رووداو - هەولێر
لە كۆنەوە پەیوەندییەكی ناجێگیر لە نێوان ئەدەب و سینەمادا هەبووە، هەمیشە بۆ درێژەدان بە خۆی، سینەما پشتی بە ئەدەب بەستووە، بە تایبەتیش رۆمان. زۆربەی ئەو دەقانەی دەكرێنە فیلمی سینەمایی، رۆمانن، بەتایبەتیش سینەما لە سەرەتای دروستبوونییەوە، بە تەواوی پشتی بە رۆمان دەبەست، بەڵام رۆمان بەبێ گۆڕانكاری و دەستكاریكردن ناگاتە شاشەی سینەما، بۆیە دەرهێنەر چەندە هەوڵ بدات، ناتوانێ رووداو و مەبەستەكانی رۆمانەكە، بە تەواوی بگەیەنێتە سەر شاشە.
دەرهێنەر دەبێ زیرەكانە وشەكان بگۆڕێت بۆ وێنەی جووڵاو، بە جۆرێك كە زۆرترین نزیكایەتی لە نێوان مەبەستی دەقەكە و وێنە سینەماییەكاندا هەبێت. رەخنەگری سینەمایی كەنەدی، مارشاڵ ماكلوهان (1911-1980) دەڵێت: "فیلم بە تووندی پەیوەستە بە جیهانی كتێبەوە، لێرەشەوە بۆ دەرهێنەر، وێنە لە فیلمدا، هەمان ئەو رۆڵەی هەیە كە یەكەكانی وشە و زمان بۆ نووسەر هەیانە".
سینەما بیركردنەوەیە بە وێنەی جووڵاو، بەڵام ئەدەب بیركردنەوەیە بە وشە، فیلم چیرۆكێكە بە وێنە دەگێڕدرێتەوە، بەڵام رۆمان چیرۆكێك، یان چەند چیرۆكێكە بە وشە دەگێڕدرێتەوە. واتا كاری هەردووكیان گێڕانەوەی چیرۆكە، بەڵام هۆكار و ئامرازی گوزارشتكردنی هەر یەكەیان جیاوازە.
گوزارشت بە كامێرا و لە ڕێگای كامێراوە، جیاوازە لە گوزارشت بە وشە و قەڵەم، بەڵام روانگە و گۆشەنیگای لەیەك نزیك لە نێوان هەردووكیاندا هەیە، سینەما هەوڵ دەدات لە رۆمان نزیك ببێتەوە و رۆمانیش چاوی لەوەیە سینەما بە جوانترین شێوە گوزارشت لەو وشانە بكات كە لەناو رۆمانەكەدا هاتووە و دەخرێتە سەر شاشەی سینەما.
قۆناغی سەرەتای دەستپێكردنی سینەما بەوشێوەیە بوو كە سینەما زۆر پشتی بە رۆمان و دەقە ئەدەبییە داستانئامێزەكان دەبەست، بەڵام لە قۆناغەكانی دواتردا، كە سینەما كەوتە سەرپێی خۆی، دوو بۆچوونی جیاواز لەبارەی ئەوە دروست بوو كە ئایا دەقی ئەدەبی بكرێتە فیلمی سینەمایی، یان سینەما دەقی تایبەت بە خۆی بۆ بنووسرێت؟ هەندێك پێیان وایە كە ئەگەر سینەما پشت بە ئەدەب ببەستێ، كارێكی زۆر باشە و كاتێك دەقێكی ئەدەبی بۆ فیلمێك كاری لەسەر دەكرێت و دەبێتە وێنەی جووڵاو، كارێكی جوان و پڕ هەستی لێ دەردەچێت، لایەنگرانی ئەم بۆچوونە وای دەبینن، نووسینی تایبەت بۆ سینەما، كارێكی رووكەش و سەرنەكەوتووە.
پێچەوانەی ئەمە، هەندێكی دیكە وای دەبینن باشترین دەقی فیلم، ئەو دەقانەن كە راستەوخۆ بۆ فیلم و سینەما نووسرابن، یان دەقی ئەدەبی بە شێوەیەك سوودی لێ وەربگیرێ كە تەنیا ببێتە سەرچاوە و بزمارێك و نووسەری دەقی سینەمایی، یان دەرهێنەر، روانگە تایبەتییەكەی خۆی پێدا هەڵواسێ، واتە دەقی ئەدەبی نەبێتە بنچینە بۆ دروستكردنی فیلم، بەڵكو تەنیا وەكو بیرۆكە و هەندێ بابەتی لاوەكی سوودی لێ وەربگیرێ. لایەنگرانی ئەم بۆچوونەش وای دەبینن كە ئەگەر دەقێك بۆ فیلم بنووسرێ، پێویستە لەسەرەتاوە دیاری بكرێت و بزانرێ ئەم دەقە بۆ سینەما دەنووسرێ، یان بۆ سینەما نووسراوە، نەك ژانرێكی دیكەی ئەدەبی بێت و دواتر بە مەبەستی بەكارهێنانی لە سینەما رێكبخرێ و دەستكاری بكرێت.
بۆ نموونە: ئالان رۆب گرێ (1922-2008) كە هەم رۆماننووس و رەخنەگرێكی ناوداری ئەدەبیی فەڕەنسییە و هەم دەرهێنەری سینەماییشە، هەندێك دەقی راستەوخۆ بۆ سینەما نووسیوە و وەكو دەقی فیلمی سینەمایی نووسیونی، یەكەم فیلمی لەو شێوەیەشی (ساڵی كۆتایی لە مارینباد) بوو كە دەرهێنەری فەڕەنسی ئالان رێنیە (1922-2014) كاری دەرهێنانی بۆ كرد. پاش ئەم دەقەش، ئالان رۆب گرێ، چەندین دەقی دیكەی بۆ سینەما نووسی و كرانە فیلم، هەندێك لە رەخنەگران لەبارەی كارەكانی (رۆب گرێ)وە دەڵێن: نموونەی زمانی سینەماییە و زمانی گێڕانەوەی رۆمانی تێپەڕاندووە، واتا زمانێكە تایبەتە بە سینەما.
لەگەڵ ئەوەشدا لە نێوان ئەم دوو بۆچوونە، ئەو بۆچوونەیان باو و زاڵترە كە پێیان وایە دەبێ سینەما سوود لە دەقە ئەدەبییەكان وەربگرێ و دەقە ئەدەبییەكان بكرێنە بونیادی دروستكردنی فیلم.
ئەم جیاوازییە هەندێ جار دەبێتە هۆی ناكۆكی لە نێوان ئەدیب و نووسەران و بەرهەمهێنەرانی سینەما و بە پێچەوانەشەوە هەندێك جار هەردوولایان دڵخۆش دەكات، بۆ نموونە زۆر جار كاتێ جیاوازی زۆر لە نێوان رۆمان و فیلمێكی سینەمایی (كە لە هەمان رۆمان بەرهەم هاتبێ) دروست دەبێت، رۆماننووسەكە دڵگران دەبێ و بە بەرهەمی خۆی نازانێ، كاتێ رۆمانی (ناوی گوڵ)ی رۆماننووسی ئیتاڵی، ئەمپرتۆ ئیكۆ (1932-2016) كرایە فیلم، ئیكۆ داوای لە دەرهێنەرەكە كرد، ناوی ئەو لەسەر فیلمەكە لا بدات، چونكە پێی وابوو فیلمەكە دوورە لە رۆمانەكەی و پەیوەندی بە رۆمانەكەی ئەوەوە نییە. هەروەها زۆرێك لەو فیلمانەی لە رۆمانەكانی نووسەری ناوداری عەرەب، نەجیب مەحفووز (1911-2006) وەردەگیران، ئەو خۆی لێ دەبواردن و پێی وابوو لە ئاستی رۆمانەكەدا نین.
پێچەوانەی ئەمە، هەندێ نووسەری دیكە بە باشی دەزانن كە رۆمانەكانیان لە بواری سینەما كاری لەسەر بكرێت و پێی دڵخۆشن، بۆ نموونە، نووسەر و رۆماننووسی كوەیتی لەیلا عوسمان (1943-) دەڵێت: "نووسەر پێویستی بەوەیە كارە داهێنەرانەكانی بكرێنە فیلم و زنجیرە دراما، بۆ ئەوەی بگاتە خەڵك، من لەم ڕووەوە بەختم باشە و زۆربەی چیرۆكەكانم كراونەتە كاری تەلەفزیۆنی و هەندێكیان سەركەوتنی گەورەیان بەدەست هێناوە و خەڵات كراون".
لە سەردەمی دنیای دیجیتاڵیی ئێستا و سەردەمی خێراییەكاندا، زیاتر سینەما وەكو هۆكارێكی چێژبەخش و سەرنجڕاكێش لە پێشەوەی هەموو هونەرەكانی دیكەی وەكو شیعر و رۆمان و شانۆ و هونەری شێوەكاری و... تەماشا دەكرێت، هەمووان دان بەوەدا دەنێن كە ئایندە زیاتر بۆ وێنەی جووڵاوە نەك دەقی نووسراو، بەڵگەش ئەوەیە كە ئێستا سینەما بینەری زۆر زیاترە لە خوێنەران و هەوادارانی هونەرەكانی دیكە. نووسەری ناوداری ئەڵمانی هانز جۆناس (1903-1993)، پێی وایە كە توانای گوزارشتكردن لە سینەما بێسنوورە، ئەو دەڵێت: "سینەما شیعر و پەخشان و وێنەی رەوانبێژیی ئەوتۆی تێدایە كە هیچیان لە وشەی نووسراو كەمتر نییە و هەندێكجار لە وشەی نووسراویش كاریگەرترن".
هەریەكە لە رۆمان و فیلم، لەوەدا هاوبەشن كە پەیوەندییان بە هونەری گێڕانەوە هەیە و رووداوێك یان زنجیرە رووداوێك دەگوازنەوە. رۆمان لە رێگای وشەی نووسراو رووداوەكان دەگێڕێتەوە و سینەماش لە رێگای وێنەی جووڵاو هەمان كار دەكات. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گێڕانەوە لە رۆمان و گێڕانەوە لە سینەمادا جیاوازە و هەر یەكەیان تایبەتمەندیی خۆی هەیە، ئەگەر لە هەندێك شوێنیشدا یەك بگرنەوە، بەڵام لە زۆر شوێنی دیكە لە یەك جیاوازن.
گێڕانەوە لە رۆماندا تەنیا پشت بە زمانی نووسراو دەبەستێ، لە رۆماندا، كاراكتەر و كەسایەتییەكان لە ڕێگای دیالۆگ و خۆدواندنەوە گوزارشت لە خۆیان و رووداوەكان دەكەن، هەرچی سینەمایە، ئەوا پشت بە وێنە و ئاماژە دەبەستێت، لە سینەمادا زۆر جار كەسایەتییەكان قسە و گفتوگۆ ناكەن، بەڵام لە ڕێگای وێنە و جووڵەی كامێرا و كاراكتەرەكانەوە، مانا دەبەخشنە بینەر. رۆمان ناتوانێ هەرگیز ئەو وێنە و ئاماژانە بداتە خوێنەر كە سینەما دەیانبەخشێ، راستە لە رۆماندا وەسف هەیە، بەڵام وەسف پەیوەندی بە خەیاڵی خوێنەرەوە هەیە و ئەو وێنانەی بە وشە دەخرێنەڕوو، بە یەك شێوە نابینرێن.
بۆ نموونە لە رۆمانێكدا وەسفی یەكێك لە كاراكتەرەكان كراوە، هەر خوێنەرێك بە جۆرێك و بە گوێرەی خەیاڵی خۆی كاراكتەرەكە دروست دەكات، بەڵام ئەگەر هەمان رۆمان بكرێتە فیلم، هەموو بینەرێك ئەو كاراكتەرە بە یەك شێوە دەبینن كە لە فیلمەكەدا هەیە و وێنای جیاوازیان بۆی نابێت، هەموو ئەو ئەكتەرە دەبینن و لە خەیاڵیان دەچەسپێ كە رۆڵەكەی بەرجەستە كردووە و وێنا و شێوەی دیكەیان بۆی نابێت. واتا لە رۆمان، یان لە دەقی نووسراوی ئەدەبیدا، خەیاڵی خوێنەر، وێنەی زەینی دەگۆڕێت بۆ وێنەی خەیاڵی و خۆی وێنای كاراكتەر و شوێن و كاتەكان دەكات، بەڵام سینەما ئەم وێنانە دەكاتە وێنەی بینراو و لەجیاتی ئەوەی خەیاڵی بینەر بەرەو دروستكردنی كاراكتەر و شوێن و كاتێكی زەینی و جیاواز ببات، بەرەو ئەو ئاراستەیەی دەبات كە بیر لە رووداوەكان بكاتەوە.
هەروەها كاركردن و كاتی سینەما و رۆمان زۆر لە یەكتر جیاوازن، بۆ نموونە ئەگەر لە رۆمانێكدا كاراكتەرێك گەشت بكات لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە، ئەوا گەشتەكەی لەو رستە، یان چەند رستەیە تێناپەڕێ كە باسی رۆیشتنەكە دەكات، یان ئەگەر زۆریش بخایەنێ و باسی ئەو رووداوانە بكات كە لە ڕێگای گەشتەكەوە بەسەری هاتوون، بە چەند لاپەڕەیەك تەواو دەبێت، بەڵام ئەگەر هەمان ئەو گەشتەی لە رۆمانەكەدا باس كراوە، لە فیلمێكدا بەرجەستە بكرێت، ئەوا كات و كەرەستەی زۆری دەوێ و دەبێ ئەم رێگایە بە وێنەی جوڵاو و وێنەی ئەو شوێنانەی باسكراون بخرێنەڕوو. لێرەوە ئەو جیاوازییە گەورەیە بەدیار دەكەوێ كە لەڕووی كاتەوە، لە نێوان رۆمان و سینەمادا هەیە و خوێنەر بە جۆرێك هەستی پێدەكات، بەڵام بینەری فیلم، بە جۆرێكی دیكەی جیاواز دەیبینێ.
وەك چۆن هونەری گێڕانەوە، یەكێكە لە خاڵە هاوبەشەكانی نێوان رۆمان و سینەما، دەشێ (بینین)یش خاڵێكی دیكەی هاوبەش بێت لە نێوان هەردوو هونەرەكەدا، دەرهێنەری ئەمەریكی دەیڤید وارك گریفس (1875-1948) دەیگوت: "ئەو كارەی من بەر لە هەموو شتێك دەمەوێ بیكەم، ئەوەیە هەوڵ بدەم تۆی بینەر بیبینی". جۆزێف كۆنراد (1857-1924)ی ئەدیب و نووسەری پۆڵەندیش دەڵێت: "كاری من ئەوەیە وا بكەم لە ڕێگای وشەی نووسراوەوە، تۆ ببیستی و هەست بكەیت و پێش هەموو شتێكیش ببینی".
بەڵام بێگومان كەرەستەی بینینی هەر یەكە لەم دوو هونەرە جیاوازە، بینین لە سینەما بینینە بە شێوەیەكی موجەڕەد و بە چاوی سەر، بەڵام بینین لە رۆماندا، بینینە لە ڕێگای زەین و بە چاوی خەیاڵ و فەنتازیاوە، زۆر لە رۆماننووسان و چیرۆكنووسان بەو نیازە وەسفەكان دەنووسنەوە، كە خوێنەر بخەنە ناو حاڵەتی بینینی وێنەكان و فراوانكردنی خەیاڵ.
لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین: هاوشێوەیی لە نێوان رۆمان و سینەمادا هەیە، بەڵام ئەمە جیاوازییەكانی نێوان هەردوو هونەرەكەش ناشارێتەوە، سینەما لە سەرەتادا سوودی زۆری لە رۆمان وەرگرتووە و رۆمان بووەتە هەوێنی چیرۆكی فیلمە سینەماییەكان، بەڵام دوای ئەوەی سینەما پێشكەوت و وێنەی جوڵاو برەوی زیاتری پەیدا كرد و ئامێری پێشكەوتوو بۆ بەرهەمهێنانی هونەریی سینەما داهێنران، رۆمانیش سوودی لە تەكنیكە سینەماییەكانی وەكو مۆنتاژ و پارچەكردنی رووداوەكان وەرگرت و هەمیشە هەوڵ دەدات لەمیانەی پڕۆسەی گێڕانەوەدا سوودیان لێ وەربگرێ.
سەرچاوەكان:
- تقنیە الكتابە بین الروایە والسینما- نور الدین محقق. موقع: محمد عابد الجابری
- الروایە والسینما- محمود حسین العزامی. موقع: جسد الپقافە.
- العلاقە بین الروایە والسینما- زكریا محمود. موقع عالم نوح.
- ئەدەب و دیالۆگ، كۆمەڵێ گفتوگۆی ئەدەبی- وەرگێڕانی: سەنگەر زراری، دەزگای توێژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی، چاپی یەكەم، 2011.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ