یەكێك لەو بابەتە گرنگانەی كەپێویستە ئێمەی كورد بایەخی پێ بدەین و كاری جددی لەسەر بكەین لەپێناو ئاشناكردنی نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە سەرتاسەری جیهان، بابەتی جینۆسایدی كەیسی ئەنفال و هەڵەبجەیە.
ئێمە وەك نەتەوەی كورد بە كردەیی تام و بۆی جینۆسایدمان چەشتووە و تاڕادەیەكی زۆر باش ئاشناین بەو تاوانكارییە دڕندانەی رژێمە یەك لە دواییەكەكانی عێڕاق لە دژی نەتەوەكەمان و زێدی باب و باپیرانمان.
دۆسیەی ئەنفال و هەڵەبجە برینێكی قووڵی سارێژنەبووە، كە تا ئێستا كاریگەری نێگەتیڤ و خراپی لەسەر باری دەروونی و جەستەی نەتەوەكەمان جێهێڵابێ. بەهۆی ئەوەی شوێنەواری ئەو مەرگەساتە لە یاداوەری گەلەكەماندا زیندووە. سەرەڕای ئەم كردارە قێزەونەی (جینۆساید) زەرەر و زیانە ماددییەكەشی ئەستەمە لە بیر بكرێ، چونكە پەیوەندییەكی راستەوخۆی بەلایەنی دەروونی تاكە كەسە زیان لێكەوتووەكانەوە هەیە، بۆیە دەبێ حكومەتی عێڕاق بخرێتە ژێر فشار و ئیجبار بكرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی تەواوی ئەو زەرەر و زیانانەی بەر خەڵكی ستەمدیدەی مافخوراوی كوردستان كەوتووە بە گشتی و چەند ناوچە و دەڤەرێك بەتایبەتی.
دیارە جینۆساید لە سادەترین پێناسەیدا كوشتنی بە كۆمەڵ دەگەیەنێت. گەر تەنیا وشەی "جینۆساید" بە نموونە وەربگرین، ئەوە چەندین كاری بێویژدان و دڵڕەقانە و دوور لە هەموو بەها بەرزە مرۆڤایەتییەكان لەخۆدەگرێت.
كوشتنی خەڵكی سڤیل و بێتاوان كە هەوڵیانداوە ژیانێكی ئارام بۆ خۆیان فەراهەمبێنن لە رۆژگاری خۆیاندا. ئەوانەی دەیانەوێ داهاتوویان بگۆڕن و بەرە و ئاراستەیەكی باشی بیبەن، بەڵام هەموو خولیا و خەون و هیواو ئاواتەكانیان ژێر گڵ دەخرێت بەهۆی جینۆسایدەوە.
جەنەساید مەبەست لە هەر دەسەڵات و تاقم و گروپێكە بیەوێت درێژە بە كیان و بوونی خۆی بدات لە ژیانی حوكمڕانیدا، كاری كۆمەڵكوژی ئەنجامدەدات و قەتڵ و عامی خەڵك دەكات، واتە لەسەر بنەمای نەمانی ئەوی دی درێژە بە مانەوەی خۆی دەدات.
ئەمە جەنەسایدە، بوونی خۆت لەنەمانی ئەوی بەرامبەر ببینیتەوە. ئەوە وامان لێدەكات پرسیار بكەین چی وا لەو تاقم و گروپ یان هەر نەتەوە و هێزێك دەكات بۆ درێژەدان بە مان و بوونی خۆی لە دەسەڵات كار لەسەر كوشتن و نەهێشتنی بەرامبەر بكات؟ ئایا هەموومان ئینسان نین وە لە یەك تای تەرازوی ئینسانیەتدا مامەڵە ناكرێین؟ لە موعادەلەی خیلقەت و بووندا وەك یەك وا نین؟ فەزڵی كەس بەسەر ئەویترمانەوە نییە، مەگەر بە ویژدان و عەقڵ و كردەوەی چاك و خێر بە خزمەتكردنی ئینسانییەتەوە نەبێت.
لە راستیدا سەنگی فەزڵ و بەهرەداریمان تەنیا بە هەنگاوی بەرزو بەكارهێنانی وزە و داهێنانی عەقڵە بۆ خزمەتكردنی وڵات و گەل و نیشتمان و تێكڕای ئینسانیەت. ئەمە جەوهەری بوونی ئینسانییەت و مەحەكی سەروەریمانە لە ژیاندا.
سزادانی خەڵكی سڤیل و بێتاوان كە سكانداڵێكی ئەخلاقی و سیاسییە، هەروەها بیرێكی وەحشیگەریانەیە بۆ پارێزگاریكردن لە جەبەڕوت و مانەوەی دەستكەوتەكان جگە لە پەشیمانی و مەرگەسات و ماڵوێرانی بۆ گەل و نیشتمان شتێكی دیكە نییە.
رووداوگەلی زۆر هەن لە مێژووی كۆن و نوێی مرۆڤایەتی لە كوشت و بڕی خەڵك و لەناو بردنی هۆز و جینۆسایدكردنی ئینسان. ئێمە بە كورتی تیشك دەخەینە سەر دوو نمونەی حاشاهەڵنەگر وەك بەڵگە لەسەر بوونی جینۆساید لە سەدەی بیستەم.
با كۆمەڵكوژی جینۆسایدی جوولەكە بە نموونە بهێنینەوە، گەرچی ئەو مەسەلەیە زۆری لەسەر نووسراوە و باسەكە بە تێرو تەسەل تاوتوێوكراوە، تەنانەت چەندین نووسەرو لێكۆڵیار گومانیان لە بوونی وەها جینۆسایدێك هەیە بەناوی (هۆڵۆكۆست)، تەنانەت كۆمەڵكوژی جولەكەكانیان بە شتێكی فەنتازیا و ئەفسانە لە قەڵەمداوە، بەڵكو مەبەست لەو دیعایات و هاوارو هەراو هۆریایە تەنیا دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیلە نەزیاتر.
ئەوانەی متمانەو باوەڕیشیان هەیە گومانیان لەو ژمارە زۆرەی قوربانیانی هۆڵۆكۆست هەیە كە تیایدا بوونەتە قوربانی. بێگومان گومان و زیادەڕۆی كراوە.
ئێمە لەبەر دۆسیەی ئەنفال و هەڵەبجە و (جینۆساید) كە پەیوەندی راستەوخۆی بەم بابەتەوە هەیە، باس لە (مەحڕەقەی هۆڵۆكۆست) دەكەین لە حاڵەتی راستی رووداوەكە پێمان باشبوو بە كورتی باسی ئەو كۆمەڵكوژیە بكەین (ئەگینا كارەسات و مەرگەسات و رووداوی زۆر هەن لە مێژوودا گەر بمانەوێت باسیان لێوە بكەین وەك قەسابخانەكانی رواندا و بۆرما و بۆسنا و هێرسكۆڤینیا و...تد كە گومان لە راستیان ناكرێت).
زۆر بە كورتی تاوانی جینۆسایدی جوولەكە بریتییە لە كۆمەڵكوژییەكی دیكەی جەنگی دووەمی جیهان بە كوشتنی نزیكەی (50,000 تا 100,000) جوولەكە لە ئەڵمانیا لەساڵی (1941 - 1945) هەندێك بە چوار تاوەكو پێنج شەش ملیۆنیشی دەخەملێنن، كە ئەمە زیادەڕۆییەكی بێ وێنەیە وەك گوتمان، چونكە ئەوسا لەهەموو (ئەوروپا) ژمارەی جوولەكەكان لە شەش حەوت ملیۆن تێپەڕی نەدەكرد؟!
ئەوەی دەستمان دەكەوێ لەو كۆمەڵكوژییەی جوولەكە وەك مەكسەبێكی سیاسی و نیشتمانیی بۆ نەتەوەكەمان ئەوەیە، كە تاوەكو ئێستا جوولەكە لە وڵاتانی ئەوروپا بە ناوی (هۆڵۆكۆستەوە) تەعویز وەردەگرن و قەرەبوو دەكرێنەوە.
بەڵكو لە ساڵی (1994) لە ئەڵمانیا دەرگای تاوتوێكردن لەسەر كێشەی هۆڵۆكۆست وەك مەلەف بۆ توێژینەوە و لێكۆڵینەوە داخرا.
دواتر بە بڕیارێكی پەرلەمانی ئەڵمانیا هەر كەس نكوڵی لە بوونی سەربازگەكانی نازی دژ بە جینۆساید و كۆمەڵكوژی جوولەكەكان بكردبایە، دەستبەجێ راپێچی گرتووخانەكان دەكرا و سزایان دەدا.
لە فەڕەنساش قانونێك دەرچوو بە ناوی (فابیوس) تەئكید لە تاوانباركردنی هەر گومانێك دژ بە هەر كوشتارگە و جینۆسایدكردنێكی مرۆڤایەتی دەكاتەوە. ئەمەش لە بەرژەوەندی جوولەكەكاندا شكایەوە.
ئیتر لەمەولا كەس ناتوانێ گومان لە (هۆڵۆكۆست) بكات، چونكە سزا دەدرێ و جەریمەی قانونی لەسەرە.
پرسیاری گرنگ ئەوەی ئایە ئێمە بۆ نەمانتوانی ئەم كارە بۆ تراژیدیای هەڵەبجە و مەرگەساتی ئەنفال بكەین كە رووداوێكی راستەقینەی حاشاهەڵنەگری مێژووی نوێی گەلەكەمانە و بەشێكە لە ئەرشیفی یاداوەری تاڵی پڕ لە ئازاری نەفسیمان؟
بێگومان ئەم دۆسیە وەك مەكسەبێكی سیاسی گەورە تا ئێستا لە قازانجی گەلی كورد نەشكاوەتەوە و كاری لەسەر نەكراوە وەك پێویست.
ئێمە دەپرسین كێ لەم كەیسە كێماس و بەرپرسیارە؟!
دەبێ (ئەنفال و هەڵەبجە) بكرێتە دۆسیەیەكی نێو دەوڵەتی و بە دۆكیۆمێنت بكرێت لەسەر ئاستی جیهان وەك هۆڵۆكۆستی جولەكەكان. ئایە سەركردایەتی كورد لە توانایدا نەبوو ئەم كەیسە لە ئەستۆ بگرێت بۆ بەنێو دەوڵەتی كردن لەسەر ئاستی جیهان؟ دەبێ كابینەی نوێی حكومەت ئەمجارە فەلسەفەو روئیایەكی روون و ئاشكرای هەبێت بۆ كۆمەڵكوژی كورد، مەرگەساتی ئەنفال و هەڵەبجە وەك ئەركی سەر شانیان هەنگاوی خێرا بهاوێن بۆ بە دۆكیۆمێنتكردن و بەنێودەوڵەتیكردنی دۆسیەكە.
جینۆسایدێكی ترمان هەیە لە مێژوو ئەویش (هیرۆشیما و ناگازاكی) كە لە جەنگی دووەمی جیهانی ساڵی (1945) چەكی ئەتۆمی لە لایەن "ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا" بەسەر ئەم دوو شارەدا تاقیكرایەوە و تەقێنرایەوە، كە بووە هۆی كۆمەڵكوژییەكی بێ وێنە لەجیهاندا. سەرژمێری كراوە نزیكەی (150,000) سەدت و پەنجا هەزار كەس لە هیرۆشیماو (75,000) كەسیش لە شاری ناگازاكی بوونە قوربانی.
بەم چەشنە كرداری جینۆساید دژ بە ژاپۆنییەكان بە تاقیكردنەوەی چەكی ئەتۆمی لەلایەن ئەمریكاییەكانەوە جێبەجێكرا. ئێستاش ژاپۆنییەكان ئازار دەچێژن بەهۆی ئەم كۆمەڵكوژی و كارە نا ئینسانیانەی (USA) ئازارێك هەنوكەشی لەگەڵدابێت ریشەكێش نەبووە، بەڵكو لە رێگەی جێنەتیكەكانەوە هەندێ نەخۆشی هەیە لە كەسێكەوە بۆ كەسێكیتر دەگوازرێتەوە. ژاپۆنییەكان ئێستاش موعانات و گیر و گرفتیان هەیە لەدەست ئازاری نەخۆشی یە بۆماوەییەكان.
هەروەها ئەو كۆمەڵكوژییەی لە سەردەمی سەدامی دیكتاتۆری عێڕاقدا
لە ساڵی (1980 تا 1988) دژ بە گەلی كورد جێبەجێكرا (كارەساتی ئەنفال/ كیمیا بارانكردنی هەڵەبجە) یەكێكە لەو كارە دڕندانەی حیزبی بەعسی رووخاو لە مێژووی نوێی مرۆڤایەتی تۆمار كرابێت كە زۆر دڵڕەقانە لەلایەن هێزە شۆڤێنییە شەڕانگێزەكەی سەددام هێرش كرایە سەر گەلەكەمان و نزیكەی (4000) گوند خاپوور و تەختكران.
سەرژمێری كراوە نزیكەی (200,000 تا 500,000) هەزار كەس قەتڵ و عام كراون و كۆتاییان بە ژیان هاتووە. بەداخەوە ئەو كارەساتەی بەسەر كورد هات هێشتا لە جیهاندا وەك پێویست تاوتوێنەكراوە، بەڵكو تا ئێستا مەرگەساتی (ئەنفال) بە جینۆساید نەناسراوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی وەك لەسەرەوە ئاماژەم بۆ كرد، بێجگە لە (سوید و نەرویج) كە لە پەرلەمانەكانیان تاوتووێی مەرگەساتی ئەنفالیان كرد، بەڵام دۆسیەكەیان بە جینۆساید نەناساند.
بەندە, دوای بەشداریكردنی لە كۆنفرانسی "Mayors for peace" لە مانگی (8)ی ساڵی (2013) كە لە (هیرۆشیما و ناگازاكی) بەڕێوەچوو, لەچوارچێوەی دیدارەكانمان لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمانی ژاپۆن و نوێنەرانی زیاتر لە (180) وڵاتدا كە بەشداربوون لە میانەی دیدارەكانمان وتارێكمان بە زمانی (ئینگلیزی) پێشكەشكرد و جەختمان لەسەر بە جینۆساید ناساندنی كەیسی ئەنفال و هەڵەبجە كردەوە و تیشكمان خستە سەر دۆزی كورد و كوردستان بە تێرو تەسەل لەگەڵ ئامادەبووان.
توانیمان پاڵپشتی زیاتر لە (100) وڵاتی بەشداربوو كۆ بكەینەوە بە نووسراوێك ئاڕاستەی بەڕێز (بان كی مون) سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانی بكەین.
خۆشبەختانە ئەمڕۆ لە لایەن خەڵكانێكی نشتیمانپەروەر و خاوەن ئینتمای بەهێز بۆ گەل و وڵات و شار و شارۆچكەكانی كوردستان لە هەوڵی ئەوەدان بۆ كاركردن و داڕشتنی بەرنامەیەكی تۆكمە لە پێناو بە جینۆساید ناساندنی شار و شارۆچكەكان بە گشتی شان بە شانی مەرگەساتی هەڵەبجە و ئەنفال و كۆمەڵكوژییەكانی گەرمیان، بادینان، دەڤەری باڵەكایەتی، رواندز و بارزان كە پشكی شێریان بەركەوتووە لەو جینۆساید و مەرگەساتانەی بەسەر گەلی كورد هاتوون. دەستخۆشیان لێدەكەین و جێگەی شانازین.
ئێمە وەك هاونشتیمانیەكی خزمەتكار بەو پێگە موتەوازیعە ئیداریەی ئێستامان تەواوی توانست و پاڵپشتی خۆمان دەردەبڕین لە پێناو سەرخستنی ئەو هەوڵە جوامێرانە. هاوكات گەر لە لایەن جەماوەری خۆشەویستی كوردستانەوە شەڕەف و متمانەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێڕاقمان پێبەخشرا پێشمەرگە ئاسا لە بەغدا تەواوی هەوڵ و كۆششی دیپلۆماسیمان دەخەینە گەڕ و بەردەوام دەبین لە خەباتی شارستانیانە و بەرگریكردن لە ئامانج و مافە رەواكانی هاونشتمانیانی نەتەوەكەمان.
بەو ئومێدەین ئەو رووداوە دڵ هەژێن و مەرگەساتانەی بەسەر گەلی كوردمان داهاتوون، بەپاڵپشتی خوای گەورە و هەوڵ و كۆششی شكۆمەندانەی دەڤەری باڵەكایەتی و رواندز و بارزان، بە هاوئاهەنگی هاونشتمانیانی كوردستان و دڵسۆزان و دۆستانی گەلەكەمان ئەم دۆسیە بە نێودەوڵەتی بكەین وەك جینۆسایدیش بناسرێت لەسەر ئاستی جیهان.
كۆمەڵكوژییەكانی (ئەنفال و هەڵەبجە, هیرۆشیما و ناگازاكی, دارفۆڕ , بۆرما, رواندا, بۆسنەو...تد) چەند نموونەیەكن لەو كۆمەڵكوژیانەی دژ بە مرۆڤایەتی جێبەجێكراون لە مێژوودا، كە هەریەكە و هۆكاری جیا جیایان لە پشتەوە بووە، بەڵام گشتیان لە یەك ئەنجام و ئاكامێكی كۆ كەرەوە خۆیان كورت هەڵێناوە بەوەی كە لەداهاتوودا هیچ جۆرە جینۆسایدێك دووبارە روونەداتەوە و چیتر گەل و نەتەوە ژێر دەستەكان و خەڵكی سڤیل لە لایەن رژێمە دیكتاتۆر و وڵاتە زلهێزە شەڕانگێزەكانی جیهان نەچەوسێنرێنەوە.
قایمقامی قەزای رواندز
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ