بەر لە هەموو شتێك و پێش هەڵدانەوەی هیچ لاپەڕەیەكی ڕۆمانی "قیژە"*، ناونیشانی ڕۆمانەكە جێی سەرنجە، ئەویش لەو لایەنەوە نا كە ناونیشانێكی ناوازە و نەگوتراوبێت، بەڵكو لەو لایەنەوە كە ئەم ناونیشانە، لەڕووی دەنگسازی (فۆنۆلۆجی)یەوە، ئاواز و ڕیتمێكی نەرمی نییە و خۆش نایەتە بەرگوێ، وا دەردەكەوێ كە ناونیشانێكی ناهونەرییە و جۆرێك لە نائاسوودەیی تێدا بەدی دەكرێت، لەكاتێكدا یەكێك لە سیفەتەكانی ناونیشانی سەركەوتوو ئەوەیە كە دەبێ نەرم بێت و خوێنەر ڕابكێشێت، ئەم سیفەتە لە ناونیشانی "قیژە"دا بەدیار ناكەوێ، بەڵام بە خوێندنەوەی ڕۆمانەكە، خوێنەر ئەوەی بۆ دەردەكەوێ كە هەڵبژاردنی ئەم ناونیشانە لەلایەن نووسەرەوە، شتێكی ناچارییە و لەناو ڕۆمانەكەدا و لە دەرەوەی ڕۆمانەكەش، هیچ ناونیشانێكی دیكە بەوشێوەیە گوزارشت لە ڕۆمانەكە ناكات، واتا ئەم ناونیشانە خۆی خۆی سەپاندووە، نەك ئەوەی كە نووسەر بەخۆشیی خۆی داینابێت. لیۆ هۆیك (LEO HOEK)، كە لێكۆڵینەوەی زۆری لەبارەی ناونیشانی دەقی ئەدەبییەوە هەیە، دەڵێت: "ناونیشان لە كۆمەڵێك دەلالەتی زمانەوانی پێكهاتووە، لەپێناوی ناساندنی دەق و وەكو هێمایەك بۆ تێكڕای ناوەڕۆكی دەقەكە، لە سەرەتای دەق جێگیر دەكرێت". لە ژێر ڕۆشنایی ئەم ڕستەیەی هۆیك، دەتوانین بڵێین كە ناونیشانی "قیژە"، بەتەواوی گوزارشتی لە تێكڕای ناوەرۆكی دەقی ڕۆمانەكە كردووە و زیادەڕۆیی نییە ئەگەر بڵێین: ئەم ڕۆمانە جگە لەم ناونیشانە، هیچ ناونیشانێكی دیكەی بۆ نابێت، یان بەلایەنی كەمەوە بۆی گونجاو نابێت. چونكە ئەم ڕۆمانە پڕە لە قیژە، قیژەی شەڕوشۆڕەكان، قیژەی ئافرەتانی ناو زیندان، قیژەی منداڵانی ساوا و منداڵانی تر، قیژەی ڕاپەڕینەكان، قیژەی دژایەتی و هێرشەكانی دوژمن، قیژە و هاواری قوربانیانی شەڕەكانی ناوەخۆ و... بۆیەش سەرەڕای نائاسوودەبوونی خوێنەر لەگەڵ ناونیشانەكە، سەرەڕای ئەوەی ناونیشانێكی سەرنجڕاكێش نییە بۆ خوێندنەوە، سەرنجڕاكێش نییە بەو مانایەی باوەڕ ناكەم تەنیا خودی ناونیشانی "قیژە" ببێتە هۆی ئەوەی خوێنەرێك، لەنێو چەند ناونیشانێكی دیكە ئەوەیان هەڵبژێرێ، یان سەرەڕای ئەوەی "قیژە" وشەیەكی نوێ نییە، یاخود بەلایەنی كەمەوە وشەیەكی كەمبەكارهاتوو نییە، بەڵكو وشەیەكە ڕەنگە كەم ڕۆژ هەبێت بە شێوازی جیاجیا بەرگوێمان نەكەوێ، یان هەست بە قیژە نەكەین، بەڵام بە پەیوەستكردنی ئەم وشەیە بە خودی دەقەكە، خوێنەر ئەم ناونیشانە بە ئاسانی قبووڵ دەكات و بگرە بەپێویستیشی دەزانێ. تۆ تەماشاكە، (قیژە) لەم ڕستەیەی ڕۆمانەكەدا، چەند ورد و جوان ڕەنگی داوەتەوە و سیمبولیانە بەكارهێنراوە: "گوێم لە قیژەكانی شادی دەگرت، لەبەرخۆمەوە دەمگوت لەم مەملەكەتە شادیش دەقیژێنێ...ل 178".
بابەتی ئەم ڕۆمانە، شەڕوشۆڕی دوو دەیەی كۆتایی سەدەی بیستەمی عێراق بەگشتی و كوردستان بەتایبەتییە، شەڕی عێراق لەگەڵ ئێران و لەگەڵ كورد و دواتریش شەڕی خۆبەخۆی كورد، ئەم ڕۆمانە كاری لەسەر ئەوە كردووە كە شەڕ و نەهامەتییەكان بۆ ئێمە، وەكو شتێكی ئەزەلییان لێهاتووە، وەكو ئەوەی قەدەری ئێمە تەنیا لەگەڵ شەڕدا بێت، شەڕ بەبەردەوامی لەسەری هەمووماندا دەنگدەداتەوە: "ئەو شەڕە تەنیا لە سەری مندا نییە، لە دەرەوە شەڕە و كەس هەست بەو خوێنە ساردە ناكات كە بێ سرەوت سەر دەكات...ل 20". هەموومان هەست بە شەڕەكان دەكەین و كەسمان پارێزراو نین، شەڕ لەگەڵ خوێنمان تێكەڵ بووە و تەنانەت: "لەم شارە شەڕ سرووتێكی پیرۆزە، كەرنەڤاڵێكە هەموویان بەوپەڕی وەفادارییەوە بۆ حیزبەكانیان تێیدا گیانبازی دەكەن، لەم شارەی ئێمە شەڕ یارییەكی خۆشە و ئەوكاتانەی شەڕ نابێ، هەموویان مات و مەلوول دەبن...ل 20".
لە ڕۆمانەكەدا جگە لەو كاراكتەرانەی كە چەكدارن و بەشی زۆری كاراكتەرە سەرەكییەكان پێكدەهێنن، ئافرتێك (خەزاڵ) و دوو منداڵ (ئاگا و سان) و كەسێكی تەمبوورژەن (خوسرەو) هەن، تەنیا ئەوانن كە وەكو چەكبەدەستەكان بیر لە شەڕ و ئاژاوە ناكەنەوە و شەڕ و ئاشووب مێشكیانی داگیر نەكردووە، تەنانەت ئەوان هەریەكەیان بەجۆرێك لە جۆرەكان دژی شەڕن و بوونەتە قوربانییش، ئەمە ئاماژەی ئەوەیە كە ئافرەت و منداڵ و ئەوانەی گیانی هونەرییان هەیە و پێیەك لە ڕۆحانییەتەوە نزیكن، بە جۆرێك لە جۆرەكان لە ئینسانیبوونەوە نزیكترن و دوورە بەڵا و شەڕن، وەك لەو كەسانەی چەك و پۆست و پارە مێشكیانی داگیركردووە. بۆ نموونە خەمی "خوسرەو"ی تەمبوورژەن، بنیاتنانەوەی مرۆڤە، نەك وەكو هاوكارەكانی كە لە خەمی ئەوەدان شوێنی زیاتر داگیر بكەن و نەیاری زیاتریان بكوژن و دەستكەوتی زیاتریان هەبێت: "تكای من ئەوە دەبێت، لەگەڵ بەرد دانانەوە سەر بەردی خانووەكان مرۆڤەكانیش بنیات بنێینەوە...ل 92".
لە خەمی ئەوەدایە چۆن ئاسوودە بێت و مۆسیقا بژەنێ، نەك ئەوەی بەسەر دوژمندا زاڵ بێت و پلە و پایەی بەرزبێتەوە و تەنیا خۆی ببینێ: "شەڕ لێناگەڕێ مۆسیقا بژەنین، شەڕ لێناگەڕێ گوێمان لە ئاوازەكانی خۆمان بێت ڕۆڵەكانم، شەڕ منداڵێكی وڕكگرە و قیژەی بەردەبێتە هەموو كون و كەلەبەرێك...ل 169".
یاخود "خەزاڵ" دەنگی ئافرەتانەی خۆی هەڵدەبڕێ و دەڵێت: "بۆچی دەبێ ئێمەی ژن قوربانی تووڕەیی ئێوە بین؟ (...) هەر كامێكتان ڕووی كردبێتە ئەم شارە، تۆڵەی شكستی خۆی بەرامبەر پیاوە شەڕكەرەكانی ڕەنگەكەی دی، لە ئێمە دەكاتەوە...ل 215".
بەهەمان شێوە منداڵەكانیش بەدەوری خۆیان دەبنە قوربانی، "ئاگا" بە شێت ناودەبرێ و "سان"یش لەبەردەم هەڕەشەی ئەوەدایە دەستدرێژی بكرێتەسەر و سادەییەكانی منداڵیی خۆیان لەدەست بدەن.
بەڵام سەرەڕای ئەو هەموو نەهامەتییەی لە ڕۆمانەكەدا خراوەتەڕوو و لەدوای ئەم هەموو شەڕوشۆڕە نەبڕاوەیە، لە كۆتاییدا كاراكتەرێك بەدیار دەكەوێ بەناوی "هیوا"، هیوا، لەلایەك هیچ خزمایەتی و نزیكایەتییەكی لەگەڵ چەكدارە دڕندە ناسراوەكانی ناو ڕۆمانەكە نییە، ئەمە وەك ئاماژەیەك كە هیوا لەوانەوە بەدی ناكرێت و دەبێ لەلایەكی دیكەوە بێت، لەلایەكی دیكەشەوە خانووە كەلاوەكەی خوسرەوی تەمبوورژەن بەكرێ دەگرێت و دەیەوێ لەوێوە چیڕۆكەكان تەواو بكات، ئەمەش وەك هێمایەك بۆ هیوایەكی نوێ و بونیادنانەوەی سەرلەنوێی ژیان، لەسەر داروپەردووی خانووێك كە خاوەنەكەی هیوای بونیادنانەوەی مرۆڤایەتی و ژەنینی مۆسیقای هەبووە: "شەڕ هەرگیز تەواو نابێت، ژێر پێستی ئەم شارە هەڵبدەیتەوە، پڕیەتی لە گەرای كینە و ڕقی شاراوە، بەڵام دەبێ دەست بە ناوەكەی تۆوە بگرین، دەبێ هیوامان هەبێت.. تۆش بۆئەوەی بژیت، دەبێ دەست بە ناوەكەی خۆتەوە بگریت هیوا...ل 269".
خاڵێكی دیكە كە لەم ڕۆمانەدا جێگای سەرنجە، توانا و بەكارهێنانی ئاستی زمانە، زمان یەكێكە لە بابەتە هەرە گرنگەكانی گوتار و دەقی ئەدەبی، لەڕێی زمانەوە ئاستی دەقەكە دەردەكەوێت، لێكۆڵەری عەرەبی بواری ئەدەبیات شوكری عەزیز ئەلمازی دەڵێت: "ڕۆماننووس دەبێ لە زمان و توانای وشە و ڕستە و وێنە و توانای خەیاڵكردنی داهێنەرانە و دروستكردنی پەیوەندیی نوێ لە نێوان یەكەكانی واقیع بكۆڵێتەوە و شارەزا بێت، بۆیە زمانی نووسینی ڕۆمان (سەرەڕای ئەوەی لە ڕووكاردا سادە و ساكار دەردەكەوێ)، بەڵام بەوە دەناسرێتەوە كە توانای وەسفكردن و وێناندن و ئیلهامبەخشین و كاریگەری و باوەڕپێهێنانی هەیە و ئەمەش بە پلەی یەكەم زمانێكی كامێراییە".
بێگومان ئەم ئاستەی زمان، ئەوەی شوكری عەزیز باسی دەكات، لە هەموو دەقێكدا ڕەنگ ناداتەوە و هەموو دەقێك لەو ئاستەدا نییە، بەڵام بەشێوەیەكی باڵا و جوان لەم ڕۆمانەدا كاری لەسەر كراوە.
زمانی ئەم ڕۆمانە، یەكێكە لەو بابەتانەی بەتەواوی سەرنجی خوێنەر ڕادەكێشێت، خوێنەر هەست بەوە دەكات كە ڕۆماننووس توانایەكی زۆری بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی زمانی دەقەكە خەرج كردووە، هەروەها ئەوەش دەردەخات كە ڕۆماننووس چەندە كارامەیە لە ئاستی بەكارهێنانی زمان! هەم زمانی گێڕانەوە و هەم وێناندن و گوزارشتی وشە و دەربڕینەكان لە ئاستێكی جوان و بەرزدان.
* قیژە (ڕۆمان)- فەرهاد چۆمانی، ناوەندی غەزەلنووس بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە، چاپی یەكەم (2017).
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ