پەیوەندیی نێوان رۆمان و مێژوو، پەیوەندییەكی نەبڕاوەیە، بەڵام هەرگیزیش ئەم دووە یەك نین و نابن بە یەك، با بە پرسیارێك دەست پێ بكەین: خوێندنەوەی رۆمانێك كە باسی سەردەمێك بكات، چ جیاوازییەكی هەیە لەگەڵ كتێبێكی مێژوویی كە باسی هەمان سەردەم دەكات؟ ئەمە تەنیا پرسیارێك نییە سەبارەت بە چێژی خوێندنەوە، بەڵكو پرسیارێكی لەمێژینەشە كە سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان رۆمان و مێژوو دەخرێتەڕوو، بەردەوامیش دووبارە دەبێتەوە.
لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا، رۆماننووسی ناوداری عەرەب، نەجیب مەحفووز (1911-2006 زایینی و وەرگری خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبی-1988)، دەڵێت: پەیوەندیی نووسینی رۆمان و مێژوو، جۆراوجۆرە، نووسەر هەیە لەبارەی مێژووی رۆمان دەنووسێت، بۆ ئەوەی خەڵك بگەڕێنێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی بەسەرچووە، یان ئەو كەسایەتییەی پێشتر ژیاوە، لەم حاڵەتەدا، مێژوو دەبێتە سەداحەفتای رۆمانەكە و هونەركارییش لە سەدا سی كەمترە، هەندێ نووسەریش تەنیا چوارچێوەی مێژوو وەردەگرن و لە میانەیدا بابەتە هاوچەرخ و سەردەمییەكان دەخەنەڕوو، بەڵام جۆری سێیەم ئەوەیە كە هەندێ نووسەر، لە كاتی خوێندنەوە و گەڕانەوەیان بۆ مێژوو، دەكەونە رامانی فەلسەفییەوە و ئەمەش دەبێتە هەوێنی نووسینی رۆمانەكەیان.
رۆماننووسی فەڕەنسی بە ڕەچەڵەك چیكی، میلان كۆندێرا (1929-)، لەبارەی ئەوەی كە چۆن مێژوو لە رۆمانەكانیدا جێ دەكاتەوە؟ دەڵێت: لە رووداوە مێژووییەكاندا، تەنیا ئەوانە وەردەگرم كە بۆ فیگۆرەكانم بارودۆخێكی وجوودیی روونكەرەوە دەخولقێنن.
دەشێ ئەم قسەیەی كۆندێرا، وەكو جەختكردنەوە لە جۆری دووەم و سێیەمی ئەو رۆماننووسانە سەیر بكەین كە نەجیب مەحفووز باسیان دەكات، ئەوانەی چوارچێوەی بابەتە مێژووییەكان وەردەگرن و بابەتی نوێ و هاوچەرخی لێ دروست دەكەن، هەروەها مێژوو بۆیان دەبێتە بابەتی رامانی بیركردنەوەی فەلسەفییانە.
لەوانەیە خوێندنەوەی رۆمانێك كە باسی سەردەمێك دەكات، بەچێژتر بێت لە خوێندنەوەی مێژووی هەمان سەردەم، چونكە زۆربەی كتێبە مێژووییەكان، تەركیز دەكەنە سەر رووداوە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان و مێژووی سەركردە و پاشا و كەسایەتییە سیاسییەكان دەنووسنەوە، یان وەكو ئەو گوتە بەناوبانگەی دەڵێت: "ئەوە براوەكانن مێژوو دەنووسنەوە.."، بەڵام رۆمان لەناو دڵی كۆمەڵگایە و وەسفی ژیانی رۆژانە و پەیوەندییە مرۆییەكان و ململانێ كۆمەڵایەتییەكان دەكات. وەكو كۆندێراش دەڵێت: نووسینەوەی مێژوو سەرەدەری لەگەڵ مێژووی كۆمەڵگا هەیە نەك مێژووی مرۆڤ، لەبەرئەوە ئەو پێشهاتە مێژووییانەی لە رۆمانەكانمدا دەردەكەون، زۆرجار لە لایەن مێژوونووسانەوە نابینرێن.
لە سۆنگەی ئەم قسەیەی كۆندێراوە دەشێ بڵێین ئەوەی رۆماننووس دەیبینێ، هەرگیز مێژوونووس نایبینێ، یان نایەوێ بیبینێ و بینووسێتەوە. بۆ نموونە، چەندین كتێب باسی شەڕی ناوخۆ و ئەو ناكۆكییانە دەكەن كە لە شاخ و لە شار حیزب و لایەنە كوردییەكان دژ بە یەك كردوویانە، بەڵام (بەدەر لەوەی كتێبە مێژووییەكان پشت بە فاكت و رووداوی راستەقینەی مێژوویی دەبەستن)، هیچ كتێبێك لەو كتێبە مێژووییانە، ناتوانێ وەكو رۆمانەكانی (بەختیار عەلی) بتخاتە ناو رووداو و وردەكارییەكانی ئەم ململانێیانە، سەدان كتێب لەسەر كۆچ و هۆكارەكانی و باوكسالاری و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان هەن، بەڵام ناتوانن وەكو رۆمانەكانی (كاروان عەبدوڵڵا) و (شێرزاد حەسەن)، وات لێ بكەن لەگەڵ رووداوەكان بژیت، هیچ كتێب و وتارێكی رەخنەیی ناتوانێ وەكو رۆمانێكی (عەبدوڵڵا سەڕاج) ئەو خەم و ئازارانە دەربخات كە كۆمەڵگای ئێمە لە بێباكیی دەسەڵات و سەركردەكان دەیچێژێ.
رۆمان وەك ژانرێكی ئەدەبی، لە مێژووی ئەدەبیاتدا بە هونەرێكی نوێ و مۆدێرن دادەنرێت، هەر بۆیە مێژووی جۆرەكانی رۆمان نوێترە، بە بۆچوونی نووسەر و رەخنەگری هەنگاری جۆرج لۆكاچ (1885-1971): رۆمانی مێژوویی لەسەرەتای سەدەی نۆزدە و تاڕادەیەك لەگەڵ لەناوچوونی ناپلیۆندا هاتووەتە ئاراوە. ئەو دەڵێت: دەكرێ بڵاوبوونەوەی رۆمانی (ڤەیڤەرلی)ی شاعیر و رۆماننووسی سكۆتلەندی (ڤاڵتەر سكۆت) كە لە ساڵی (1814) بڵاوی كردەوە، وەكو دەسپێكی ئەم جۆرە دابنێین. دەشێ پێش ئەم مێژووە، رۆمانی دیكە ببینینەوە كە باسی مێژوویان كردبێ، بەڵام تەنیا لەلایەنی هەڵبژاردنی بابەت و دەركەوتەی دەستكردی رواڵەتەوە بە ڕۆمانی مێژوویی دادەنرێن.
هەندێ رۆماننووس هەن كە خۆیان بۆ نووسینەوەی مێژوو تەرخان كردووە، بۆ نموونە كەسێكی وەكو نووسەر و ڕۆماننووسی لوبنانی جۆرجی زێدان (1861-1914) كە یەكێكە لە پێشەنگانی رۆمانی مێژوویی لەسەر ئاستی جیهان، خۆی مێژوونووسیش بووە، كەچی لەماوەی (24) ساڵدا (24) رۆمانی نووسیوە، لە ئەزموونەكەیدا ویستوویەتی چاخی مێژووی ئیسلامی، تا سەرەتای سەدەی بیستەم لە رێگای رۆمانەوە بگێڕێتەوە، لە زۆربەی رۆمانەكانیدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە لە بەرنامەیدایە، مێژوو لە رۆمانەكانیدا بەتاڵ بكاتەوە، بەڵام تەمەن رێگای نەدا و نەیتوانی ئەم مێژووە تەواو بكات، بۆیە بەوە رانەگەیشت مێژووی هەندێ سەردەم بگێڕێتەوە.
تەنانەت ئەم كارانەی جۆرجی زێدان وای كردووە، مشتومڕێك لە ناوەندی ئەدەبیی عەرەبیدا دروست ببێت سەبارەت بەوەی كە ئایا جۆرجی زێدان مێژوونووس بووە یان رۆماننووس؟ واتا كارەكانی بە جۆرێك تێكەڵەیەكن لە مێژوو و لە رۆمان كە لێكجیاكردنەوەیان زەحمەتە.
لەبارەی كارەكانی جۆرجی زێدانەوە، دكتۆر عەبدوڵڵا ئیبراهیم، نووسەر و بیرمەند و رەخنەگری عێراقی كە لەسەر ئاستی جیهانی عەرەبی كارەكانی ناسراون، دەڵێت: ئاگایی جۆرجی زێدان بۆ مێژوو، ئاگاییەكی لاواز و هەژار و دیاریكراو و پابەندبووە بە سەردەمێك، ئەگەر ئێستا لەگەڵ تۆ، واتا لە سەردەمی ئێستا ژیابا، فیكرەكەی دەربارەی پەیوەندیی نێوان رۆمان و مێژوو پێشكەوتووتر دەبوو، من وای دەبینم كە نووسینەكانی نە مێژوون و نە رۆمان، چونكە بە رێگایەكی نزیك لە فەوزا نووسراون و تێكەڵەیەكن لە نێوان ماددەی مێژوویی و ماددەی گێڕانەوە (سرد)، بۆیە دۆش داماوە، بۆ نموونە، بەشێكی مێژوویی داناوە، لە دوای ئەو بەشێكی خەیاڵئامێزی لەبارەی پەیوەندیی خۆشەویستی داناوە، ئینجا بەشێكی فەنتازی داناوە لە پێناوی راكێشانی وەرگر (خوێنەر)، ئەمەش بیرۆكەیەكی بانگخوازانەیە، ئەو بانگەشەی ئەوە دەكات كە دەبێ مێژووی كۆنی عەرەبی بە خوێنەر بگەیەنێت.
ئەم تێگەیشتنەی زێدان هێرشی زۆری كرایە سەر و بە شێوێنەری مێژوو و تێكدەری مێژوو تۆمەتبار كرا، عەبدوڵڵا ئیبراهیم پێیوایە ئەمانە تەنیا تۆمەتن، چونكە جۆرجی زێدان نیازی خراپ نەبووە، بەڵام شێوازی نووسینی گێڕانەوەیی، رووداوە مێژووییەكان لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دیكە دەگوازێتەوە، بۆیە هەندێك ناڕاستی دێنە ئاراوە كە هیچ كەسێك ناتوانێ لە هیچ پرۆسەیەكی گێڕانەوەیی مێژوودا لێی لابدات.
رەنگە رۆمانەكانی جۆرجی زێدان، بچنە خانەی ئەو جۆری یەكەمەی كە نەجیب مەحفووز باسی دەكات، واتا ئەوانەی: مێژوو لە كارەكانیاندا دەبێتە سەدا حەفتای رۆمانەكە و هونەركارییش كەمتر لە سەدا سی.
لێرەوە دەگەینە ئەوەی كە رۆماننووس، هەرچەندە مێژووش بنووسێتەوە، یان مەبەستی بێ ئەم كارە بكات، ئەوا نابێت بە جۆرێك لە سەرلێشێوان، هەم بۆ خۆی و هەم بۆ خوێنەر، رۆمان و مێژوو تێكەڵ بە یەكتر بكات، دەبێ هێڵێكی جیاكەرەوە هەبێ لە نێوان ئەم دوو بوارە، بە جۆرێك، لە كاتی خوێندنەوەدا، خوێنەر بە تەواوەتی لای روون بێ كە ئەوەی دەیخوێنێتەوە، رۆمانە یان مێژوو.
سەرچاوەكان:
...............
- هونەری ڕۆمان- میلان كۆندێرا، وەرگێڕانی: كەریم پەڕەنگ، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چ1، 2008.
- ئەدەب و دیالۆگ.. كۆمەڵێ گفتوگۆی ئەدەبی- وەرگێڕانی: سەنگەر زراری، دەزگای توێژینەوە و بڵاوكردنەوەی موكریانی، چ1. 2011.
- هل قراوە الروایات مچیعە للوقت؟ محمد علی عگیە، موقع: یقڤە فكر.
- نڤیسار.. كۆمەڵێك بابەتی تیۆری- وەرگێڕانی: كۆمەڵێك وەرگێڕ، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، چاپی یەكەم، 2004.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ