مانگی تەمموزی (2010)، ئاژانسی ئەندرۆ وایلی كە ئاژانسێكی گرنگی چاپ و بڵاوكردنەوەی ئەدەبیی ئەمەریكییە و نوێنەرایەتی زیاتر لە (700) نووسەر و میراتگری نووسەران دەكات و بەرهەمەكانیان بڵاودەكاتەوە، بۆندێكی كاری هاوبەشی ئەلیكترۆنی لەگەڵ ماڵپەڕی بازرگانی (ئەمازۆن دۆت كۆم) مۆر كرد، لەژێر ناونیشانی (چاپی ئۆدیسی)، بۆ ئەوەی كتێب بەشێوەی ئەلیكترۆنی و دوور لە كاغەز بڵاوبكەنەوە.
ئەوكات، ئەمە بە سەرەتای لەناوچوون و مەرگی كتێبی كاغەزی دانرا، ڕۆژنامەی ئیكۆنۆمیست نووسیبووی: "ئەو كتێبخانە كلاسیكیانەی لە چوارچێوەی دیوار و چیمەنتۆ دان، خەریكە بەخێرایی نامێنن و دەبنە مۆدێلێكی كۆن، ئەویش بەهۆی بڵاوبوونەوەی كتێبی ئەلیكترۆنیی هەرزان، -بەو توانا و سەركەوتووییەی ئەمازۆن دۆت كۆم- گرنگیی پێدەدات، لەوانەیە هەر بەم شێوەیەش مەراسیمی ئیمزاكردنی كتێبەكان، كۆتاییان بێت".
ئەو دەنگۆ و بانگەشانەی لە دژی كتێبی كاغەزی هەبوون و جاڕی مەرگیان دەدا و (تا ئێستاش لێرە و لەوێ دەبیسترێن)، بە ڕێژەیەكی زۆر زیاتر لەبارەی ڕۆمانیش هەبوون، ئەویش لەبەر سێ هۆی سەرەكی:
یەكەم: ڕۆمان وەكو هەر كتێبێكی دیكەی كاغەزی، مەترسی لەناوچوونی لەسەرە، چونكە گوایە كتێبی كاغەزی نامێنێ و كتێبی ئەلیكترۆنی جێگەی دەگرێتەوە، لەمەشدا ڕۆمان بێبەش نابێت.
دووەم: بەهۆی خێرایی سەردەمەكان و كەمبوونەوەی كاتی مرۆڤ و پێڕانەگەیشتنی، واز لە ڕۆمان دێنێ كە بابەتێكی دوورودرێژە و كاتی زۆر لە مرۆڤ دەبات، ئەمەش لەگەڵ سروشتی مرۆڤی ئەم سەردەمە ناگونجێ كە بوونەوەرێكی خێرا و بەپەلەیە و كاتی زۆری بەدەستەوە نییە.
سێیەم: بابەتی سەرەكی ڕۆمان، خەیاڵە، ئەمەش لەگەڵ ئەم سەردەمە ناگونجێت، كە زیاتر سەردەمی ڕیالیستی و عەقڵانییەت و دووركەوتنەوەیە لە خەیاڵ. بۆ نموونە لە یەكێك لە موحازەرەكانیدا، توێژەری فەڕەنسی "ئیزابێل هۆسیر" گوتی: "لەوانەیە ئەم سەدەیە (مەبەست سەدەی بیستویەكە) مەرگی ڕۆمان بەخۆوە ببینێ كە یەكێكە لە گرنگترین ژانرە ئەدەبییەكان، ئەویش بەهۆی ئەوە دەبێت كە خەیاڵ لە بەرامبەر لایەنی عەقڵی و ڕیالیستی پاشەكشەی كردووە".
گوتیشی: "سەدەی حەڤدە گۆڕانكارییەكی گەورە لە شێوە و ناوەڕۆكی ڕۆماندا ڕوویدا، ڕۆمانە پاڵەوانێتییەكان پاشەكشەیان كرد و ڕۆمانی بچووكی سۆزداری جێگەیان گرتنەوە، هەروەها بنەماكانی ستاتیكا شوێنی خەیاڵیان گرتەوە، پاشان بە تێپەڕینی كات گۆڕانكاری دیكەی بەسەرداهات تا گەیشتە ئەم شێوازانەی ئەمڕۆ هەن".
زۆر نووسەری دیكەش بەهۆی بابەتی خەیاڵەوە، جاڕی مەرگی ڕۆمانیان داوە، نووسەری نەرویجی "دەیڤید شیلدس" لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی "برسێتی واقیع" دەنووسێت: "ڕۆمان وەكو شێوازێكی ئەدەبی دەمرێت، كەسایەتی ناو ڕۆمانەكان و گرێچنی ڕۆمانەكان دەمرن، ئەمڕۆ تەنیا ئەو نووسەرانە دەژین كە واز لە خەیاڵ دێنن".
جاڕدانی مەرگی ڕۆمان بەهۆی ئەوەی كە سەردەمی ئێستا سەردەمی عەقڵانییەت و واقیعیبوونە، ئەوكاتە بەتەواوی پووچەڵ دەبێتەوە كە دەگەڕێینەوە بۆ مێژووی سەرهەڵدانی ڕۆمانی نوێ. ڕۆماننووسی فەڕەنسی بە بنەچە چیكی "میلان كۆندێرا" وای بۆ دەچێت كە ڕۆمان یەكێكە لە دەستكەوتەكانی ئەوروپا لەو كاتەی كە عەقڵانییەت باڵادەست بوو، ئەوكات مرۆڤ تەنیا لەوەدا كورتكرایەوە كە بوونەوەرێكی عەقڵانیی پوختە، تەنیا گرنگی بەو لایەنەی مرۆڤ دەدرا و لایەنە خەیاڵی و ڕۆحییەكەی فەرامۆش كرابوو، لەم سەروبەندەدا ڕۆمان وەكو بەرەنگاربوونەوەیەكی ئەو تەماشاكردنە تاكڕەهەندییە بۆ مرۆڤ، سەری هەڵدا و بە تایبەتیش لەسەردەستی "سێرڤانتیس"، كە ڕۆمانە بەناوبانگەكەی (دۆنكیشۆت)ی نووسی و لە ڕێگای دنیا خەیاڵییەكەیەوە، ڕووبەڕووی واقیعی كۆنكرێتی بووەوە.
كەواتە هەرسێ خاڵی سەرەكی كە بۆ نەمانی ڕۆمان دیاری كران، سەریان نەگرت، لێرەشدا پرسیار ئەوەیە: ئایا بانگەشەكردن بۆ مەرگی ڕۆمان، تەنیا هۆشداری و تەماشاكردنێكی ڕواڵەتیانەی واقیعی دنیای ئەدەبییە، یان بانگەشەیەكی ڕاستەقینە؟! خۆ پێشتر جگە لە باسی مەرگی ڕۆمان، باسی مەرگی نووسەر و مەرگی پاڵەوان و مەرگی گرێی ڕۆمان و هی دیكەش كراوە، بەڵام هیچێك لەوانە وا نەبوون، بەڵكو تەنیا وەكو بابەتی تیۆری و بابەتی ڕێژەیی و تەنانەت وەكو بابەتی ناواقیعی مانەوە.
یەكێك لە بابەتە سەرەكییەكانی ژانری ڕۆمان، تراژیدیا و كارەساتە مرۆییەكانە، سەردەمی ئەمڕۆش پڕاوپڕە لە كارەسات و ماڵوێرانی و وا دەردەكەوێ كاری دڕندانەی مرۆڤ نەك نەبڕێتەوە، بەڵكو لە زیادبوونیشدا بێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا، ئەو مرۆڤانەی دەیانەوێ ئارام بژین و لە جەنجاڵییەكان دووركەونەوە، پێویستیان بە دونیایەكی خەیاڵی هەیە، بۆ ئەوەی تۆزێك پشووی تێدا بدەن، كە دونیای ڕاستەقینەش ئەم دەرفەتەیان بۆ فەراهەم نەكات، ناچارن بەدوای دونیایەكی مەجازیدا بگەڕێن و بۆ ئەمەش ڕۆمان یەكێكە لەو دونیا باشانە، ڕۆمان بۆ ماوەیەك مرۆڤ ئاسوودە دەكات و لە قەرەباڵغییەكانی دوور دەخاتەوە.
زۆر نووسەری دیكەش بەهۆی بابەتی خەیاڵەوە، جاڕی مەرگی ڕۆمانیان داوە، نووسەری نەرویجی "دەیڤید شیلدس" لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی "برسێتی واقیع" دەنووسێت: "ڕۆمان وەكو شێوازێكی ئەدەبی دەمرێت، كەسایەتی ناو ڕۆمانەكان و گرێچنی ڕۆمانەكان دەمرن، ئەمڕۆ تەنیا ئەو نووسەرانە دەژین كە واز لە خەیاڵ دێنن".
جاڕدانی مەرگی ڕۆمان بەهۆی ئەوەی كە سەردەمی ئێستا سەردەمی عەقڵانییەت و واقیعیبوونە، ئەوكاتە بەتەواوی پووچەڵ دەبێتەوە كە دەگەڕێینەوە بۆ مێژووی سەرهەڵدانی ڕۆمانی نوێ. ڕۆماننووسی فەڕەنسی بە بنەچە چیكی "میلان كۆندێرا" وای بۆ دەچێت كە ڕۆمان یەكێكە لە دەستكەوتەكانی ئەوروپا لەو كاتەی كە عەقڵانییەت باڵادەست بوو، ئەوكات مرۆڤ تەنیا لەوەدا كورتكرایەوە كە بوونەوەرێكی عەقڵانیی پوختە، تەنیا گرنگی بەو لایەنەی مرۆڤ دەدرا و لایەنە خەیاڵی و ڕۆحییەكەی فەرامۆش كرابوو، لەم سەروبەندەدا ڕۆمان وەكو بەرەنگاربوونەوەیەكی ئەو تەماشاكردنە تاكڕەهەندییە بۆ مرۆڤ، سەری هەڵدا و بە تایبەتیش لەسەردەستی "سێرڤانتیس"، كە ڕۆمانە بەناوبانگەكەی (دۆنكیشۆت)ی نووسی و لە ڕێگای دنیا خەیاڵییەكەیەوە، ڕووبەڕووی واقیعی كۆنكرێتی بووەوە.
كەواتە هەرسێ خاڵی سەرەكی كە بۆ نەمانی ڕۆمان دیاری كران، سەریان نەگرت، لێرەشدا پرسیار ئەوەیە: ئایا بانگەشەكردن بۆ مەرگی ڕۆمان، تەنیا هۆشداری و تەماشاكردنێكی ڕواڵەتیانەی واقیعی دنیای ئەدەبییە، یان بانگەشەیەكی ڕاستەقینە؟! خۆ پێشتر جگە لە باسی مەرگی ڕۆمان، باسی مەرگی نووسەر و مەرگی پاڵەوان و مەرگی گرێی ڕۆمان و هی دیكەش كراوە، بەڵام هیچێك لەوانە وا نەبوون، بەڵكو تەنیا وەكو بابەتی تیۆری و بابەتی ڕێژەیی و تەنانەت وەكو بابەتی ناواقیعی مانەوە.
یەكێك لە بابەتە سەرەكییەكانی ژانری ڕۆمان، تراژیدیا و كارەساتە مرۆییەكانە، سەردەمی ئەمڕۆش پڕاوپڕە لە كارەسات و ماڵوێرانی و وا دەردەكەوێ كاری دڕندانەی مرۆڤ نەك نەبڕێتەوە، بەڵكو لە زیادبوونیشدا بێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا، ئەو مرۆڤانەی دەیانەوێ ئارام بژین و لە جەنجاڵییەكان دووركەونەوە، پێویستیان بە دونیایەكی خەیاڵی هەیە، بۆ ئەوەی تۆزێك پشووی تێدا بدەن، كە دونیای ڕاستەقینەش ئەم دەرفەتەیان بۆ فەراهەم نەكات، ناچارن بەدوای دونیایەكی مەجازیدا بگەڕێن و بۆ ئەمەش ڕۆمان یەكێكە لەو دونیا باشانە، ڕۆمان بۆ ماوەیەك مرۆڤ ئاسوودە دەكات و لە قەرەباڵغییەكانی دوور دەخاتەوە.
بۆیە بە پێچەوانەی ئەم پێشبینیانە، دەبینین ئێستا ڕۆمان ئامادەگییەكی بەهێزی لە گۆڕەپانی ئەدەبیدا هەیە، دەزگاكانی چاپ و بڵاوكردنەوە، بواری زیاتر بۆ چاپكردنی ڕۆمان دەڕەخسێنن، بەردەوامبوونی خەڵاتە جیهانییەكانی وەكو نۆبڵ و بووكەر و زیادبوونی ئەم جۆرە خەڵاتانە، بەتایبەت بۆ بواری ڕۆمان و ڕۆماننووسان، (ئەوە جگە لەو خەڵاتانەی لە ناوەخۆی هەر وڵاتێك بۆ ڕۆمان تەرخان دەكرێت)، ئەوە دەردەخەن كە ڕۆمان بەهیچ شێوەیەك گۆڕەپانی ئەدەبیاتی چۆڵ نەكردووە. ڕۆمان لەسەرەتای بەدیاركەوتنییەوە و تا ئێستا شێوەیەكی جێگیری نەبووە، بەڵكو بەردەوام لە گۆڕاندایە، واتا ژانرێكی گۆڕاوە، چ لەڕووی شێواز و تەكنیكی نووسینەوە و چ لەڕووی ناوەرۆك و بابەت، بۆیەش لەوانەیە جۆرێك، یان چەند جۆر و شێوازێكی ڕۆمان بمرن و لەناوبچن، بەڵام دەیان جۆری دیكە لەدایك دەبن. هەروەها بەهۆی زۆریی ژمارەی ڕۆمان و زۆربوونی ڕۆماننووسان، دەشێ ڕۆمانی باش و خراپ بنووسرێن، بەڵام ئەوە ئاشكرایە كە ڕۆمانی داهێنەرانەش بەبەردەوامی سەرهەڵدەدەن و سەرنجی خوێنەران و توێژەرانی ئەدەبی ڕادەكێشن، مرۆڤ لە جەنجاڵییەكان دووردەخەنەوە و دەتوانن بە نەمریی بمێننەوە.
گەردوون هەر لە سەرەتاوە لەسەر بنەمای حیكایەت و گێڕانەوە دروست بووە، تا گەیشتووەتە ئەمڕۆ و ئەم شێوە پێشكەوتووەی گێڕانەوەی وەكو ڕۆمان و چیرۆكی هاوچەرخ، هەر لە چیرۆكی ئادەم و حەوا و دروستبوونی خەلیقەتەوە، تا دەگاتە چیرۆكە ئایینییەكان و چیرۆكە خەیاڵییە مرۆكردەكان، هیچ سەردەمێك نادۆزیتەوە كە مرۆڤ تیایدا بەبێ حیكایەت ژیابێت، كەواتە ئێستاش پێشبینیكردنی دونیایەكی لەم شێوەیە و دوور لە ڕۆمان و دونیای گێڕانەوە، مەحاڵە.
گەردوون هەر لە سەرەتاوە لەسەر بنەمای حیكایەت و گێڕانەوە دروست بووە، تا گەیشتووەتە ئەمڕۆ و ئەم شێوە پێشكەوتووەی گێڕانەوەی وەكو ڕۆمان و چیرۆكی هاوچەرخ، هەر لە چیرۆكی ئادەم و حەوا و دروستبوونی خەلیقەتەوە، تا دەگاتە چیرۆكە ئایینییەكان و چیرۆكە خەیاڵییە مرۆكردەكان، هیچ سەردەمێك نادۆزیتەوە كە مرۆڤ تیایدا بەبێ حیكایەت ژیابێت، كەواتە ئێستاش پێشبینیكردنی دونیایەكی لەم شێوەیە و دوور لە ڕۆمان و دونیای گێڕانەوە، مەحاڵە.
نووسەری بەناوبانگی نەمساوی "هێرمان بروخ" دەیگوت: تاكە هۆكاری هەبوونی ڕۆمان ئەوەیە، ئەو شتانە كەشف بكات كە تەنیا ڕۆمان دەتوانێ كەشفیان بكات و هیچ ژانرێكی دیكە ئەو توانایەی نییە، ئەو ڕۆمانەشی كە نەتوانێ كەشفی بەشێكی بوون بكات، بە نادیاری ماوەتەوە و ڕۆمانێكی نائەخلاقییە.
وەك دەبینین، بروخ، نەك تەنیا ئەوە دەردەخات كە ئەو كارەی بە ڕۆمان دەكرێت، بە هیچ ژانرێكی دیكە ناكرێت، بەڵكو پێیوایە نووسینی ڕۆمانی لاواز، كارێكی نائەخلاقییە، ئەمەش بە جۆرێك لە جۆرەكان، توندڕەویی لایەنگرانی ڕۆمان دەردەخات و ئەوە دەردەخات كە خوێنەرەكانی لەزیادبووندان.
كەواتە بە تەماشاكردنی دۆخەكە، بۆمان دەردەكەوێ باسكردنی مەرگی ڕۆمان، مەحاڵە و دوورە لە هەموو ئەو پێشبینیانەی بۆ دونیای ئەدەبیات دەكرێن.
ژێدەر:
- موت الروایە- د. عبدالله ابراهیم، جریدە (الریاچ)، (10/1/2008- العدد (14444).
- نهایە الروایە و بدایە السیرە الژاتیە- دانیال مندلیسون و اخرون، ترجمە و تعلیق: حمد العیسی، دار العربیە للعلوم ناشرون، گ1 (2011).
- هل نشهد قریبا موت الروایە العربیە- خلود الفلاح، صحیفە (العرب)، 6/7/2015- العدد (9970).
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ