دۆگمای ناسیۆنالیزم
گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردی هەمیشە بەشێوەیەکی سادە، میکانیکی و لە چوارچێوەی هاوکێشەی براوە و دۆڕاودا مامەڵەی لەگەڵ ئەو ناوچانە کردووە کە دەستووری عێراقی 2005 بە ناوچەی ناکۆکی لەسەر دەستنیشانی کردوون. مەبەست لەو سێ چەمکانە (سادە، میکانیکی و، هاوکێشەی براوە و دۆڕاو) چییە؟ مەبەست لە سادەیی، بەکورتی، ئەو شێوازە چارەسەرەیە کە بە دیدی کورد دەتوانێ ئەو ناوچانە بگەڕێنێتەوە باوەشی هەرێمی کوردستان: گەڕانەوەی هەموو ئەو عەرەبانەی بۆ ماوەی نزیکەی سەدەیەکە بەناوی جیاوازەوە، لە شوێنەکانی دیکەی عێراقەوە هێنراون یان هاندراون بۆ ئەوەی لە ناوچانە ناکۆکی لەسەرەکان نیشتەجێ بن؛ گەڕاندنەوەی ئەو کوردانەی کە لەو ناوچانە راگوێزراون یان دەرکراون بەمەبەستی دووبارە نیشتەجێکردنەوەیان؛ سەرلەنوێ گەڕانەوەی سنووری ئیداریی ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان، بە کەرکووکەوە، بۆ دۆخی ئاسایی خۆی.
ئەمانە رەنگە وەک چارەسەری دادپەروەرانە بێنە پێشچاو، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئاڵۆزییەکانی ئەم پرۆسەیە نادیدە گیراون: هەر لەپێشەوە، ئاڵۆزی و ناڕوونییە یاساییەکان دەکرێ رێگربن لەبەردەم هەر پرۆسەیەک کە لە ئایندەدا بۆ چارەسەری کێشەی ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان بێتە پێش.
دیارترینیان، لە گریمانەی ئەنجامدانی رێفراندۆم لە ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان: ئایا دانیشتووانی ناوچانە ناکۆکی لەسەرەکان رووبەڕووی چ پرسیارێک دەکرێنەوە؟ نە مادەی 58 لە یاسای ئیدارەی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە و نە مادەی 140ی دەستووری عێراق ئەم مەسەلەیەیان یەکلایی نەکردووەتەوە. لایەنەکانی ئەو هاوکێشەیە (ئەگەر تەنیا حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراقیش بن) دەتوانن 50 ساڵ گفتگۆ بکەن بەبێ ئەوەی لەسەر پرسیاری رێفراندۆم رێکبکەون. پاشان ئەکتەرەکانی دیکە (وەک پێکهاتە نەتەوەیی و دینییەکان، حیزبە سیاسییەکان کە نوێنەرایەتی ئەو پێکهاتە جیاوازانە دەکەن) هەریەکەیان چۆن دەڕوانێتە ئەو مەسەلەیە؟ ئەمە جگە لەوەی مەسەلەی ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان، بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی لاوازی دەوڵەتی عێراق، بووەتە بابەتێکی پەیوەندیدار بە سیاسەت و بەرژەوەندییە هەرێمایەتیەکان. ئێمە دیتمان چۆن وڵاتانی دەوروبەری عێراق، لەسەروبەندی رێفراندۆمی سەربەخۆیی 2017، مامانییان بۆ لابردنی دەسەڵاتی کوردی لەو ناوچانە کرد. راستە دەستووری عێراقی وەک مەسەلەیەکی نیشتمانی و ناوخۆیی مامەڵەی لەگەڵ ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان کردووە، بەڵام واقیع، بەهێچ شێوەیەک ئەوەمان پێناڵێ.
پاشان ئەو چارەسەرەی لە خەیاڵدانی کوردیدایە و تەنانەت، با وادابنێین دەستووری عێراقیش دانی پێداناوە، جێبەجێکردنی بەو شێوە میکانیکییە نییە کە خۆزگەی بۆ دەخوازرێت: ئاساییکردنەوەی بارودۆخی دیمۆگرافی بریتی نییە لەوەی چەند لۆری و پاسێک بێنی، هاوردەکان بەڕێکەی و دانیشتووانە رەسەنەکە بگەڕێنییەوە شوێنی خۆیان. تەنانەت ئەگەر باشترین ئیرادەی سیاسیش هەبێ لەلایەن حکومەتی عێراقییەوە، ئاساییکردنەوەی دۆخی دیمۆگرافی دەبێ لە چوارچێوەی سیاسەتێکی گشتگیر و درێژخایەندا بێت کە رەنگە ساڵانی پێویست بێ بۆ جێبەجێکردنی. خۆ ئەگەر ئیرادەی جێبەجێکردنیش نەبێ، ئەوە قوڕەکە ئەوەندەی دیکە خەستتر. لەوەش زیاتر، راستییەکی کۆمەڵناسی هەیە، ئەویش ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ نەوەی دووەم و سێیەمی تەعریب دەکەی؟ چۆن هەڵسوکەوت لەگەڵ نەوەی دووەم و سێیەمی ئەو کوردانە دەکەی کە لە ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان دەرکراون؟ رەنگە نەوەی دووەم و سێیەمی تەعریب کە باوانیان لە چوارچێوەی گٶڕینی دێمۆگرافی هاتوون بۆ کەرکووک، ئێستا خۆیان بە کەرکووکی بزانن؛ لەوێ لەدایک بوون؛ هاوڕێیان هەبووە (رەنگە هەندێکیان هاوڕێی کوردیشیان هەبێ)؛ خوێندن و هاوسەرگیرییان کردووە و خاوەن بەرژەوەندیی خۆیانن لە شارەکە. بە هەمان شێوە، نەوەی دووەم و سێیەمی کوردی کەرکووک، ئەوانەی خێزانەکانیان 30 یان 40 ساڵ لەمەوبەر لە کەرکووک دەرکراون، ئایا ئەوان چۆن دەڕواننە گەڕانەوەیان بۆ شارێک کە ئەزموون و بیرەوەرییان لەوێ نەبووە؟ رەنگە بەشێکی زۆری کوردی کەرکووک، بە تەواوی ئیندیماجیان لەگەڵ کۆمەڵگای هەرێمی کوردستان کردبێ: ژیان و بەرژەوەندییان لە شارەکانی وەک هەولێر و سلێمانی و دهۆکە؛ خێزان و هاوسەرگیریان کردووە، هاوڕێ و دۆستایەتیی بەرفراوانیان هەیە؛ لە کەرتی گشتی و تایبەت کاردەکەن. گریمان هەموو شتەکان لەجێی خۆیەتی، ئایا چ رێژەیەک لە کوردی کەرکووک، بەتایبەت لە نێو نەوەی دووەم و سێیەم، دەیانەوێ بگەڕێنەوە ئەو ناوچانە؟ مەسەلەکە پەیوەندی بە هەستی نیشتمانپەروەری و هەستی نەتەوەیی نییە؛ بەڵکو پەیوەندی بە هەندێ راستیی سۆسیۆلۆجییەوە هەیە کە کۆچ (ئارەزوومەندانە بێ یان زۆرەملێ) لە ژیان و تێڕوانینی کۆچبەران یان دەرکراواندا دروستی دەکات. نموونەی زۆر زەق ئۆردوگا زۆرملێیەکانن کە بەعس لە چەند ناوچەیەکی جیاوازی کوردستان لە ساڵانی 1980 دروستی کردوون. باشە بۆچی پاش نەمانی دەسەڵاتی بەعس لە کوردستان لەدوای ساڵی 1991، ئەو ئۆردوگایانە چۆڵ نەکران و دانیشتووانیان نەگەڕانەوە شوێنە کۆنەکانیان؟ بابەتەکە گۆڕانە سۆسیۆلۆجییەکانە.
چۆن مامەڵە لەگەڵ مێژوو بکەین؟
لەنێو ئەدەبیات و پراکتیزی بنیاتنانی ئاشتی بابەتێک هەمیشە بە هەستیارییەوە پێداگیری لەسەر دەکرێ: چۆن بتوانین مێژوو بەشێوەیەک لەشێوەکان ئاوەژوو بکەینەوە: حەق بۆ حەقدار بگێڕینەوە بەبێ ئەوەی ببینە هۆکاری بەرهەمهێنانی ناحەقی و نادادپەروەریی دیکە لە ئایندەدا؟ ئەمە پرسیاری هەرە زەحمەت بووە بۆ ئەو وڵاتانەی قۆناغی جەنگ جێدەهێڵن و پرۆسەی بنیاتنانەوەی نیشتمان و نەتەوە دەستپێدەکەن. چونکە لە هەندێ باردا، هەوڵدان بۆ لابردنی زوڵم بە ئەنجامدانی ناحەقیی دیکە کۆتایی دێت. بەدڵنیاییەوە، ئەو نادادپەروەرییانەی دەرحەق بە کورد و پێکهاتەکانی دیکەی ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان کراوە لە لایەن رێژیمەکانی پێشووی عێراقەوە دەبێ چارەسەر بکرێ و تەنانەت ئەگەر کوردیش مامەڵەی نادادپەروەرانەی لەگەڵ پێکهاتەکانی دیکە کردبێ لە ماوەی دەسەڵاتی خۆی لە ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان، پێویستە بە وردی دیاری بکرێ. بەڵام پرەنسیپی سەرەکی ئەوەیە چۆن دەتوانین دادپەروەرییەک بەرقەرار بکەین کە ئایندەی پێکەوەژیانی ئاشتیانەی دانیشتووانی ئەو ناوچانە نەخرێتە ژێر مەترسییەوە؟ چۆن مامەڵە لەگەڵ هەموو ئەو ئاڵۆزیانە بکرێ کە رابردوو بۆی بەجێهێشتووین؟ رەنگە لەو نێوەدا، پرسیاری قورس و هەستیار بێنە پێش و، رەنگە هەندێ جار، پێویستی بە سازشی بەئێش بێت. من گومانم هەیە ئەگەر کەسێک چارەسەرێکی دیاریکراو و گونجاو و مەقبولی هەبێ بۆ ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان. بەڕای من گرنگترین شت دەستپێکردنی پرۆسەیەکی هەمەلایەن و کراوەیە بەشێوەیەک کە دانیشتووانی ئەو ناوچانە ببنە سەنتەری دیالۆگێکی بنیاتنەر بەمەبەستی دۆزینەوەی هاوکێشەیەک بۆ بەدیهێنانی دادپەروەری و بەڕێوەبردنی ئەو ناوچانە.
لە دەرەوەی هاوکێشەی براوەو دۆڕاو
لە ئەدەبیاتی ململانێ و ئاشتیدا، چەند چەمکێک تێکەڵ دەبن: دوو لە گرنگترینیان چارەسەری ململانێ و بەڕێوەبردنی ململانێیە. چارەسەری ململانێ، بە مانای لابردنی هەموو ئەو هۆکارانەی ململانێیان دروستکردووە، شتێکی زۆر باشە، بەڵام هاتنەدی زەحمەتە. بەو مەعنایەی، زۆرجار کێشەیەکی دیاریکراو، وەک کێشەی ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان، چارەسەرکردنی ئەستەم دەبێت.
بۆیە، لە جیاتی ئەوەی ململانێ چارەسەر بکەی، پێویستت بەوە دەبێ ململانێ بەڕێوە ببەی کە بە کورتییەکەی بریتییە لەوەی رێگری بکەی لە سەرهەڵدانی توندوتیژی و هەوڵ بدەی هەندێ بنەمای دیاریکراو دابنێی بە مەبەستی دیالۆگی لایەنە ناکۆکەکان و هەندێ ئیجرائات دابڕێژرێن بە مەبەستی ئیدارە و دەسەڵات و بەکارهێنانی سەروەت و سامان لەو شوێنانە. رەنگە بەڕێوەبردنی ململانێ بابەتێکی درێژخایەن بێت، بەڵام چەندە بەڕێوەبردنێکی هێمن و حەکیمانە هەبێ، ئەگەری چارەسەری درێژخایەن زیاد دەکات. لایەنەکانی ململانێ لە ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان لە کاتی ئێستادا دەبێ بیر لە بەڕێوەبردنی ململانێ بکەنەوە لە ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان. چارەسەری کۆتایی ئاسان نییە، بەڵام بێگومان ریگرتن لە توندوتیژی و دەستەبەرکردنی فۆڕمێکی دیاریکراو لە بەڕێوەبردنی هاوبەش و دەستپێکردن بە پرۆسەی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان مومکینە.
شەڕ لە پێناوی خاک یان ئاشتی لەبەر خاتری خەڵك؟
رەنگە لە شەڕدا براوە بی، خاک و سەرچاوەی مادی بەدەستبێنی و دوژمنەکەت راوبنێی، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا ئاشتیت بردووەتەوە؟ ئەوەی لە ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان گوزەراوە، بە رێگای جیاواز هەوڵ بووە بۆ بردنەوەی خاکی ئەو ناوچانە: رۆڵەکانی ئەو ناوچانە لەبیرکراون؛ تەماشای دۆخی ژیان و گوزەرانی ئەو ناوچانە بکە، سەرەڕای دەوڵەمەندیی ناوچەکە. بەرژەوەندی و ئایندەی ئەو ناوچانە بەندە بە دابینکردنی ئاشتی و سەقامگیرییەکی درێژخایەن. بۆیە، بەڕاستی پێویستە لە پێناو خەڵکدا، هەوڵ بدرێت لەجیاتی شەڕ، ئاشتی ببرێتەوە.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ