دیاریكردنی سەرەتایەك بۆ رۆمان لە مێژووی ئەدەبیاتی جیهانی و مێژووی مرۆڤایەتیدا، كارێكی زۆر زەحمەتە، بەڵام دەكرێ بڵێین ئەو هۆكار و پاڵنەرانەی بوونەتە بنەمایەك بۆ نووسینی رۆمان، ئەو چیرۆك و گێڕانەوە و حیكایەت و بەسەرهاتانەن كە لە سەرەتای ژیانی مرۆڤایەتییەوە، لە گوێ ئاگردانەكان و لە بۆنە جۆراوجۆرەكاندا، مرۆڤەكان لە دەوری یەكدی كۆبوونەتەوە و بۆ یەكدییان گێڕاوەتەوە. شێوازە ئەدەبییەكانی چیرۆك و بەسەرهات لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، لە سەرەتاكانی دەستپێكردنیدا زیاتر بە شێوەی شیعر نووسراون، زیاترینیشیان ئەو داستانانە بوون كە باسی پاڵەوانێتی خوداوەندەكانیان دەكرد، نموونەی دیاری ئەمانەش: "ئەلیادە و ئۆدیسە"ی شاعیری یۆنانی هۆمیرۆس كە هەشت سەدە پێش زایین نووسراوە و "ئەنیادە"ی شاعیری یۆنانی ڤێرجیل كە لە سەدەی یەكەمی پێش زایین نووسراوە و هەروەها داستانی "كۆمیدیای خوداوەند"ی ئەلیگێری دانتی (1265-1321ز).
ئەم داستانانە و زۆربەی داستانەكانی دیكەی هاوشێوەی ئەمانە، بابەتەكانیان چیڕۆكئامێزە، بەڵام بە شێوەی شیعر نووسراون، كەواتە دەشێ وەكو بنەمایەك بۆ سەرهەڵدانی دەقی چیرۆكی پەخشانئامێز لێیان بڕوانین.
دەقی رۆمانێك كە بەشێوەی پەخشان نووسرابێت نەك شیعر و بە یەكەم رۆمان لە مێژووی مرۆڤایەتی دابنرێت و بە تەواوی بەشەكانییەوە مابێتەوە، رۆمانی (كەری زێڕین)ـە لە نووسینی نووسەر و فەیلەسووفی ئەمازیغی "لۆكیوس ئەپۆلیوس (125-180ز)"، ئەگەرچی رۆمانێكی دیكە پێش ئەو هەیە بەناوی (سێریكون)، لە نووسینی (گایۆس پێترۆنیس ئەریتەر) کە لە ساڵی (66 ز) مردووە و رۆمانێكی تەنزئامێزە، بەڵام بە ناتەواوی گەیشتووەتە ئێمە و هەندێ بەشی لێ فەوتاوە. بۆیە رۆمانی (كەری زێڕین)، یەكەم رۆمانی كۆنە كە دەقەكەی هیچی لێ نەفەوتابێ و مابێتەوە. رۆمانی (كەری زێڕین) بە شێوازێكی نوێی ئەدەبی و بەشێوازی پێكهاتەگەرایی نووسراوە كە كۆمەڵێك چیرۆك لەخۆدەگرێت، كەسی یەكەمی تاك رووداوەكان دەگێڕێتەوە، ئەو شێوازەی لەم رۆمانەدا بەكارهاتووە، لە سەردەمەكانی دواتر لە گەلێك رۆماندا بەكارهێنرا و سوودی لێ وەرگیرا و تا ئێستاش سوودی لێ وەردەگیرێ.
رۆمانەكە لە یازدە بەش پێكهاتووە، چیرۆكە سەرەكییەكەی باسی كەسێك دەكات كە زۆر گرنگی بە جادوو دەدات و حەز دەكات ببێتە باڵندە، بەڵام سەركەوتوو نابێت و دەبێتە كەر. سەرەڕای چیرۆكە سەرەكییەكە، چەند چیرۆكێكی دیکەی درێژ و كورتی تێدایە، هەندێ لەو چیرۆكانە پاڵەوانەكە خۆی بینیونی و هەندێكیشیانی بیستووە و باسی كردوون.
لۆكیوس ئەپۆلیوس، نووسەرێكی لاتینی و گوتاربێژێكی ئەمازیغیی نۆمیدی و فەیلەسووف و زانای سروشت و رۆماننووس و شانۆنووس و داستاننووس و شاعیر بووە، خەڵكی ناوچەی نۆمیدیا بووە كە دەكەوێتە وڵاتی جەزائیری ئێستا. ساڵی (125 ز) لە شاری مادور (مداوروش-ی ئێستا لە جەزائیر) لەدایك بووە، ساڵی (180ز) كۆچی دوایی كردووە.
لە دوای ئەوە، توێژەرانی ئەدەبی، باسی رۆمانی "دۆن كیشۆت"ی رۆماننووسی ئیسپانی میگڵ دی سێرڤانتس (1547- 1616ز) دەكەن، كە بە دوو بەش لە ساڵانی (1605) و (1615) بڵاوی كردووەتەوە و بە یەكەم رۆمانی ئەوروپیی نوێ و یەكەم گەورەترین كاری ئەدەبیی جیهانی دادەنێن و بۆ زۆربەی زمانەكانی جیهان وەرگێڕدراوە. رۆمانی "دۆنكیشۆت" باسی كەسێك دەكات كە زۆر چیرۆك و داستانی ئەفسانەیی دەخوێنێتەوە و دواتریش خۆی لێ دەگۆڕێت و وا دەزانێت یەكێكە لە پاڵەوانەكانی ئەم چیرۆكانە، بۆیە دەیەوێ بەگژ دنیادا بچێتەوە و زۆر شت بگۆڕێت. شارەزایانی ئەدەبی، ئاماژە بۆ ئەوەش دەکەن كە لە سەدەی هەژدەی زاینییەوە، رۆمانی ئینگلیزی لە ئینگلتەرا شێوەیەكی هونەریی ئەدەبی وەرگرت و "دانیال دیفۆ"ش بە یەكەم رۆماننووس دادەنرێت لە ئینگلتەرا، هەرچەندە رۆمانەكانی "دیفۆ" لە رووی گرێچنیی رووداوەكان لاوازە، بەڵام هەردوو رۆمانەكەی رۆبنسۆن كرۆزۆ (1719ز) و "مۆل فلاندەرز"، لە زنجیرەیەك رووداو پێكهاتوون و كەسایەتییەكانیان كەسایەتی واقیعین و بە شێوازی ئەدەبی نووسراون، بۆیە بە سەرەتاكانی رۆمانی ئینگلیزی لەقەڵەم دەدرێن. یەكەمین رۆمانەكانی ئەمەریكاش، یادگاری ساڵانی شۆڕشن، ویلیام براون هیل (1765- 1793ز) بە نووسەری یەكەمین رۆمانی سەرزەمینی نوێ بە ناوی توانای هاوخەمی (1789ز) دادەنرێت. كاراكتەری سەرەكیی ئەم رۆمانە، پیاوێكە كاتێك دەزانێ مەعشووقەكەی زڕخوشكی خۆیەتی، خۆی دەكوژێت. هەر لەو ساڵانەدا، سوزانا هاسویل ڕاوسن (1762- 1824ز)، ڕۆمانی شارلۆت (1791ز) ی بڵاوكردەوە.
هونەری رۆمان زۆر دواتر دەگاتە جیهانی عەرەبی و رۆمانی "ئاقیبەت خێر (حسن العواقب)"ی زەینەب فەواز كە لەساڵی (1899ز) دەرچووە، بە یەكەم رۆمانی عەرەبی دادەنرێت، دوای ئەویش رۆمانی "دڵی پیاوەكە (قلب الرجل)"ی لەبیبە هاشم كە لە ساڵی (1904ز) بڵاوی كردووەتەوە، پاشان رۆمانی "بەدیعە و فواد (بديعة و فؤاد)"ی عەفیفە كەرەم دێت كە ساڵی (1906ز) بڵاوی كردووەتەوە. ئەم رۆماننووسە ئافرەتانە، پێشەنگی رۆمانی عەرەبین و هەرسێكیان لوبنانین. ئەمە لە كاتێكدایە كە تا ماوەیەكی زۆر و بەر لە دۆزینەوەی ئەمانە، لە مێژووی ئەدەبی عەرەبیدا، رۆمانی (زەینەب)ی محەممەد حوسێن هەیكەل، كە لە ساڵی (1914ز) بڵاوبووەتەوە، بە یەكەم رۆمانی عەرەبی دەزانرا.
ئەدەبیاتی كوردی لە رووی گێڕانەوەوە، وەكو هەموو بوارەكانی دیكە، لە دوای ئەدەبیاتی وڵاتانی دیكە دێت، یەكەم رۆمانی كوردی، لە ساڵی (1935) لە لایەن عەرەبی شەمۆ (1897- 1978)، لە ئەرمەنستان بە ناوی (شڤانێ كورمانجا) بڵاوكراوەتەوە كە بە پیتی رووسی نووسرابوو، بەمەش (شڤانێ كورمانجا) دەبێتە یەكەم رۆمانی كوردی كە چاپكرابێ.
پێش ئەوە، رۆمانێكی دیكە هەیە بە ناوی (مەسەلەی ویژدان) كە ئەحمەد موختار جاف لە ساڵانی (1927- 1928) نووسیویەتی، بەڵام ئەوكات و بە هۆی نەگونجانی بارودۆخەكە، یان ههر بارودۆخێكی دیكهی پهیوهست به نووسهرهكهیهوه، ئەم رۆمانە چاپ نەكرا و وەك دەستنووس مایەوە، تا دوای ساڵانی حەفتا، ئینجا چاپ و بڵاوكرایهوه.
یەكەم ڕۆمانی چاپكراوی كوردی لە باشووری كوردستان، رۆمانی (پێشمەرگە)یە، كە دكتۆر رەحیمی قازی نووسیویەتی و سەرەتا لە ساڵی (1338)ی كۆچیی هەتاوی، بەرامبەر (1959) لە شاری ئیرەوانی وڵاتی ئەرمینیا چاپ كرا و چاپی دووەمیشی لە بەغدا لە ساڵی (1961) بڵاوبووهتەوە. سەرەڕای پێشكەوتنە تەكنەلۆژییەكان و سەرقاڵبوونی زیاتری مرۆڤەكان و خەریكبوونیان بە بابەتە كورت و خێراكان، تا ئێستاش رۆمان پێگەی خۆی لەدەست نەداوەو رۆماننووسانیش بەردەوام لە رووی تەكنیك و گرێچنی و گێڕانەوەی رووداوەكانەوە، پەرە بە هونەرەكەیان دەدەن. هەرچەندە لەگەڵ دەركەوتنی شاشە مۆدێرنەكانی وەكو كۆمپیوتەر و تابلێت و مۆبایلە زیرەكەكان، باسی مەرگی نووسراوی سەر كاغەز و بەر لە هەمووشیان باسی مەرگی رۆمان دەكرا، بەڵام قۆناغەكە ئەوەی سەلماند كە رۆمان خوێنەری خۆی هەر دەمێنێت و پێگە و بەهای ئەدەبیی خۆی لەدەست نادات.
1- تأريخ الرواية، الموسوعة العربیة العالمیة- مجلد (11)، مؤسسة أعمال الموسوعة للنشر و التوزيع, ط2، 1999.
2- الحمار الذهبي، أول رواية في تاريخ الإنسانية- لوكيوس اپولیوس، ترجمة: د. أبوالعيد دودو، دار العربية للعلوم، طبعة الثالثة (2004).
3- تاريخ الرواية العربية- د. مقداد رحيم، موقع: جريدة المثقف.
4- مێژووی ئەدەبیاتی جیهان- باكنر ب. تروایك، و: حەمەكەریم عارف، ناوەندی بڵاوكردنەوەی ئاوێر، چاپی یەكەم (2008).
5- ڕۆمانی كوردی، مێژوو و سەرهەڵدان، لهسهرهتاوه تا ڕاپهڕینی (1991)- سەنگەر زراری. گۆڤاری ڕامان، ژمارە (239)، نیسانی (2017).
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ