رووداو- هەولێر
هەفتەی رابردوو چەند وێنەیەكی حەیدەر عەبادی، سەرۆكوەزیرانی عێراق لەنێو كۆنە بەلەمێكی بچووكدا لە نێو هۆڕەكانی قەزای جبایش لە پارێزگای زیقار بڵاوبوونەوە. بەشێكی ئاوی ئەو هۆڕە لەو 25 ملیار مەتر سێجا ئاوەوە دابین دەبێت كە ساڵانە لە رووبار و زێیەكانی هەرێمی كوردستاندا دەگاتە شارەكانی باشووری عێراق تاوەكو دەڕژێتە كەنداوەوە، بەڵام هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە و لەم كاتەشدا ناتوانێ ئەو ئاوە وەكو كارتێكی گوشار بەرامبەر بەغدا بەكاربهێنێ. شارەزایەكی سەرچاوە ئاوییەكان دەڵێت دروستكردنی بەنداوی بێخمە لە داهاتوودا دەبێتە كارتی بەهێزی كورد بەرامبەر بەغدا.
بەغدا رۆژ بەڕۆژ كارتی تازە لە دژی كوردستان بەكاردێنێ، نوێترین كارت كە كۆتایی هەفتەی رابردوو بەكاریهێنا، لادانی نەجمەددین كەریم، پارێزگاری كەركووك بوو لە پۆستەكەی بە دەنگی 173 ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق. هەرچەندە هەرێمی كوردستان بەبێ كارت نییە بەرامبەر بەغدا و خاوەنی بەهێزترین كارتە كە ئەویش ئاوە، بەڵام بەكارهێنانی ئەو كارتە لەم كاتەدا لە رووی تەكنیكی و سیاسی و مرۆییشەوە رێی تێناچێ.
بەپێی دوایین توێژینەوەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان 40%ی دانیشتووانی جیهان بەدەست كێشەی كەمئاوییەوە دەناڵێنن. پێشبینی دەكرێت لە 15 ساڵی داهاتوودا، نزیكەی دوو لەسەر سێی دانیشتووانی جیهان بەرەوڕووی كێشەی كەمئاوی یان نەبوونی ئاوی پێویست بۆ كشتوكاڵ و پیشەسازی ببنەوە. زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لەو وڵاتانەن كە قەیرانی ئاویان بۆ دروست دەبێ. هەرێمی كوردستان خاوەنی چەندین سەرچاوەی دەوڵەمەندی ئاوە، بەڵام شارەزایان دەڵێن كوردستانیش بەدەر نابێ لەو قەیرانە، چونكە وەكو پێویست كۆنترۆڵی سەرچاوەكانی ئاوی خۆی نەكردووە.
كوردستان دەبێتە خاوەنی 100 بەنداو
هەرێمی كوردستان خاوەنی دوو بەنداوی گەورەی ئاوە، یەكەمیان بەنداوی دووكان كە شەش ملیار مەتر سێجا ئاو دەگرێ و لەسەر زێی بچووك دروستكراوە. دووەمیان بەنداوی دەربەندیخانە كە سێ ملیار مەتر سێجا ئاو دەگرێ و لەسەر رووباری سیروانە.
ئەكرەم ئەحمەد رەسوڵ، بەڕێوەبەری گشتیی بەنداو و كۆگاكانی ئاو لە وەزارەتی كشتوكاڵ بە (رووداو)ی گوت: "ئێستا هەرێمی كوردستان خاوەنی 14 بەنداوە كە بە سەرجەمیان توانای لەخۆگرتنی 10 ملیار مەتر سێجا ئاویان هەیە".
بە گوتەی ئەو بەرپرسەی وەزارەتی كشتوكاڵ، زیاتر لە 250 شوێن بۆ دروستكردنی بەنداو دیاریكراون و لە 100 لەو شوێنانە دیراسەی دروستكردنی بەنداو كراوە. لە ماوەی رابردوودا كاریان لە 22 بەنداودا كردووە، بەڵام بەهۆی قەیرانی داراییەوە كاركردن لەو بەنداوانە وەستا. ئێستا تەنیا چوار بەنداو كاریان تێدا دەكرێ، بەڵام زۆر بە سستی. هەروەها دەڵێت: "57 بەنداو ئامادە دەكرێ بۆ لێكۆڵینەوە و 13 بەنداویش لەژێر لێكۆڵینەوەدان".
دوای تەواوبوونی ئەو 100 بەنداوە، وەك ئەكرەم ئەحمەد دەڵێت، توانای گلدانەوەی بەنداوەكانی كوردستان لە 10 ملیار مەتر سێجاوە زیاد دەكات بۆ 15 ملیار مەتر سێجا.
ساڵانە 25 ملیار مەتر سێجا ئاو بۆ عێراق دەڕوات
لە هەرێمی كوردستان چوار رووباری سەرەكی هەن (زێی گەورە، زێی بچووك، سیروان و ئەڵوەن). كە بەپێی هەندێك سەرچاوە داهاتی ساڵانەیان دەگاتە نزیكەی 45 ملیار مەتر سێجا و هەرێمی كوردستان وەكو پێویست سوودی لێوەرناگرێ.
نزیكەی 50%ی ئاوەكانی كوردستان لە ناوخۆی كوردستان هەڵدەقوڵێن، بە پێچەوانەی ئاوی عێراقەوە كە تەنیا 8%ی لە ناوخۆی عێراقەوە سەرچاوە دەگرێ. ئاوی عێراق بەشێكی لە كوردستانەوە دێت، 71%یشی لەڕێی هەردوو رووباری دیجلە و فوراتەوە دێت كە بە توركیادا دێن. بۆیە ئاسایشی ئاوی عێراق لە دەست توركیا، سووریا و هەرێمی كوردستاندایە.
بەڕێوەبەری گشتیی بەنداو و كۆگاكانی ئاو لەبارەی ئەو ئاوەی كە لە كوردستانەوە دەڕژێتە نێو عێراق، دەڵێت: "ساڵانە 25 ملیار مەتر سێجا ئاوی رووبارەكانی كوردستان دەڕوات بۆ عێراق، 13 ملیار مەتر سێجا لەو ئاوە، ئاوی زێی گەورەیە كە هیچ بەنداوێكی لەسەر دروستنەكراوە".
كوردستان دەتوانێ عێراق بخنكێنێ؟
ئاو و هەوای هەرێمی كوردستان بەسەر دوو ناوچەدا دابەشبووە، یەكەم: ئاو و هەوای دەریای ناوەڕاست كە بەشەكانی باكوور و باكووری خۆرهەڵاتی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە، تێكڕای بارانی ساڵانەی دەگاتە 600 – 1300 ملم. دووەم: زۆربەی بەشەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە و بە هەرێمی ئاو و هەوای نیمچە وشك ناسراوە و تێكڕای بارانی ساڵانەی لە نێوان (200 -500) ملمە، ئەم ناوچەیە دەكەوێتە بەشی باشوور و باشووری خۆرئاوای هەرێمی دەریای ناوەڕاستەوە.
جگە لە چوار رووبارە سەرەكییەكەی كوردستان، ساڵانە بڕێكی زۆری بەفر و باران لە كوردستان بە تایبەتی لە ناوچە شاخاوییەكان دەبارێ و لە جۆگەلەی بچووكدا كۆدەبنەوە و دەڕژێنە نێو رووبارە سەرەكییەكانەوە.
لە سنووری دیالە لە جەلەولا و خاڵسەوە تاوەكوو حەمرین، لەوێشەوە تا دەگاتەوە بەغدا، هەموو ئەو ناوچانە بۆ ئاوی خواردنەوە و بەراوكردنی كشتوكاڵ، هەروەها لە كەركووك و حەویجە، خورماتوو سامەڕا و تكریت تا دەچێتەوە بەغدا و خوارووتریش، هەموو ئەو ناوچانە پشت بە ئاوی كوردستان دەبەستن.
ئەكرەم ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتیی بەنداو و كۆگاكانی ئاو دەڵێت ساڵانە 30%ی ئاوی بەنداوی دووكان و دەربەندیخان بۆ خوارووی عێراق بەردەدەنەوە، بەڵام ئایا هەرێمی كوردستان دەتوانێ لە كاتی قوڵبوونەوەی قەیرانی سیاسیی نێوان بەغدا و هەولێر پەنا بۆ كارتی ئاو ببات؟
ئەكرەم ئەحمەد دەڵێت "ئێمە ناتوانین ئاو بگرینەوە، چونكە بە گوێرەی دەستووری عێراق، ئاو بابەتێكی سیادییە، بە تایبەتی ئاوە هاوبەشەكانی نێوان توركیا و عێراق و ئێران بەشی هەموو عێراقە نەك تەنیا خەڵكی كوردستان".
هۆكارێكی دیكەش بۆ دەستەوەستانیی كورد بەرامبەر بەكارهێنانی كارتی ئاو لە دژی بەغدا ئەوەیە كە هەندێك لەو ناوچانەی دەكەونە سەر رێڕەوی ئەو ئاوانەی بۆ عێراق دەچن، خاكی كوردستانن. وەك ئەكرەم ئەحمەد دەڵێت "ئاوی خواردنەوەی كەركووك، خورماتوو، پردێ، دبس لە رێگەی بەنداوی دووكانەوە دابین دەكرێ، هەروەها ئاوی دەربەندیخان و كەلار و پێباز و جەلەولا لە بەنداوی دەربەندیخانەوە دەڕوات، بۆیە ئەگەر ئاو لەسەر عێراق بگرینەوە، ئەو ناوچانەش بێ ئاو دەبن".
كوردستان نەك تەنیا لە رووی سیاسی و مرۆیی، تەنانەت لە رووی تەكنیكیش لەو كاتەدا ئامادە نییە بۆ بەكارهێنانی ئەو كارتە. بەڕێوەبەری گشتیی بەنداو و كۆگاكانی ئاو لە وەزارەتی كشتوكاڵ ئاماژە بە هەردوو بەنداوی دووكان و دەربەندیخان دەكات و دەڵێت "بۆ بەنداوی دووكان دەتوانین بۆ ماوەی ساڵێكیش ئاو گل بدەینەوە، بەڵام بەنداوی دەربەندیخان بچووكە و زۆر ساڵ ئەگەر باران زۆر ببارێ، سەرڕێژ دەكات و ناچارین ئاوەكە بەربدەینەوە".
تەحسین قادر كە لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، وەزیری سەرچاوەكانی ئاو بوو، دەڵێت لەڕووی هونەرییەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان پرۆژەی ستراتیژی لەسەر ئاوەكانی دروست نەكردووە بۆ ئەوەی توانای بەسەر ئاوەكانیدا بشكێ.
تەحسین قادر دەڵێت: "بەكارهێنانی ئاو، وەكو كارتێكی گوشار لەلایەن وڵاتانەوە لە واقیعدا هەیە، بەڵام راناگەیەنرێ، بە پێچەوانەوە ئەوانەی ئاویش وەكو كارتی گوشار بەكاردێنن، لە راگەیاندندا باسی ناكەن. ئێمە وەكو كورد باسی دەكەین، بەڵام بەكاری ناهێنین، چونكە لە رووی هونەرییەوە كوردستان ئەوەندە پرۆژەی ستراتیژیی گەورەی نەكردووە لەسەر ئاوە هاوبەشەكان، ئەوەی كە هەیە بەشی ئەوە ناكات كۆنترۆڵی ئاوەكانی خۆمانی پێ بكرێ".
هەرێمی كوردستان تەنیا دوو بەنداوی بەدەستەوەیە كە بتوانێ ئاوی پێ گل بداتەوە، ئەویش دووكان و دەربەندیخانن كە لە سەردەمی رژێمی پاشایەتی دروستكراون. بەڵام تەحسین قادر دەڵێت: "كاریگەرییەكی دیاریكراویان دەبێ. چونكە زۆرجار خۆمان پێویستمان بە بەردانەوەی ئاوی ئەو دوو بەنداوە هەیە، بە تایبەتی بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا. بەڵام لەبەر ئەوەی ئێستا سەرچاوەی بەدیلمان هەیە و كارەبا لەلایەن كەرتی تایبەتەوە بەرهەمدێ، دەكرێ ئاوەكە گل بدرێتەوە، بەڵام كاریگەرییەكەی دیسان هەر دیاریكراوە لەسەر ناوچەكانی دیكەی عێراق".
تەحسین قادر كارتی ئاو بە كارتێكی لاوازی هەرێمی كوردستان دەبینێ بەرامبەر بەغدا، چونكە وەك ئەو دەڵێ، جگە لەوەی لە رووی هونەرییەوە ئامادەكاری بۆ ئەو كارتە نەكراوە، لە رووی مرۆییش بە گران لەسەر هەرێمی كوردستان دەكەوێ. ئەو دەڵێت: "ئەگەر بەكاری بهێنین رەنگە لە رووی مرۆییەوە هەڵمەتێكی گەورەمان لە دژ بكرێ و بڵێن ئەوە كوردستان تەنیا دوو بەنداوی بچووكی هەیە، ئاو لە ناوچەكانی دیكەی عێراق دەگرێتەوە".
بەنداوی بێخمە... كارتە بەهێزەكە
لە سییەكانی سەدەی رابردوودا رژێمی پاشایەتیی عێراق بڕیاری دروستكردنی بەنداوی بێخمەی دا لەسەر زێی گەورە كە دەكەوێتە سنووری ناحیەی خەلیفانی سەر بە قەزای سۆران. لێكۆڵینەوە و توێژینەوەكان لەلایەن پسپۆڕانی نێوخۆیی و بیانی لەبارەی دروستكردنی ئەو بەنداوە تاوەكو ساڵی 1979 بەردەوام بوون و بڕیاری دانانی بەردی بناغەی بەنداوەكە درا. بەڵام بەهۆی شەڕی ئێران و عێراقەوە كار لە پرۆژەكەدا راگیرا. كاركردن لە پرۆژەكە لە ساڵی 1987 لەلایەن دوو كۆمپانیای توركی و یوگۆسلاڤی (ئینكا و ئینێرجی پڕۆجێكت) دەستی پێكردەوە، بەڵام لە ساڵی 1990 بەهۆی سزا ئابوورییەكانی ئەنجوومەنی ئاسایش بۆ سەر عێراق، پرۆژەكە وەستێندرا.
بەپێی ئەو دیزاینەی بۆ بەنداوەكە كراوە، بەرزییەكەی 230 مەترە و رووبەرەكەی 100 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، توانای گلدانەوەی 18 ملیار مەتر سێجا و بەرهەمهێنانی 1500 مێگاوات كارەبای هەیە، هەروەها دەبووە گەورەترین بەنداو لەسەر ئاستی عێراق.
تەحسین قادر یەكێك بووە لەو كەسانەی ئەوكاتەی وەزیری سەرچاوەكانی ئاو بووە، هەوڵیداوە مەسەلەی بەنداوی بێخمە بورووژێنێ.
تەحسین قادر دەڵێت: "ئەو كاتەی من لە وەزارەت بووم، وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو لە عێراق هەر بەدەست كوردەوە بوو، بەڕێز مام جەلال سەرۆك كۆمار بوو، كورد لەوێ پێگەیەكی زۆر بەهێزتری هەبوو لەوەی ئێستا، پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ عێراق زۆر باشتر بوو، ئەوكات عێراق ئامادەیی خۆی نیشاندا 5- 7 ملیار دۆلار بهێنێ بۆ تەواوكردنی ئەو بەنداوە، بەڵام بەداخەوە لەبەر هەندێك بیانووی بچووك لەلایەن سەركردایەتی سیاسی كوردستان، بە دیاریكراوی لەلایەن سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانەوە، ئەو پرۆژەیە رەزامەندی لەسەر نەدرا".
بە گوتەی تەحسین قادر، ئەگەر لەو كاتەوە كار لە پرۆژەكە كرابا، ئێستا تەواو دەبوو، ئەوكات هەرێمی كوردستان ئاسایشی ئاوی خۆی مسۆگەر دەكرد، هەروەها دەبووە كارتێكی بەهێزیش بۆ دانوستاندن لەگەڵ بەغدا.
تەحسین قادر دەڵێت: "ئەو پرۆژەیە زۆر گرنگ بوو بۆ ئاسایشی ئاوی كوردستان، هەروەها ئاسایشی خۆراك، دەشمانتوانی زۆر سوودی لێوەربگرین لە دانوستاندنەكانمان لەگەڵ بەغدا، بەڵام بەداخەوە بەهۆی كورتبینی سەركردایەتیی ئێمە لەبەرئەوەی ناوچەیەك دادەپۆشێ و خەڵكی ناوچەكە رازی نین، ئەو پرۆژەیە تەواو نەكرا".
هەرچەندە بەرپرسانی وەزارەتی كشتوكاڵ بەردەوام باسی دروستكردنی ژمارەیەك بەنداو دەكەن، بەڵام تەحسین قادر دەڵێت ئەو بەنداوانەی دروستكراون، ستراتیژی نین و بەنداوی بچووكن و نابنە كارتی گوشار بە دەست كوردەوە.
تەحسین قادر دەڵێت "ئەو بەنداوانە كاریگەرییەكەیان زۆر زۆر كەمە، چونكە هەموویان بەنداوی بچووكن. كاریگەریان بۆ ئەو ناوچانە هەیە كە تێیدا دروست كراون. بۆ نموونە بەنداوی دووكان شەش ملیار مەتر سێجا ئاو گل دەداتەوە. دەربەندیخان سێ ملیار مەتر سێجا، بەڵام هەموو بەنداوەكانی دیكە ملیارێك مەتر سێجا ئاو گل نادەنەوە".
ئاوی كوردستان مەترسی لەسەرە؟
شارەزایان دەمێكە هاوار دەكەن دەست بە ئاوەوە بگرن، چونكە شەڕی داهاتوو لە زێڕی رەشەوە دەگوازرێتەوە بۆ زێڕی سپی، هەرچەندە زێڕی رەش بەدیلی هەیە، بەڵام بەدیلی زێڕی سپی تەنیا ئاوە.
بەپێی داتاكان، تەنیا 3%ی ئەو ئاوەی لە جیهاندا هەیە، ئاوی شیرینە، هەرچەندە كوردستان لەو رووەوە گرفتی نییە و ئەو ئاوەی هەیەتی شیرینە، بەڵام شارەزایان هۆشداری دەدەن لەوەی كوردستانیش بەدەر نابێ لە قەیرانی ئاو كە لە داهاتوودا بەرەوڕووی جیهان دەبێتەوە، ئەگەر نەتوانێ پرۆژەی ستراتیژی لەسەر ئاوەكانی دروست بكات.
بەپێی داتاكان هەر تاكێكی كوردستان ئێستا ساڵانە 2000 مەتر سێجا ئاوی بەردەكەوێ، بەڵام دەكرێ ئەو ژمارەیە بۆ 4000 مەتر سێجا لە ساڵێكدا بەرز بكرێتەوە.
تەحسین قادر، وەزیری پێشووی سەرچاوەكانی ئاو لە هەرێمی كوردستان لەبارەی مەترسی لەسەر ئاوی كوردستان دەڵێت: "ئێمە هەرێمێكی دەوڵەمەندین لەڕووی ئاو، بەڵام چەند فاكتەرێك هەیە كە ئەو دەوڵەمەندییە دەگۆڕێ. یەكەمیان كەشوهەوا كە بە گشتی جیهان رووبەڕووی بووەتەوە بە تایبەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەموو ئاوەكان بەرەو كەمی دەچن".
تەحسین قادر ئاماژە بە فاكتەری دووەم دەدات و دەڵێت "لەبەر ئەوەی بەشێك لە ئاوەكانی ئێمە لە وڵاتانی دراوسێوە دێن، دەتوانم بڵێم 60%ی ئەو ئاوانەی لە كوردستان هەن لە وڵاتانی توركیا و ئێرانەوە دێن. ئەو وڵاتانە خۆشیان بەرەوڕووی كێشەی كەمئاوی بوونەتەوە. بۆ چارەسەری كێشەی خۆیان، بۆ كۆنترۆڵكردنی ئاوەكانیان بەنداوی زۆر گەورەیان دروستكردووە. ئەوەش وا دەكات كە ئاوەكانی كوردستان كەم بكەن".
ئەو دروستكردنی بەنداوی ئەلیسۆ لەلایەن توركیاوە لەسەر رووباری دیجلە بە نموونە دێنێتەوە و دەڵێت: "ساڵانە 20 ملیار مەتر سێجا ئاوی رووباری دیجلە دەڕژێتە هەرێمی كوردستانەوە، ئەگەر بەنداوی ئەلیسۆ بكەوێتە كار، توركیا 11 ملیار مەتر سێجا ئاوی رووباری دیجلە دەگرێتەوە".
تەحسین قادر پێیوایە وەكو پێویست كار نەكراوە بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو ئاوەی لە كوردستان هەیە: "ئەوەندەی بایەخمان داوە بە نەوت و گاز و وەبەرهێنان لەبەرئەوەی قازانجی خێرایان تێدابوو، نەهاتین بناغەی دەوڵەت دروست بكەین كە ئاسایشی خۆراك سەرەكیترینیانە و لەڕێی دروستكردنی بەنداو و گلدانەوەی ئاو مسۆگەر دەبێ".
تەحسین قادر بە ژمارە بەفیڕۆچوونی ئاو لە كوردستان بەنموونە دێنێتەوە و دەڵێت: "زێی گەورە داهاتی ساڵانەی 13-15 ملیار مەتر سێجایە، یەك بەنداوی لەسەر دروست نەكراوە. زێی بچووك 7-6 ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، تەنیا بەنداوی دووكانی لەسەرە، رووباری سیروان خاوەنی پێنج ملیار مەتر سێجا ئاوە و تەنیا بەنداوی دەربەندیخانی لەسەرە".
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ