رەزا خەندان*
وەرگێڕانی: مەریوان هەڵەبجەیی
هەمیشە پێموابووە خوێنەری رۆمان – هەر خوێنەر و هەر رۆمانێك – كاتێ دەگاتە دوایین لاپەڕە و كتێبەكە دادەخات، هەستێكی گشتی، هەستێكی زاڵ، زەین و دڵی سەرگەرم دەكات بەخۆیەوە. منیش كاتێ دوایین لاپەڕەی "دواهەمین هەناری دنیا"م تەواو كرد، وا تێگەیشتم بەگشتی هەستكردن بەئاوارەیی و لەناوچوون زاڵە بەسەر فەزاكەدا و شەپۆل دەدات، لەناوچوونی مرۆڤی جیهانی سێیەم لە دۆخی هەنووكەی دنیادا. تەنانەت دەشتوانرێت گشتگیر بكرێت و دۆخی ژمارەیەكی زۆری مرۆڤەكان لە دنیای ئێستادا و لەو پەنجەرەوە كە بەختیار عەلی لە رۆمانەكەیدا تەنیا بەڕووی سوچێكیدا كردوویەتییەوە تا سەیر بكرێت. دیمەنێكی جوان نییە. هەرچی هەیە ئاوارەیی و لەناوچوونە، لەناوچوونی مرۆڤ. ڕەهابوون لە كەشێكدا كە زەوییەكەی ژێر پێیان هەر ساتەی بەناوێك یا رەنگێكەوە دەكەوێتە لەرزین.
تەنانەت راوی (گێڕەرەوە)ی سەرەكی رۆمانەكە، هەر ئەو كەسەی كە بڕیارە ئێمە بەرێت بۆ دیداری دنیای رۆمانەكە، لەكاتی گێڕانەوەدا پێی لەسەر زەوییەكی رەق و جێگیر نییە، كەشتییەكی ترساو لە تۆفان و شەپۆلی زەریا، ئەمە هێمایەكە بۆ دنیای دەوروبەرمان، هاوسەفەری كەسانێك كە بەدوای پەنایەكدا دەگەڕێن و بەهیوای پەیداكردنی جێگایەكن ئاسایش و دڵنیایی تێدابێت، خۆیان خستووەتە مەترسییەوە و بەدوای "سەریاس"ی خۆیاندا دەگەڕێن، وەك گێڕەرەوەی رۆمانەكە. گێڕەرەوە بەڵام تەنیا گێڕەرەوە نییە. خۆی كەسێتییەكی سەرەكی ناو رۆمانەكەیە و پێش هاتنە ناو رۆمانەكە بیست و یەك ساڵ لە تەمەنی خۆی لە بیابان لەناو لم و دوور لە مرۆڤ لە دیلێتیدا بردووەتە سەر: لەناوچوونی تەمەنی مرۆڤ.
بەڵام تا ئەم لەناوچوونە ببێتە هەست و ببێتە باوەڕی مرۆڤ، دەبێ ئەو خەونەی كە چەندین ساڵ تەنیایی و دیلێتیت بۆ كێشاوە، بووبێتە تەعبیرێكی ئاوەژوو.
هەر بەو شێوەیەی كە بەسەر گێڕەرەوەی رۆمانەكە، موزەفەری سوبحدم هاتووە. ئەمە چارەنووسی تەواوی كەسێتییەكانی ڕۆمانەكەیە. هەریەك لەوان لە بوونی ئەویتردا بەدوای خەونی خۆیدا دەگەڕێت و ئەو ئەویترە، خۆی لەناوچوویەكی دیكەیە. یەعقوبی سنەوبەر، رابردووەكانی خۆی و ئامانجی رابردووی خۆی لە بوونی موزەفەری سوبحدەمدا دەبینێ و دەیەوێ بیپارێزێ لە پیسییەكانی دنیای دەوروبەر تا باوەڕ بكات بەشێك لە خەونەكانی رزگار كردووە، تا دڵی بەوە خۆش بكات كە كەسێك خەونی هەیە و هێشتا پیس نەبووە، بەڵام موزەفەر بەدوای كوڕەكەی خۆیدا دەگەڕێ و مانەوە و بوون و هێشتنەوەی بەمانای ژیانی خۆی دەزانێ. گەڕانێ كە تا زیاتر درێژەی دەبێت لەناوچوونی ژیانی كەساسەكان زیاتر ئاشكرا دەكات. كراوەیی بیرۆكەی رۆمانەكە، هاوڕایە لەگەڵ گەڕانەكانی موزەفەری سوبحدەم. سەریاسی كوڕی ئەو لە یەك كەسەوە بووەتە سێ سەریاس. سێ سەریاسمان هەیە، كامیان كوڕی ئەوە؟ چ جیاوازییەكی هەیە؟ هەرسێكیان لەدۆخێكدا كە خۆیان هەڵیاننەبژاردووە و كەمترین رۆڵیان نەبووە لە دروستكردنیدا، گرفتار بوون و بوونیان دۆڕاندووە. سەریاسی یەكەم، ئەم داماوە بەرەڵاكراو و بێكەس و هەژارە، تەنیا بە یارمەتی تایبەتمەندییە تاكەكەسییەكانی خۆشەویستیەكی لەناو دەسگێڕ و كۆڵبەرەكانی ناو بازاڕدا بەدەستهێناوە، چ فەسڵێكی درەوشاوەیە ئەو جێگایەی كە بەختیار عەلی ژیان و تێكۆشان و خۆشەویستی و پەیوەندیی ئەم گرووپە كرێكارە وێنا دەكات، فەسڵێكی بەهێز و وێناگەلێكی زیندوو لە شەڕكردن بۆ ژیان و مافی ژیان، مرۆڤگەلێك بە گەوهەرێكی ترەوە، گەرچی لە دۆخێكی ناخۆش و ئەستەمدا دەژین، بەڵام بایەخ دادەنێن بۆ ژیان و ژیانیان خۆشدەوێت و تێدەكۆشن بۆی.
دامەزراوەی كرێكاران و كۆڵبەرەكانی بازاڕ بەیارمەتی تێكۆشانەكانی دوو سێ كەس و لەسەرووی هەموویانەوە سەریاسی یەكەم دروستبووە، بەڵام دنیای دەوروبەری ئەو، ئەو دۆخەی كە هەیە و پاسەوانەكانی، تەحەمولی ئەم جموجوڵ و هاوڕاییەیان نییە. پاشان بەشێوازی هەمیشەییان خەنجەر دەخەنە سەر ڕەگی ژیانی كەسێك كە هەر خۆیان ڕەگەكانی بوونیان بچووك و باریك كردووەتەوە.
سەریاسی یەكەم دەكوژرێ، لەناوچوونی لاوێك بە كۆمەڵێك خەونی زۆرەوە و دڵێكی پڕ لە خۆشەویستی. ئایا دنیای هەنووكە جێگایەكی نییە بۆ ئەم جۆرە خولق و خوویانە؟
سەریاسی دووەم دەزگایەكی شەڕكەرە. سەرەتا لەناو گرووپگەلێكی چەكداری جۆراوجۆردا شەڕ دەكات تا نانێ بەدەست بهێنێ و لەبرسان نەمرێ. بەڵام هەنگاو بەهەنگاو تایبەتمەندیی شەڕ، دەبێتە تایبەتمەندیی تاكەكەسی ئەو، بەرەو لایەك دەڕوات كە كوشتن دەبێتە فەلسەفەی ژیانی. نا، "بەرەو لایەك دەڕوات" ڕاست نییە، بەڵكو "بەرەو لایەكی دەبەن" ڕاستە. سەریاسی دووەم لەناخەوە لەناودەچێ. ئیدی خەڵك دەكوژێ تا ئاوازی ژیان لەناخیدا نەبیستێ، تاوەكو ژیان لەناو ناخیدا سەرهەڵنەدات، بەڵام ئەم بەرجەستەبوونی لەناوچوونە لەناخدا دواجار لە چواردیواری بەندیخانەدا دەبێتە دیلی كەسانێك كە فێری شەڕكردنیان كردووە، بوونێكی لەناوچووی تر.
بەڵام سەریاسی سێیەم ئارەزوویەكی زۆری هەیە بۆ ژیان. لەگەڵ ئەوەی كە ئەوەی وەك جەستە بۆی ماوەتەوە، تێدەكۆشێ تا بژی، مرۆڤێ، منداڵێكی بەپشكۆ بوو لەناو ئاگری بۆمبادا. مندااڵێكی دیكەی قوربانیی شەڕ. بوونێكی لەناوچووی تر. وەسفكردنی سەریاسی سێیەم لەلایەن بەختیار عەلییەوە زۆر جوان و سەرنجڕاكێشە، بەبێ ئەوەی قەڵەمەكەی تووشی ئیحساساتگەرایی یان سانتی مانتالیسم ببێت. وێنای ئەو منداڵە بەپشكۆ بووە كە لەكاتی گێڕانەوەدا لاوێكە هاوتەمەنی دوو سەریاسەكەی تر، بەڕادەیەكی بزوێنەر دەیخاتە بەردەم خوێنەر، وەك بڵێی دەیەوێت زللەیەك بدات لە ویژدانی خوێنەر. بۆ نا؟
لە دنیایەكدا كە كوشتنی مرۆڤەكان بووەتە هەواڵێكی ئاسایی، لە دنیایەكدا كە گۆڕی بەكۆمەڵ هەیە، لە دنیایەكدا كە هەر كاڵایەكی نەناسراو دەكرێ بۆمبایەك بێت، لە دنیایەكدا كە شەڕهەڵگیرسێنەرە هەمەڕەنگەكان و تیرۆریستە جۆراوجۆرەكانی تێدایە، لە دنیایەكدا كە مرۆڤەكان لەتاو برسێتی و نەبوونی ئاوی خواردنەوە و دەرمان دەمرن، لە دنیایەكدا وردبوونی هەرچی زیاتر و زیاتری مافی مرۆیی لەژێر دەستگای قورسی كەمینەیەكی بەرژەوەندیخوازدا، لە دنیای ویژدانە سڕبووەكاندا بەهۆی بینین و بیستنی بەردەوامی هەواڵی سەرسوڕهێنەر.
بەڵێ لەم دنیایەدا خۆشحاڵ دەبی كاتێ دەبینی ئەوەی كە بوونی لەدەست چووە تۆ نیت، منداڵی تۆ نییە، پاشان بێیتەوە سەر خۆت و شەرم لەو هەستەت بكەیت. بەڵێ، ئەگەر بێیتەوە سەر خۆت. بەختیار عەلی بە سەریاسی بەپشكۆبووەوە دەیەوێ خوێنەری خۆی بێنێتەوە سەر خۆی و دنیای دەوروبەری نیشانبدات.
لە دنیایەكی وەهادا زۆر سەیریش نییە ئەگەر خوشكە سپییەكان نەیانەوێ منداڵیان ببێت و نەوە بخەنەوە، نەیانەوێ لەگەڵ پیاوێ – یا چەند پیاوێ – پەیوەندییان هەبێت. بەڵام لەو رووەوە كە تێدەكۆشن لە كاری بەڕێوەبردنی دنیادا رۆڵێكیان نەبێ و جلوبەرگە سپیەكانیان هێمایەكە بۆ تێكۆشان و دووربوون لە پیسیی دنیا، دواجار دەگەنە جلوبەرگی ڕەش و خەونی ئەوەی كە هەمیشە و هەموو كاتێ گۆرانی بڵێن، دەگۆڕێ و دەبێتە بێدەنگی. ئەوانیش بەبێ ئەوەی بژین تەمەن دەبەنە سەر: دوو بوونی لەناوچووی تر.
مرۆڤەكانی ڕۆمانی "دواهەمین هەناری دنیا" هەروەك پێشتر ئاماژەم بۆ كرد، هەریەكە خەونێكیان هەیە و بەشێك لە بوونی خۆیان تێكەڵی ئەم خەونەیە. لەم ناوەدا "محەممەدی دڵشووشە" لایەنی جوانی كەسێتی و ژیانی گەورەتر و سەرەكیترە. لەدنیای ئەم رۆمانەدا، لەو زەمینەیەی كەسێتییەكانی تێدا خولقاوە، ئایا مرۆڤێك دەتوانێ شەفاف و شووشەیی بێت؟ محەممەدی دڵشووشە دەیەوێ وابێت – رووبەڕووبوونەوەیەك لەگەڵ باوكی خاوەن دەسەڵاتیدا- ئەو وێنانەی كە نووسەر لە خووڕەوشت و شێوازی ژیانی ئەو نیشانیداوە، لە چوارچێوەی ریالیزمی جادووییدا ڕیوایەت كراوە.
محەممەدی دڵشووشە، لە دنیایەكی پڕ بەرددا ماڵێك و بوونێكی شووشەیی هەیە. ماڵێك كە لە تێڕوانینێكی دەروونشیكارانەوە، هێمای بوونی ئەوە. خەونی شەفافبوونی، لە دۆخێكدا كە مرۆڤەكان بەجۆرێك پەروەردە دەكات خودی واقیعی خۆیان لەناو ئەو كون و كەلەبەرانەی ناخیاندا بشارنەوە كە دەست نایانگاتێ ، بەهیچ كوێ ناگات. محەممەدی دڵشووشە بەدڵە شووشەییەكەیەوە لە ماڵە شووشەییەكەیدا تێكدەشكێ.
ژیانێكی لەناوچووی تر. ئایا لەو دنیایەی كە بەختیار عەلی نیشانیداوە و بۆ ئەو مرۆڤانەی كە ئاوارەن و بەدوای خەونەكانیاندا ڕادەكەن، دەڕۆن و ناگەڕێنەوە، ڕێگایەكی چوونە دەرەوە، هیوایەك نییە؟
دار هەنارێك هەیە بەسەر لووتكەیەكی بەرزەوە ئەگەر لەژێریدا بخەوی، دەتوانیت بگەیتە خەونەكانت. دوایین دارهەناری دنیایە. دوایین پەنا لە دنیادا، ئەم حەشارگە و هیوایە نووسەر بۆ كەسێتییەكانی ڕۆمانەكەی دروستیكردووە تا دنیای رۆمانەكەی بەیەكجاری بەتاڵ نەبێ لە هیوا و یەكپارچە ڕەش نەبێت. دەتوانین لەم بارەیەوە ئاماژە بەكۆتایی رۆمانەكەش بكەین. ئەو جێگایەی كە دەبینین گێڕەرەوەی رۆمانەكە، موزەفەری سوبحدەم هێشتا دەستی لەپەیداكردنی سەریاسی سوبحدەم هەڵنەگرتووە و هێشتا لەگەڵ هەموو ئەو مەترسیانەدا پەیداكردنی سەریاس خەونی ئەوە.
ئەمە واتە هیواداربوون، ئەگەرچی ئێمە نابینین ئەو بگات بە سەریاس، بەڵام گوێمان لە دەنگێتی كە دەڵێ: "لە كوێی.. تۆ لە كوێی؟" گەیشتنی ئەو بەسەریاس هیچ بایەخێكی نییە، گرنگ زیندووبوونی هیوا و ئەگەر و ئیمكانی دۆزینەوەیە. بگەڕێینەوە بۆ لای دارهەنار، جێگای حەوانەوەی كەسێتییەكانی رۆمانەكە.
هەنار هێمای زاوزێ و ژیان و زۆربوون و یەكگرتنە. بەڵام لێرەدا شتێكە لەسەرووی هەموو ئەمانەوە. لە ئەفسانەكانی خەڵكی ڕەشۆكیدا كاتێ كە پاڵەوانی چیرۆكەكە هیچ ئیمكان و هیوایەكی نامێنێ بۆ گەیشتن بە ویست و مەبەستەكانی، لەژێر درەختێكی سەر ڕێگادا ڕادەكشێ، خەوتوو، یا لە خەون و بێداریدایە و دوو باڵدار بەسەر لقی درەختەكەوە دەنیشنەوە.
دەست دەكەن بەقسەكردن پێكەوە و لە گفتوگۆدا، ڕێگاچارەی كاری پاڵەوانەكە و ئەو كارانەی پێدەڵێن كە دەبێ بیانكات، پرسەكە لێرەدایە كە باڵندەكان هەرگیز بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ لەگەڵ پاڵەوانەكەدا نادوێن، ئەویش دەبێ بەحاڵەتی راكشاوی لەژێر درەختەكەدا بمێنێتەوە تاوەكو قسەكردنی نێوان باڵندەكان تەواو بێت. ڕاڤەی دەروونشیكارانە لەبارەی ڕاكشانی پاڵەوانی ڕۆمان لەژێر درەختەكەدا دەڵێ پاڵەوانی ڕۆمان لەحاڵەتی ڕاكشاو و خەون و بێداریی خۆیدا، لە هۆشیاری دووركەوتووەتەوە و دەگەڕێتەوە بۆ ناهوشیاری. لێرەدایە كە ڕێگاچارەی كاری خۆی دەدۆزێتەوە.
باڵندەكان لەم ڕاڤەیەدا زمانی ناهۆشیاری كەسێتییەكەن. نامەوێ لەم ڕاڤەیە و ئەم جۆرە تێڕوانینەدا لەلێكدانەوەی دار هەنار كەڵك وەرگرم. تەنیا ئاماژە دەكەم بە هاوشێوەبوونێك و بەس.
"دواهەمین هەنار" لە ڕۆمانی "دواهەمین هەناری دنیادا" دا، هەناری دەروونی و زاوزێكردنی دەروونییە، گەڕانەوە بۆ ناو ناخ و دەروونی خود بۆ خۆپاراستن لە پیسیی دونیا، ئەمە ئەو حەشارگەیەیە كە بەختیار عەلی نیشانی كەسێتییەكانی ڕۆمانەكەی دەدات. "دارهەنار" دەركەوتنی بەشێك لە ڕوانینی عیرفانیە كە هۆشیارانە یان ناهۆشیارانە – نووسەر لەم ڕۆمانەدا بۆ مرۆڤ و پرسەكانی مرۆڤ هەیەتی.
ئەگەر بەباشی لەم مەسەلەیە تێگەیشتبم، دەبێ بڵێم خاڵێكی لاواز كە "دواهەمین هەناری دنیا"ی لە بەلووتكەگەیشتنی زیاتر و زۆرتر كە دەیتوانی بگات، راگرتووە، لێكدانەوەی ئەم پرسەیە و كاریگەری لەسەر پێكهاتە و ناوەڕۆكی ڕۆمانەكە كە دیارە كاری ئەم یاداشتە نییە. بەڵام بۆ تێگەیشتن لێی، وەرن كەمێك نزیك ببینەوە لە نووسەری "دواهەمین هەناری دنیا" وەك بینەرێك. مرۆڤەكانی ڕۆمانەكەی ئەو لە هەر تێكۆشانێكی خۆیاندا رووبەڕووی تێكشكان دەبنەوە، لە ڕوانگەی موزەفەری سوبحدەمەوە كە گێڕەرەوەی سەرەكیی ڕۆمانەكە و كەسێتی سەرەكیشە تا سەریاسەكان و یەعقوبی سنەوبەر و خوشكە سپییەكان و محەممەدی دڵشووشە و .. هتد، هەر هەموویان تێدەكۆشن و زۆر بە قورسی تێكدەشكێن – تێكشكان لە دەرەوە، ئەگەر بەباشی لێی تێنەگەیت، سەرەتای چوونەوە ناو ناخ و دەروونە. یەكێكە لە چەشنەكانی تێگەیشتن و بەرگرییە لە تێكشكانە قورسە كۆمەڵایەتی و كەسییەكان. كەممان بینیوە یان بیستووە كە دوابەدوای تێكشكانی بزووتنەوەكان و نەمانی ئامانجەكان، وەستان و سستی هاتووە؟ كەسێتییەكانی دواهەمین هەناری دنیا ڕەنگدانەوەیەكی تێكشكانی كۆمەڵایەتی تاكەكەسین.
تێكۆشان بەتێكشكان كۆتایی دێت: هەوڵ و تێكۆشانی موزەفەری سوبحدەم بۆ پەیداكردن و دۆزینەوەی سەریاس، تێكۆشانی سەریاسی دووەم بۆ پاراستن و پارێزگاریكردن لە پەیوەندی ڕێكخستنی نێوان كۆڵبەرەكان، هەوڵ و تێكۆشانی سەریاسی سێیەم بۆ ئەوەی نەبێتە داشێكی شەڕ و كەس نەكوژێت، تێكۆشانی محەممەدی دڵشووشە بۆ گەیشتن بە خۆشەویستەكەی، تێكۆشانی خوشكە سپییەكان.. تێكشكان ئاكامی هەموو ئەم تێكۆشانانەیە. ئەگەر بە وردی سەیری گۆڕان و گەڕانەوەی كاتی رووداوەكانی رۆمانەكە بكەین، پەی بەوە دەبەین كە زۆربەیان لە "ئێوارە" دا ڕوودەدەن. خوازەیەكی تر لەو كەشە زاڵەی كە بەسەر كەسێتییەكانی رۆمانەكەوەیە. ئایا ئەمە تراژیدیای مرۆڤە لە سەدەی بیست و یەكەمدا؟ دیارە ئەگەر كاری دنیا لەسەر ئەم بازنەیە بڕوات، لەناوچوونەكان و نەمانەكان هێشتا درێژەیان دەبێ.
بەڵام لەپەنای ئەم دۆخە ترسناكەدا، هیواگەلێك هەیە كە نەك تەنیا لە ناوەوەی مرۆڤە بەڵكو لە دەرەوەی ئەوە. لە پەنای دەنگی ترسهێنەر و گوێ كەڕكەری بۆمباكاندا و هەژاری و بێ مافی و شەڕ، دەنگێكی دیكە هەیە. دەبێ گوێیەكانمان و چاوەكانمان تیژتر بكەین. تا بیبینین و بیبیستین. ئەمە دەنگی سەریاسی یەكەم، محەممەدی دڵشووشە و خوشكە سپییەكانە كە دیسان وەستاون تاوەكو ئەوەی كە لەدەرەوەیە بیگۆڕن.
ئەمە دەنگی هەموو ئەو مرۆڤانەیە كە لەگەڵ هەموو ئەو تێكشكانانە و بێ ئاكامییانەدا دیسان هەڵدەستنەوە لەجێگادا، لەبەرئەوەی بڕوایان وایە مرۆڤ دەبێ لەدنیایەكی جوان و لە پەیوەندیگەلی مرۆییدا بژین و بڕوایان وایە كە دەكرێ وا بێت و دەبێت وابێت.
*رەزا خەندان، رەخنەگرێكی دیاری ئێرانییە
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ