رووداو - هەولێر
ئەم كتێبە كە لەلایەن (شوان ئەحمەد) ەوە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی كوردی، گێڕانەوەی زنجیربەندی ئەو گۆڕانكاری و رووداوە گرنگانەیە كە بە درێژایی چەندین سەدە، مێژووی ئەوروپا پێیاندا گوزەری كردووە و بەشداربوون لە رەنگڕێژكردنی ژیانی مرۆڤایەتی و لەڕێگەی خستنەڕووی تێزە ئەدەبی و فەلسەفییەكانی نووسەرانی ئەو سەردەمەشەوە دەیەوێت ئەو راستییە بسەلمێنێت كە خەباتی فیكر و كاریگەریی خامەی نووسەران كاریگەرتربوون لە تەواوی ئەو جەنگانەی جگە لە ماڵوێرانی، ئەزموونێكی زیادەیان نەخستە سەر خەرمانی تێكۆشانی مرۆڤایەتی بۆ گەیشتن بە ئازادی و رزگاریی ئەبەدی، بەڵام بۆئەوەی خوێنەر ئاسانتر لە بایەخی ئەم هەوڵە و ناوەڕۆكی كتێبەكە تێبگات، پێویستی بەوە دەبێت گوزەرێكی خێرا بەسەر تەواوی ئەو قۆناغانەدا بكات تاوەكو ئاشنابێت بەو راستیەی پێشكەوتنەكانی ئەوروپا بەرهەمی خەباتێكی درێژمەودای پڕ ئازاری بەردەوام بووە بەم شێوەیە:
سەدەكانی ناوەڕاست:
هەر خوێندنەوەیەك بۆ تێگەیشتن لە نهێنییەكانی پشت ئەو پێشكەوتنە هەمەلایەنەی ژیانی تاكی ئەوروپی، بەبێ رەچاوكردنی وردەكارییەكانی ئەو داهێزرانە رۆحییەی ئینسانی ئەم كیشوەرە لەو قۆناغەدا چەشتوویەتی، هەوڵێكی كەموكورتی بێ سەمەر دەبێت و نامانگەیەنێت بەو راستیانەی مەرجی پێشوەختن بۆ ئاشنابوون بە هۆكاری پشت ئەو گەشەكردنە فیكری و زانستیانەی بەدەست هاتن. پاش هەرەسی ئیمپراتۆرییەتی رۆمانی و یۆنانی، قۆناغێكی تەواو تاریك و ئەنگوستەچاو لە ئەوروپادا دەستیپێكرد، ئەویش خۆی لە زاڵبوونی باوەڕی ئاینی و هەژموونی پیاوانی كڵێسا بەسەر تەواوی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیدا دەبینییەوە و لەڕێی بڵاوكردنەوەی ترس و پیشاندانی مرۆڤ وەك كائینێكی دەستەمۆی بێدەسەڵاتی بێ ئیرادەی داماڵڕاو لە هەر توانایەكی گۆڕانكاری، قەشە و دەسەڵاتدارانی كڵێسای كاسۆلیك بەشداربوون لە خولقاندنی قۆناغێكی تاریكی مێژوویی و ئینسانی ئەوروپی لەژێر كاریگەریی ترس لە دونیای مردن و هەستی خۆبەتاوانبارزانین و جێبەجێكردنی خواستەكانی كڵێسادا، بێبەش كرا لە تەواوی چێژەكانی ژیان.
بەم جۆرە باوەڕی تیۆلۆژی لەبری خولقاندنی دەرفەتی رزگاریی تاكی ئەوروپی، بەپێچەوانەوە بەئامانجی هێشتنەوەی هەژموونی كڵێسا و چنینەوەی زۆرترین دەستكەوتی مادی و لەڕێی فرۆشتنی (بلیتی لێخۆشبوون) و پیشاندانی دونیا وەك دۆزەخی خۆشبەختیی مرۆڤ و پێویستیی هەوڵدان بۆ مسۆگەركردنی ژیانی پاش مردن، رۆڵێكی تەواو نەگەتیڤیان گێڕا لە تاریكاندنی ئەو ژیانەی ئینسان لەسایەیدا هەستی بەهیچ جۆرە ئاسوودەییەك نەدەكرد. ئەوەشی یارمەتیدەر بوو لەم هەوڵانەدا رێككەوتنی نێوان میری وڵاتان و رابەرانی ئاینی بوو، ئەمە سەرباری لاوازیی ئاستی هۆشیاری و برسێتی و بڵاوبوونەوەی نەخۆشیی كوشندەی تاعوونیش هێندەی تر باوەڕی خەڵكی لەئاست كڵێسە تۆكمەتر كرد، بەجۆرێك هەر دەرچوونێك لەو تێگەیشتنە بەهۆكاری خولقێنەری نەهامەتی و ئامرازی تیاچوونی مرۆڤ هەژمار دەكرا.
هەر لەم قۆناغەدا (دادگاكانی پشكنین) دروستكران بەئامانجی كپكردنەوەی دەنگی ناڕەزایی دژ بە كڵێسا، ئەوەشی پشكی شێری لێپرسینەوەو بەسزاگەیاندنی ئەم دادگایانەی بەركەوت، ئەو زانستخوازانە بوون كە لەڕێی دۆزینەوەی زانستیی نوێوە هەوڵیان بۆ گۆڕینی تێڕوانینی خەڵك دەدا و لەو ڕێگەیەوە كاریان بۆ سەلماندنی راستییەكی جیاواز لە باوەڕی پیاوانی ئاینی دەكرد، لەوانەش گالیلۆی زانای بواری فیزیا.
رێنیسانس:
لەم قۆناغەدا یەكەمین هەنگاوی كردارییانە نرا بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەو عەقڵیەتە كەلەپوورخواز و توندوتیژ و دەمارگیرە ئاینییەی سەدەكانی ناوەڕاست، بەمەش یەكەمین بزمار درا لە تابووتی ئەو تێڕوانینە باوەی ئاین و پیاوانی ئاینییان خستبووە دەرەوەی هەر جۆرە میتۆدێكی رەخنەلێگرتن و لێپرسینەوەوە، واتە روونتر بڵێین، رێنیسانس دەستپێكی هەوڵێكی جدی و پڕ سەركێشی نوخبەی عاقڵمەندی ئەوروپی بوو دژ بەو پێگە قایمەی بەدرێژایی چەندین سەدە پیاوانی ئاینی دروستیان كردبوو، لێرەشەوە ململانێ لەنێوان نوخبەی تیۆلۆژیست و ئەو كەمینە عەقڵگەرایانەدا دروست بوو كە دەیانویست هەموو راستییەكانی ژیان و بوون بخەنە ژێر توێژینەوەی عەقڵییەوە.
لێرەشەوە ململانێیەكی خوێناوی لەنێوان شوێنكەوتووانی هەردوو رەوتەكەدا دروست بوو كە ئاكامەكەی بە كوشتن و دەربەدەركردنی دەیان فەیلەسوف و شوێنكەوتووانیان كۆتایی هات، بەڵام ئەوەی رێخۆشكەر بووە لەبەردەم هاتنەدی رێنیسانس، دۆزینەوەی زانستیی كۆمەڵێك لە زانایان بوو، لەوانەش گالیلۆ و كۆپەرنیكۆس، لێرەشەوە گومان خرایە سەر ناوەڕۆكی ئاینی مەسیحی و بومەلەرزەیەكی بەهێزیان لەنێو هەناوی ئیمپراتۆرییەتی مەسیحیدا دروستكرد و تادەهات زیاتر گومان دەكەوتە سەر ئەو تێڕوانینە باوەی پیاوانی ئاینی كە لەخەڵكیان گەیاندبوو. واتە پێشكەوتنی زانستی رەخسێنەری دەرفەتێكی زێڕین بوو، رووەو وەرچەرخانێكی مێژوویی كاریگەر كە لەگەڵ خۆیدا دەرگای بەسەر زۆر راستی تابۆكراودا كردەوە.
ریفۆرمی ئاینی:
هەوڵدان بۆ بەكارهێنانی دین وەك ئامرازێك بۆ كۆكردنەوەی زۆرترین پشك لە بەرژەوەندیی تایبەت و دەستكاریكردنی دەقەكانی ئینجیل بەوجۆرەی خزمەت بە پاراستنی بەرژەوەندییەكانی قەشە و پیاوانی ئاینی دەكات لەگەڵ هەوڵدان بۆ پەروەردەكردنی تاكێكی زەلیلی دەستەمۆی ترسێنراو لە خۆشییەكانی دونیا و پێشاندانی وەك تەنها وەسیلەیەكی قوڕمیشكراو بۆ جێبەجێكردنی خواستی خواوەند دوور لە ویست و ئیرادەی خۆی، شەپۆلێكی گەورەی ناڕەزایی لەنێو هەناوی ئاینزای كاسۆلیكدا بەدوای خۆیدا هێنا و داوای گەڕانەوە بۆ ئەسڵی دین و دووركەوتنەوە لەو سرووتە ئاینییانەی دەكرد دوور و نزیك پەیوەندییان بە جەوهەری دینەوە نەبوو، لەگەڵ دەركەوتنی قەشە (مارتن لۆسەر)ی ئەڵمانیشدا هەژانێكی گەورە و شڵەژانێك عەرشی دەسەڵاتدارێتی كاسۆلیكی لەرزاند و ئیمپراتۆرییەتی مەسیحی دووچاری جەنگێكی ماڵوێرانكەری ئاینی هات و چیدی ئەوروپای سەدەكانی ناوەڕاست وجودی نەماو كۆمەڵگەی مەسیحی دابەشی دوو بەرەی پێكهەڵپژاوی دژبەیەك بوو، لە سەرئەنجامیشدا ئاینزای پرۆتستانت لەسەردەستی مارتن لۆسەر راگەیێنرا و لێرەشەوە ئەوروپا داخڵ بە جەنگێكی ئاینیی ناوخۆیی هات و سەرباری درێژەكێشانی جەنگەكە بۆ ماوەی زیاتر لە 30 ساڵ، لەگەڵیشیدا كیشوەرەكە دووچاری دابەشبوونێكی ترسناكی ئاینی هات و لەژێر قەڵەمڕەوی هەریەك لەو ئاینزایانەدا شاڵاوێكی كوشندەی ترسێنەری پڕ لە كوشتوبڕ دژ بە لایەنگرانی ئاینزاكەی تر گیرایە بەر، بەمەش مارتن لۆسەر زەنگی یەكەمین جەنگی دژ بە دەمارگیری و ستەم و داخرانی پیاوانی كڵێسای لێدا و كۆی كایەی سیاسەت و ئاینی لە ئەوروپا دابەشی سەر دوو بەرەی دژبەیەك كرد.
لێرەشەوە ریفۆرمی ئاینی و گەڕانەوە بۆ بنەما بنەڕەتییەكانی ئاینی مەسیحی و پێویستیی رێزگرتن لە پێگەی عەقڵ و داهێنانە زانستییەكان و دووركەوتنەوە لە داخران و دەمارگیری و پێویستیی كاری پێكەوەیی نێوان پیاوانی ئاینی و زانایان و فەیلەسوفان دەستپێكی قۆناغێكی تەواو جیاوازی پرشنگدار بوو لە خەباتی مەدەنیانەی ئەهلی بیرو زانست. ئەمەش رێگەی خۆشكرد بۆ زانایان تا لەڕێگەی داهێنانی زانستییەوە هەم خزمەت بەڕەوتی پێشكەوتنی زانست بكەن و هەمیش كاربكەن بۆ بەتاڵكردنی سیحری درۆی پیاوانی ئاینی و پاككردنەوەی دین لەو خورافات و جەهل و زیادەڕەوییانەی بەدرێژایی ئەو قۆناغە مێژووییە بەربەست بوون لەبەردەم پێشكەوتنی هزری مرۆیی و گەشەو داهێنانی بواری زانست .
سەردەمی رۆشنگەری:
هەر لە سەرەتای سەدەی پانزەهەمەوە بزاوتی فیكری لە ئەوروپا لە جووڵەی بەردەوامدا بووە دژ بەو واقیعە داخراوە نائەقڵانیەی كە ئاستەنگ خرابووە بەردەم هەرجۆرە هەڵسەنگاندنێكی ئەقڵانیانە لەدەرەوەی تێگەیشتنە تیۆلۆژییەكان بۆ پێشهات و گۆڕانكاری و شیكاركردنی بابەتگەلی وەك رۆڵی زانست و تێڕوانینی فەلسەفیانە بۆ كۆی ئەو دیاردانەی هەرجۆرە قسەكردنێك لەبارەیانەوە بەبەزاندنی ئەو هێڵە سوورانە هەژمار دەكرا كە باوەڕی كلاسیكیانەی كڵێسای كاسۆلیك سەپاندبووی، بۆیە دەبینین بە درێژایی سەردەمی پاش رێنیسانس فەیلەسوفانی وەك دیكارت و دیدرۆ و پاشانیش ڤۆڵتێر و سپینۆزا و كانت و.. هتد سەرباری ئەو كەشە جەهەننەمیەی دادگاكانی پشكنین دژ بەهەر تێگەیشتنێكی ئەقڵانی و شیكاركردنێكی فەلسەفیانە دروستیان كردبوو، بەڵام رێگر نەبوو لە جووڵەی كەشتی رزگاریی چینی دەستەبژێری ئەوروپی و دیكارت لە ڕێگەی میتۆدی توێژینەوەی ئەقڵانیەوە هەموو دیاردەو وردەكارییەكانی ژیانی خستە ژێر توێژینەوە و هەڵسەنگاندنی ئەقڵانییەوە، ئەگەرچی دین لە دەرەوەی ئەو میتۆدەی دیكارت بوو، بەڵام لەڕێگەی باسكردن لە ڕۆڵی زانست و توانای مرۆڤ بۆخوڵقاندنی گۆڕانكاری، زەمینلەرزەیەكی لەنێو دڵی دەسەڵاتدارێتی مەسیحیەت دروستكرد.
دواتر و لە بەردەوامی ئەو هەوڵانەدا سپینۆزا لەڕێی گومانكردن لەبوونی وەحی و بێبایەخكردنی سرووتە ئاینییەكان و تەنانەت گومانكردن لەبوونی خواوەند، داروپەردووی كۆشكی ژەنگگرتووی مەسیحیەتی دووچاری لێكترازان كرد، بەڵام لەگەڵ بەردەوامیی ئەو هەوڵانەشدا هێشتا نەبووە هۆی بڕینی دەستی پیاوانی كڵێسا لەسەر كۆی ئاستەكانی ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی ، بەڵام بەدەركەوتی ڤۆڵتێر و كانت تادەهات تێگەیشتنی خەڵك بۆ دەقەكانی ئاین دووچاری گومان و رەتكردنەوەی زیاتر دەهات و ئەو مەشخەڵەی دیكارت نەیتوانی بیگەیەنێتە دوامەنزڵ، ڤۆڵتێر هات و لەڕێگەی باسكردن لە پێویستیی هەڵسەنگاندنی ئەقڵانی و فەلسەفی بۆ خودی دین و یاسا، باوەڕی گشتیی بە ئاین لەرزۆكتر كرد.
ئەو وای دەبینی كە ناكرێت دین بەدەركرێت لە هەرجۆرە شیكاركردنێكی ئەقڵانی، چونكە هەرجۆرە بەدەركردنێكی لەوجۆرەی بە ئامرازی گومانكردن لە حەقیقەتی ئیلاهیبوونی ئاین هەژمار دەكرد و دواتریش كانتی رابەری فەلسەفەی رۆشنگەر هات و بەشدار بوو لە كورتكردنەوە و بڕینی نزیك بەمەرگی دەستی پیاوانی ئاینی لە وردەكارییەكانی ژیان و رێگرییان لێكرا لە هەر جۆرە سەپاندنێكی ئاین دوور لە ویستی تاك، رۆشنگەری راپەڕینێكی ئەقڵانی مەدەنی پیاوانی فیكر بوو دژ بە عەقڵیەتی ژەنگگرتووی كاربەدەستانی كڵێسا، شەڕی سەپاندنی ئەقڵ بوو بەسەر بەندوباوی كلاسیكیانەی تیۆلۆژی، هەوڵ بوو بۆ بڕینی دەستی ئەو پیاوانەی لەپشت ئاینەوە دۆخێكی جەهەننەمی پڕ لە ترس و ناسۆریان خولقاندبوو، بەرزكردنەوەی دروشمی لێبوردەیی و پێكەوەژیان بوو دژ بە عەقڵیەتی دەمارگیری و جیاكاریی مەزهەبی و سوودوەرگرتن لە ئاین وەك ئامرازی خۆدەوڵەمەندكردن و سیخناخكردنی ژیانی هەژاران، هاواری فەیلەسوفانی رۆشنگەر هاوار بوو دژ بەستەم و نادادی و زەبروزەنگی پیاوانی ئاینی، خەبات بوو بۆ دابڕینی ئاین لەسەر ئاستی سیاسی و بەڕێوەبردن و دانانی وەك بەهایەكی ڕۆحیانەی دوور لە هەرجۆرە فشار و سەپاندنێكی ناچارییانەی دەقەكانی ئاین دوور لە خواستی تاك.
لە وێستگەی كۆتایی كتێبەكەدا نووسەر ئاماژەیەكی كورتی كردووە بەسەردەمی مۆدێرنە كە تێیدا ئاین بەشێوەیەكی نیمچە كۆتایی پاشەكشێی كرد لەسەر ئاستی ژیانی گشتی و بەشێك لە پیرۆزییەكانی لێ داماڵرا ئەگەرچی پیاوانی كڵێسا لە هەوڵی بێوچاندا بوون بۆ گەڕانەوەی هەژموونی ئاین بۆ نێو فەزای ژیانی گشتی.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ