هەریەكە لە (ڕۆمان) و (ژیاننامە)، دوو ژانری دیاری بواری ئەدەبیاتن، لە تێكەڵكردنی هەردوو ژانریش، ژانرێك دروستبووە كە پێیدەگوترێ: ژیاننامەی ڕۆمانئامێز (السیرە الروائیە) و ئەمەش تا ڕادەیەك هونەرێكی نوێی نووسینی ئەدەبیاتە.
ژیاننامەی ڕۆمانئامێز، توانای جۆراوجۆر و بێكۆتا بە نووسەركەی دەدات و دەستكراوەی دەكات بۆ ئەوەی ڕووداوە ڕاستەقینەكانی ژیانی خۆی، یان ژیانی ئەو كەسەی دەكرێتە ڕۆمان، تێكەڵ بە خەیاڵ و فەنتازیا بكات، هەر یەكە لەم دووانەش، واتا چ ڕۆمان و چ ژیاننامە، بە تەنیا ناتوانن ئەم كارە بكەن.
هەموو ژیاننامەیەكی ڕۆمانئامێز، ئەندازەی باسكردنی ژیاننامەی كەسەكانیان وەكو یەك نییە، هەندێ رۆماننووس زیاتر گرنگی بەوە دەدەن كە بەتەواوی ژیاننامەی خۆیان، یان ژیانی ئەو كەسانەی دەیانەوێ باسی بكەن، بخەنەڕوو، بەڵام هەندێكیان هەوڵ دەدەن ژیانی كەسەكان، لەگەڵ بەشێكی زۆری خەیاڵ و فەنتازیا تێكەڵ بكەن و كەسایەتییەكان زیاتر وەكو سیمبولێك بەكاربێنن، نەك ئەوەی بیانەوێ ژیاننامەی كەسەكە بە وردی بنووسنەوە.
ڕاستە ژیاننامەی ڕۆماننئامێز، سنوورێكی دیاریكراوی نییە، بەڵام من لەگەڵ ئەوەدام كە كاتێك ژیانی كەسێك (بەتایبەتیش كەسایەتییە مێژووییەكان) دەكرێتە ڕۆمان، ژیانی ڕاستەقینەی لەبەرچاو بگیرێ و ژیانە ڕاستەقینەكە بكرێتە بنەمایەكی سەرەكیی نووسینەوەی ڕۆمانەكە، واتا خاڵە گرنگەكانی ژیانی ئەو كەسە و كەسایەتییەكانی دەوروبەری و بەرهەم و گەڕان و سەربردەكانی لە ڕۆمانەكەدا باس بكرێن، وردەكارییەكانی ژیان و ڕازاندنەوەی ئەم وردەكارییانەش، لە چوارچێوەی خەیاڵ و فەنتازیادا بۆ ڕۆماننووس جێبهێڵرێت. لەم حاڵەتەدا ڕۆمانەكە هەم دەبێتە نووسینێكی پڕ لە زانیاری و خوێنەر دەتوانێ وەكو زانیارییەكی مێژوویی وەریبگرێ، هەم وەكو دەقێكی ئەدەبییش بیخوێنێتەوە و چێژی لێوەرگرێ، كە هەر ئەم دوو خاڵەش، ئامانجێكی سەرەكی ژیاننامەی ڕۆمانئامێزن.
ڕۆمانی (میرنشینی خاك و خۆڵ)، كە بە حیساب لەبارەی ژیانی شاعیری ناوداری كورد (نالی)یە، دوورە لەم خاڵانە و تیایدا ژیانی ڕاستەقینەی نالی وەك لە سەرچاوە مێژووییەكاندا هاتووە، زۆر كەم لەبەرچاو گیراوە. ڕۆماننووس دەسەڵاتی خۆی بەتەواوی بەسەر نالیی ناو ڕۆمانەكەدا سەپاندووە و بەوجۆرە جووڵەی پێدەكات كە خۆی دەیەوێت. سەرەتای ڕۆمانەكە بە ژیانێكی خەیاڵی و فەنتازی دەستپێدەكات كە ئەم ژیانە خەیاڵییە هیچ هێڵێك نەك بە ژیانی نالی نابەستێتەوە، بەڵكو بە ژیانی واقیعیی هیچ كەسێكی ئاساییشەوەی نابەستێتەوە.
لە سەرەتای ڕۆمانەكەدا "نالی" لە كوخێكی دوورەدەست دەژی و هەموو ئەو شتانەی بەكاریان دەهێنێ و دەیانخوات، سروشتین، یان دەستكردی خۆیەتی، بڕیاری داوە لە ئاوەدانی دووركەوێتەوە و هیچ پەیوەندییەكی بە خەڵكی دیكەوە نەماوە. ژیانی نالی لەوێدا ئەو جۆرە ژیانەیە كە لە ئەدەبیاتدا بە ژیانی شاری یۆتۆپی ناو دەبرێت.
ئەدەبی شاری یوتۆپیایی، ئەو جۆرە ئەدەبەیە كە نووسەر تیایدا وێنای ژیانێكی خەیاڵیی نموونەیی دەكات، ئەو ژیانە لە واقیعدا نییە و تێیدا هەموو شتێك دابین كراوە، سەرەتای بەكارهێنانی زاراوەی (یۆتۆپیا) دەگەڕێتەوە بۆ نووسەری ئینگلیزی (تۆماس مۆر 1478-1535)، كە كتێبێكی هەر بەم ناوە (یوتۆپیا) بڵاوكردەوە، كتێبەكە چیرۆكێكی خەیاڵی، فەلسەفی، سیاسییە، باسی دوورگەیەكی كەنارگیر دەكات، كە ژیان تیایدا دوورە لە كێشە و گرفت و ژیانێكی ئارامی تێدا بەسەر دەبردرێت، هیچ یەك لەو كێشە و گرفتانەی تێدا نییە كە لە ژیانی واقیعیدا هەیە.
بەم جۆرە سەرەتاكانی ئەم ڕۆمانە، بە ژیانێكی لەم شێوەیە دەستپێدەكات، كە پەیوەندی نە بە ژیانی ڕاستەقینەی نالییەوە و نە بە ژیانی هیچ كەسێكی دیكەوە نییە. بێگومان دروستكردنی ئەم جۆرە ژیانەش، بۆ نووسینەوە و دروستكردنی چیرۆكی خەیاڵی و فەنتازی باشە، نەك نووسینی ڕۆمان لەسەر كەسایەتییەكی ڕاستەقینە.
خاڵێكی دیكەی زەق كە لەم ڕۆمانەدا كاری لەسەر كراوە، بریتییە لە خستنەڕووی ئەركی شاعیر، یان ئەركی نووسەر، كە ئەویش دەستكاریكردنی بیركردنەوەی خەڵكە بە ئاراستەی گەڕان بەدوای حەقیقەت و داهێنانی زمانێكی نوێ و دەستكاریكردنی بیركردنەوەی خەڵك بە ئاراستەیەكی دروست و برەودان بە زمانی خۆماڵی. نووسەری ناوداری (پیرۆ)یی (ماریۆ بارگاس یوسا)، وەرگری خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبی (2010) دەڵێت: "ئەو كۆمەڵگایەی كە ئەدەبیاتی نووسراوی نییە، بە بەراورد لەگەڵ ئەو كۆمەڵگایەی كە گرنگترین كەرەستەی پەیوەندییەكەیان، واتا وشە، لە دەقە ئەدەبییەكاندا پەروەردە كراوە و كامڵ بووە، قسەكانیان بە دیقەتی كەمتر و دەوڵەمەندیی كەمتر و ڕوونیی كەمتر دەردەبڕن".
یۆسا پێیوایە ئەو كۆمەڵگایەی ئەدەبیاتی نووسراوی نییە، نەك تەنیا زمان، بەڵكو فیكر و خەیاڵیشی سنووردارە.
نالیی ناو ئەم ڕۆمانە، ڕێك بۆ ئەوە هاتووە ئەم وەزیفەیە ئەدا بكات كە یۆسا باسی دەكا.
"میرزای باڵدار هەستی بەوە كرد، دەبێت ئەم شارە دەسكاری بكرێت، یانی هیچ نەبێت دەسكاری زمان و خەیاڵی خەڵكەكەی بكرێت...ل83".
هەروەها كار لەسەر زمانی خۆماڵی دەكات و دەیەوێ بیكاتە زمانی نووسین: "نووسین بە زمانی خۆت، لای كەسێك عەیبە، خۆی لەبەردەم بێگانەكاندا بە بچووك بزانێت...ل121".
ئەمەش وەزیفەیەكە كە نەك تەنیا نالی، بەڵكو زۆربەی نووسەرە گەورەكانی جیهان بە نیازی ئەنجامدانین، واتا زۆربەی شاعیر و ئەدیبانی جیهان بە نیازی ئەوە كار دەكەن، دنیای خەیاڵ و بیركردنەوە و زمانی كۆمەڵگاكەیان جوان بكەن و بە ئاراستەیەكی دروستیدا ببەن، ئەگەر لە ژیانی واقیعیشدا ئەمەیان بۆ نەكرێت، لە ژیانی ئەدەب و خەیاڵدا كاری بۆ دەكەن.
لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ هێڵی ورد هەن كە ئەم ڕۆمانە بەتایبەت بە نالییەوە دەبەستنەوە، لەوانەش ناونیشانی ڕۆمانەكە (میرنشینی خاك و خۆڵ)، (خاك و خۆڵ) ئەو گوندەیە كە نالی تێیدا لەدایكبووە. یان باسی سەفەری بۆ شام و بۆ ئەستەنبوڵ و مردنی لەوێ، هاوڕێیەتی سالمی شاعیر، هەروەها وەرگرتنی هەندێ ئیحا لە شیعرەكانی، بۆ نموونە: "دەستی خستبووە سەر ملی كەرەكەی و لەبەر خۆیەوە دەیوت: ئەی پیاو، لەگەڵ كەرێك هاتی بۆ ئەم شارە، چونكە خەونی گەورەت پێبوو، ئێستا بوویت بە جێی مەترسی بۆ خەونە بچووكەكان...ل 144".
ئەمە ئیحای ئەو شیعرەیە كە نالی بۆ كەرەكەی دەڵێت:
چەنده پێم خۆشبوو زوبانی حاڵی دەیوت: نــالیا!
هەردوو حەیوانین ئەتۆ گوێ کورت و ئەمنیش گوێ درێژ...
یان:
"میری گەورە لە مەجلیسێكدا بە شاعیرەكانی وتبوو: قوڕتان بەسەر، ئەو، خێل و خیچێك دەكا بە حۆریی لۆقا و چاوی ئێوە خێل و خیچ دەكا، جا ئێوە بەم كڵۆڵییەی خۆتانەوە چۆن دەرەقەتی دێن.؟!...ل 185"
كە ئیحای ئەم شیعرەیە:
پێم دەڵێن مەحبووبە خێل و قیچە مەیلی شەڕ دەکا
خێل و قیچە یا ترازووی نازی نەختێ سەر دەکا...
ئەگەر ئەم ئیحایانە لە ڕۆمانەكە دەربێنی و ئیحاكان لە شیعرەكانی شاعیرێكی دیكە (بۆ نموونە مەحوی) وەربگری، وای بۆ دەچم كە ڕۆمانەكە دەسكارییەكی زۆری ناوێت بۆ ئەوەی لەگەڵ شاعیرەكەی دیكەی بگونجێنی، چونكە وەكو گوتم پەیامی سەرەكی ڕۆمانەكە باشكردن و دەستكاریكردنی خەیاڵ و زمان و بیركردنەوەی كۆمەڵگاكەیەتی و ئەمەش پەیامی هەر شاعیرێكی ڕاستەقینەی دیكەیە. واتا دەمەوێ بڵێم، لەم ڕۆمانەدا نالی تەنیا كراوەتە پاساو و بیانوویەك بۆ ئەوەی نووسەر لە ڕێگایەوە باسی وەزیفەی شاعیر و نووسەری ڕاستەقینە بكات نەك بەتایبەت نالی، تەنانەت ئەگەر خوێنەر ورد نەبێت و شارەزای ئەدەبیاتی كوردی نەبێت و هەندێ زانیاری لەبارەی نالییەوە نەبێت، نازانێ ئەم ڕۆمانە باسی نالی دەكات، چونكە بۆ نموونە ناوی تەواوی خودی نالی (مەلا خدری كوڕی ئەحمەدی شاوەیسی میكایلی) و ناوی ئەو شارەی بۆی دەچێت و ماوەیەك لەگەڵ سالمی شاعیر تێیدا دەمێنێتەوە (سلێمانی) و ناوی ئەو كەسایەتییانەی نالی لە ژیانی ڕاستەقینەیدا پەیوەندی پتەوی پێوە هەبوون، بۆ نموونە: پەیوەندییەكانی لەگەڵ سلێمان پاشا و ئەحمەد پاشای کوڕی سلێمان پاشای بابان، كە پەیوەندییەکی زۆر تایبەت بووە، باس نەكراوە، ناوی هەموو ئەو شارانە نەهێنراون كە نالی لە ژیانیدا بۆیان چووە، لەوانەش: سنە و سابڵاخ و ھەڵەبجە و دیارترینیشیان حیجاز كە ماوەیەكی زۆر تێیدا ژیاوە. هەروەها وەزیفەی هەر یەكە لە نالی و سالمیشی گۆڕیوە، سالم لەوێدا كتێبخانەی هەیە و دەستنووس دەنووسێتەوە، نالییش لە كۆتایی ژیانیدا لە ئەستەنبوڵ دەبێتە شاگردی دوكانێكی گوڵفرۆش و هەر لە دوكانی گوڵفرۆشییەكەدا دەمرێت.
لێرەوە دەتوانین بڵێین، دەكرێ ئەم ڕۆمانە وەكو كارێكی ئەدەبی و هەوڵێك بۆ دیاریكردنی وەزیفەی نووسەر و شاعیرانی ڕاستەقینە و هەوڵی نووسەران بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگاكەیان سەیر بكەین، بەڵام ئەم ڕۆمانە نوێنەرایەتی ژیانی نالی ناكات، بەو شێوەیەی ڕۆمانی ژیاننامەئامێز دەیخوازێت و هیچ زانیارییەك لەبارەی ژیانی نالییەوە بە خوێنەر نابەخشێت، بەو جۆرەی لە ژیانی ڕاستەقینەی نالیدا هەیە و لە سەرچاوە مێژووییەكاندا باس كراوە.
* میرنشینی خاك و خۆڵ (ڕۆمان)- نەبەز گۆران، ناوەندی ڕۆشنبیری و هونەریی ئەندێشە، چاپی یەكەم (2017).
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ