رووداو- هەولێر
شەش رۆژ دوای گشتپرسییەكەی كوردستان، لە هەرێمی كاتالۆنیاش گشتپرسییەك بەڕێوەدەچێت كە تێیدا خەڵكی هەرێمەكە بە دەنگی بەڵێ یان نەخێر بڕیاری دەرچوون یان مانەوەی هەرێمەكەیان لە ئیسپانیا دەدەن. بەڵام ئەزموونی گشتپرسییەكانی ئەمدواییەی ئەوروپا دەریدەخات دەنگدانەكەی رۆژی 1ی ئۆكتۆبەری 2017 تەنیا ناكۆكیی لە نێوان مەدرید و بارسێلۆنا دروست نەكردووە، بەڵكو كاتالۆنییەكان خۆشیان دوو بەشن.
مێژووی ناكۆكییەكانی مەدرید و بارسێلۆنا
كاتالۆنییەكان سەرەتای كێشەی خۆیان لەگەڵ ئیسپانیا بۆ 11ی سێپتەمبەری 1714 دەگەڕێننەوە، كاتێك دوای شكست بەرامبەر سوپای ئیسپانیا هەموو یاسا نێوخۆییەكانی كاتالۆنیاش هەڵوەشێنرانەوە و دەسەڵاتێكی ناوەندی لە ئیسپانیا دامەزرا. كاتالۆنییەكان هەتا ئێستاش 11ی سێپتەمبەر بە رۆژی نیشتمانیی كاتالۆنیا دەزانن.
هەرچەندە مێژووی بیرۆكەی جوداخوازیی كاتالۆنیا بۆ ناوەڕاستەكانی سەدەی 19 دەگەڕێنرێتەوە، بەڵام یەكەم پارتی سیاسیی لایەنگری سەربەخۆیی كاتالۆنیا پارتی دەوڵەتی كاتالۆنیایە كە لە 1922 لەلایەن فرانسیسكۆ ماسیا دامەزرا. ئەو پارتە دواتر لە 1931 لەگەڵ (پارتی كۆماریی كاتالۆنیا) و پارتی (روانگە) بەرەیەكی نوێیان بە ناوی (بەرەی چەپە كۆماریخوازەكانی كاتالۆنیا) دامەزراند. ماسیا بە سەرۆكی ئەو بەرەیە دەستنیشان كرا. سەرۆكی بەرەكە لە 1932 داوای دامەزراندنی كۆماری كاتالۆنیای كرد، بەڵام پاش دانوستاندن لەگەڵ حكومەتی ناوەندی بە ئۆتۆنۆمی رازی بوون.
ئەم دەستكەوتەی كاتالانەكان لەساڵی 1938 لەدەستچوو، كاتێك فرانكۆ، دیكتاتۆری ئیسپانی، لەچوارچێوەی هەوڵەكانی بۆ یەكخستنەوەی ئیسپانیای سەردەمی شەڕی نێوخۆ، دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمیی كاتالۆنیای هەڵوەشاندەوە. لەو قۆناغەدا ژمارەیەكی زۆر رۆشنبیر و سیاسەتمەداری كاتالۆنی دادگایی كران، زمان و كولتووری كاتەلانەكان قەدەغەكرا و پەروەردەی كاتالۆنی هەڵوەشێنرایەوە، ناوی شەقام و شوێنەكان بۆ ناوی ئیسپانی گۆڕان. ئەم قۆناغە سەختە لە 1975 و پاش مەرگی فرانكۆ كۆتایی هات، بەڵام بیرەوەریی ئەو سەردەمە هەتا ئێستاش لەبیری زۆر خەڵكی هەرێمەكەدا ماوە.
پاش مردنی فرانكۆ، شا خوان كارلۆس هاتە سەر حوكم. ئامانجی یەكەمی پاشا نوێیەكە لەلایەكەوە بەهێزكردنی یەكپارچەیی خاكی ئیسپانیا و لەلایەكی دیكەوە بەدیموكراتیكردنی وڵاتەكە بوو كە بەشێكی دانپێدانان بە مافی كەمینەكانی ناو ئیسپانیای لەخۆدەگرت، لەو قۆناغەدا زمان و كولتووری كاتالۆنیا وەكوو زمان و كولتووری فەرمی هەرێمەكە ناسێندرا.
زمان و ناسنامە:
ژمارەی دانیشووانی هەرێمی كاتالۆنیا 7.5 ملیۆن كەسە، بەڵام لە هەموو ئەوروپا زیاتر لە نۆ ملیۆن كەس بە زمانی كاتالۆنی قسە دەكەن و 11 ملیۆن كەسیش لە هەموو جیهاندا لەو زمانە تێدەگەن. بەو پێیەش لەڕووی ژمارەی قسەكەرانەوە نۆیەم زمانی یەكێتیی ئەوروپییە. زمانی كاتالۆنی بە یەكێك لە چوار زمانە فەرمییەكەی ئیسپانیا دادەنرێت. ئەو زمانە تەنیا لە كاتالۆنیا قسەی پێناكرێت، بەڵكو لە هەرێمی ڤالەنسیا، دوورگەكانی بالیاریك لە رۆژهەڵاتی ئیسپانیا، باشووری فەرەنسا قسەی پێدەكرێت و تەنانەت زمانی فەرمی وڵاتێكی وەك ئەندۆرایە.
زمانی كاتالۆنی ئامانجی هێرش و سیاسەتە سەركوتكەرەكانی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی ئیسپانیا بووە كە دوایین هەنگاویان بۆ سەردەمی دەسەڵاتی فرانكۆ دەگەڕێتەوە. بۆیە لای كاتەلانەكان بەرگری لە زمان گوزارشتێكی سەرەكی بووە لە خۆڕاگریی ئەو گەلە بەرامبەر سیاسەتی حكومەتەكانی ئیسپانیا.
حاڵی حازر زمانی كاتالۆنی زمانی فەرمی قوتابخانە حكومییەكانی كاتالۆنیایە، بزنس لە كاتالۆنیا دەبێ بە تەواوەتی بە زمانی كاتالۆنی بێت و بەپێچەوانەوە سزا دەدرێن، پزیشكەكانی ئەو هەرێمە دەبێ لە زمانی كاتالۆنی تێبگەن، لە دامودەزگا حكومییەكاندا دەبێ زمانی كاتالۆنی بەكاربهێنرێت و هەر كۆمپانیایەك پشتیوانی دارایی لە حكومەتی هەرێمی كاتالۆنیا وەربگرێت دەبێ زمانی كاتالۆنی بەكاربهێنێ. لە قوتابخانە حكومییەكانی كاتالۆنیا، هەفتانە تەنیا سێ كاژێر وانەی زمانی ئیسپانی دەگوترێتەوە.
لە سیاسەتی ناسنامە و كولتوورەوە بۆ ئابووری
لە سەدەی رابردوودا كولتوور و زمانی جیاواز دوو داینەمۆی سەرەكیی بانگەشەی جوداخوازەكانی كاتالۆنیا بوون، بەڵام لە سەرەتای سەدەی نوێوە گۆڕانكاری لە بناغەكانی ئەو هەڵوێستەدا دەركەوتووە. كاتالۆنیا لە 1979 وە دامەزراندنی هەرێمی ئۆتۆنۆمی راگەیاندووە. ئەو هەرێمە لە چوارچێوەی دەستوورێكدا دامەزراوە كە لە 1978 بەدواوە گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی تێدا نەكراوە.
ساڵی 2006 حكومەتی هەرێمی كاتالۆنیا بڕیاری دا پاكێجێكی نوێ ئاراستەی حكومەتی ئیسپانیا بكات كە تێیدا پێگەی یاسایی و ئیداریی هەرێمەكە بەرزتر بكاتەوە، بەجۆرێك لە بوارەكانی باج، سیستەمی دادوەریدا سەربەخۆییەكی زیاتری هەبێ، كاتالۆنەكان لەو پاكێجەدا خۆیان وەكوو نەتەوە و هەرێمەكەیان وەكوو "وڵات" ناساندبوو.
ئەو بڕیارە لەلایەن پەرلەمانی كاتالۆنیا و ئیسپانیاوە پەسەند كرا، بەڵام دواتر لەلایەن پارتی گەلی ئیسپانیاوە داوای پێداچوونەوەی كرا، پارتی گەل كە ئێستا پارتی دەسەڵاتداری ئیسپانیایە، بڕیارەكەی بە "نادەستووری" لەقەڵەم دا. لە 2010ش دادگای دەستووریی ئیسپانیا 14 مادەی ئەو بڕیارەی دەستكاری كرد و لێكدانەوەی جیاوازی بۆ 27 مادەی دیكەی پاكێجەكە خستەڕوو.
یەكێك لە گرنگترین ئەو خاڵانەی لە پاكێجەكەی كاتالۆنیادا رەتكرایەوە بریتی بوو لەوەی كاتالۆنەكان نەتەوە نین و هەرێمەكەشیان "وڵات" نییە. ژمارەیەكی زۆر لە مادەكانی پەیوەندیدار بە دابەشكردنی باج لە نێوان كاتالۆنیا و حكومەتی ناوەندیش دەستكاری كران. لە یەكێك لە مادەكانی ئەو پاكێجەدا كاتالۆنیا مافی ئەوەی پێدەدرا دامەزراوەی باجی سەربەخۆی هەبێت كە بڕیاردەر بێت لە بڕی ئەو باجەی هەرێمەكە بە حكومەتی ناوەندیی دەدات.
كاتالانەكان رەخنە لە حكومەتی ئیسپانیا دەگرن لەسەر ئەوەی ئەو باجەی ئەوان بە حكومەتی ئیسپانیای دەدەن 15 ملیار دۆلار زیاترە لەو پارەیەی حكومەتی ناوەندی وەكوو بودجەی وەبەرهێنان و ژێرخان بۆ بارسێلۆنای دەنێرێت. حكومەتی كاتالۆنیا 7.8%ی قەبارەی ئابوورییەكەی وەكوو باج رەوانەی مەدرید دەكات، لە كاتێكدا هەرێمی مەدرید خۆی تەنیا 6.5% رەوانە دەكات. سیاسەتی دەستپێوەگرتنی حكومەتی ئیسپانیاش كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر هەرێمی كاتالۆنیا دانا، بەجۆرێك جوداخوازە كاتالۆنەكان پێیانوایە ئەگەر لەگەڵ ئیسپانیا نەبن، باشتر دەتوانن كاروباری دارایی خۆیان ئیدارە بكەن.
گشتپرسی وەكوو چارەسەر
هۆكارە كولتوورییە مێژووییەكان و ناكۆكییە دەستوورییە هاوچەرخەكان وایان كردووە لە ماوەی یەك دەیەی رابردوودا ژمارەی لایەنگرانی گشتپرسی لە كاتالۆنیا بەشێوەیەكی بەرچاو بەرز بێتەوە. هەرچەندە هەتا ئێستاش ژمارەی لایەنگرانی سەربەخۆیی لە دژبەرەكانی كەمترە، بەڵام 70%ی كاتالۆنەكان خوازیاری سازدانی گشتپرسین، زیاتر لە 60%ی خەڵكی هەرێمەكەش دەیانەوێت پێگەی سیاسی و ئیداریی هەرێمەكەیان لەوەی ئێستا بەرزتر بێت. رێژەی لایەنگرانی سەربەخۆیی لە 15% ی ساڵی 2009 وە بۆ 41% لە ساڵی 2017 بەرز بووەتەوە.
ئەوە یەكەمجار نییە كاتالۆنییەكان بەشداریی گشتپرسی بكەن، ساڵی 2014 گشتپرسییەك بەڕێوەچوو كە تێیدا تەنیا 42%ی كەسانی خاوەن مافی دەنگدان بەشدارییان كرد و تێیدا 82%ی دەنگدەران دەنگیان بە جیابوونەوەی كاتالۆنیا لە ئیسپانیا دا. لە دوای گشتپرسییەكە ئارتور ماس، سەرۆكی پێشووی كاتالۆنیا و ژمارەیەك بەرپرسی باڵای دیكە رووبەڕووی سزای یاسایی بوونەوە.
كارلۆس پۆجیمۆنت، سەرۆكی ئێستای هەرێمی كاتالۆنیا كە پاش ماس هاتە سەر حوكم، لە كۆتایی ئەیلولی 2016 داوای لە پەرلەمانی هەرێمەكەی كرد رێگەی بدەن لە نیوەی دووەمی ئەیلولی 2017 فەرمانی گشتپرسی سەربەخۆیی هەرێمەكە دەربكات. نۆ مانگ دواتر سەرۆكی هەرێمی كاتالۆنیا رایگەیاند كە بەبێ گەڕانەوە بۆ مەدرید لە 1/10/2017 گشتپرسیی دەكەن. حكومەتی ئیسپانیا گشتپرسییەكە بە نایاسایی دەزانێت و بەڵێنی داوە هەموو هەنگاوێك بنێت بۆ ئەوەی رێگری لەو دەنگدانە بكات، هەفتەی پێشووش دادگای ئیسپانیا بڕیاری دەستبەسەركردنی 700 سەرۆك شارەوانی هەرێمی كاتالۆنیای دەركرد، دەستیشی بەسەر هەزاران كارتی دەنگدان و كەرەستەی دیكەی پەیوەندیدار بە گشتپرسییەكەدا گرت.
پارتەكانی لایەنگر و دژبەری گشتپرسی
ئەو پارتانەی ئێستا كەمپەین بۆ گشتپرسیی سەربەخۆیی كاتالۆنیا دەكەن، بریتین لە: پارتی كۆماریخوازی چەپی كاتالۆنیا، پارتی دیموكراتی كاتالۆنیا و پارتی یەكێتیی گەل. ئەو سێ پارتە پێكەوە لە كۆی 135 كورسیی پەرلەمانی كاتالۆنیا 73 كورسییان بەدەستە. هەندێك پارتی بچووكیش كە نوێنەریان لە پەرلەمان نییە، پشتگیری گشتپرسییەكە دەكەن.
پارتی كۆمەڵگای ئیسپانیا، پارتی گەلی كاتالۆنیا و پارتی سۆسیالیست كە پێكەوە نزیكەی 39%ی كورسییەكانی پەرلەمانی كاتالۆنیایان هەیە، هەموو كات دژی سازدانی گشتپرسی بوون.
دوایین هەڵوێست.. گشتپرسی دەكەین
پۆجیمۆنت لە گوتارێكدا كە لە رۆژنامەی گاردیەنی بەریتانی بڵاوی كردووەتەوە، دەڵێت "چیدی سازش لەسەر ئارەزووی خۆمان بۆ گشتپرسی ناكەین. دەستی لێ هەڵناگرین". سەرۆكی هەرێمی كاتالۆنیا جەخت لەوەش دەكاتەوە كە "كاتالۆنییەكان لەو گشتپرسییەدا مومارەسەی مافی بڕیاردانی خۆیان دەكەن، گرنگیش نییە حكومەتی ناوەندی چ هەنگاوێك دەنێت".
بەڵام پۆجیمۆنت دەزانێت تاكە چەكی بەردەستی لەو رۆژەدا "سندوقەكانی دەنگدان و هەڵوێستی ئاشتیانە"ی خەڵكی كاتالۆنیایە.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ