Nurullah Alkaç
Üretilen her bilgi, üreticinin bireysel ve toplumsal aidiyetinin barındırdığı ‘çıkar’ların izlerini taşır. Temel kaynaklardan olan ansiklopediler, belli bir ‘algı’yla hem kendilerine dair hem de ‘öteki’lere dair bilgileri barındırır. Ansiklopedilere alınmayan maddelerin yanında alınan maddelerin hacim ve anlatım biçimi ‘öteki’ye karşı konumlanmanın veya ‘öteki’yi tanımlamanın kodlarını taşır. Dünyanın ‘önemli’ ve hacimli ansiklopedileri acaba Kürtlere nasıl yer vermişler?
Bibliothèque orientale
Gerek Doğu’da gerekse Batı’da ilk defa hangi ansiklopedide Kürtlere yer verildiğini şu an için bilmiyoruz ancak en eskilerinden biri Barthélemy d' Herbelot’un (1625-1695) 1697 tarihli “Bibliothèque orientale” olduğunu biliyoruz. Bu ansiklopedide ‘Curd/Kürd’ hem de Arapça çoğulu olan ‘Acrat/Ekrad’ maddelerine yer verilmiştir. Bu ansiklopediden sonra Avrupa’da hazırlanan yüzlerce ansiklopedide ‘Curd/Kurd/Kourd/Courd’ maddelerinin yer aldığını görmekteyiz. Ama sistemli ve hacimli anlamda ‘Kürt/Kurdistan’ maddesine yer verilen ansiklopedi ‘Britanica’ olmalıdır.
Encyclopaedia Britanica:
‘Encyclopaedia Britanica’de 1888 yılında yer alan 6 sayfalık ‘KURDİSTAN (New York, Henry G. Allen and Company Publishers, C:14, ss:155-160)’ maddesini Sir H.C. Rawlison kaleme almıştır. Maddede; Osmanlı (Turkey) sınırları içerisinde 1.500.000, İran (Persian) sınırları içerisinde de 750.000 olmak üzere toplam 2. 250.000 nüfuslu birçok aşirete sahip Kürdistan’ın 34-39 Enlemleri ile 39-47 boylamları arasında yer aldığı, Kürtçenin Kurmanci, Gurani ve Zazaki gibi farklı lehçe sahip olduğu, Kürtlerin Ehl-i Haq, Sunni ve Şii mezheplerine inandığı, 1800’den itibaren Bedirxan Beg ve Şêx Nehrî olmak üzere bağımsızlık mücadelesine giriştiğine dair bilgilere yer verilmiştir. Bu madde Mehmet Sakin tarafından özetlenerek, Jîn dergisinin (1918-1919) 11. (1335/1918, ss:3-6.) ve 12. (1335/1918, ss:2-4.) sayılarında “Kürd Tarihinden: Asâr-ı Kedîmesi” adıyla Osmanlıcaya çevrilip yayınlanmıştır. İngiliz İmparatorluğunun bilgi avcıları tarafından hazırlatılan ‘Britanice Ansiklopedisi’nin daha sonraki basımlarında da ‘Kürdistan’a yer verilmiştir. Z. Percy Cox ansiklopedinin 1942 (aynı şekilde 1969) tarihinde yayınlanan 13. cildinde (ss:520-21) ‘Kürdistan’ı, C. J. E ise ‘Kurd’ maddesini kaleme almıştır.
Ensiklopediçeskiy Slover:
82 ciltlik ansiklopedinin 1896 yılında yayınlanan 17. cildinde ‘Kürtler ve Kürdistan (ss:68-71)’ maddeleri, kendi dönemine göre hazırlanmış en geniş bibliyografya ile verilmiştir.
Encyclopedia of Islam (First Edition):
Leiden’de 1913-1936 yılları arasında İngilizce olarak 9 büyük ciltle tamamlanan ve akabinde Fransızca, Arapça (1933. 15 c.), Urduca (1960-1989, 23 c.), Farsça, Türkçe (1940-1988, 15 c.)’ye de çevrilen ‘The Encyclopedia of Islam (EI)’ın 1927 tarihli 4. cildinde yer alan 26 sayfalık ‘Kurdistan, Kurds/Kürtler, Kürdistan (ss:1130-1155)’ maddelerini Minorsky (1877-1966) yazmıştır. 1940-1987 yılları arasında ‘The Encyclopedia of Islam (EI)’ın ‘tadil ve çevirisi’ olan ‘İslam Ansiklopedisi’nde, Minorsky’nin yazmış olduğu ‘Kürdistan’ maddesi devre dışı bırakılmış, kimi değişikliklerle beraber sadece ‘Kurds/Kürtler’ maddesine yer verilmiştir (Eskişehir, Cilt:6, ss:1089-1114). Ansiklopedide yer alan ‘Kürtler’ maddesi Weşanên Halepçe tarafından 1988 yılında Almanya’da Türkçeye çevrilip “Kürtler” adıyla kitap olarak da yayınlanmıştır (88 sayfa).
Encyclopedia of Islam (Second Edition):
1960-2005 yılları arasında yenilenen Encyclopedia of Islam (EI2)’ın ikinci basımındaki 1986 tarihli 5/I. ciltte ise T. Bois, MacKenzie ve Minosky’nin ortaklığında ‘Kurds, Kurdistān/Kürtler, Kürdistan’ maddeleri yer almıştır. Bu maddeler Kamuran Fıratlı tarafından 1996 yılında Türkçeye çevrilip kitap olarak yayınlanmıştır: “Kürtler & Kürdistan (Doz Yayınları, 2. Basım: İstanbul-2004, 196 sayfa)”.
Encyclopedia of Islam (Third Edition):
2007’den beri devam eden bu son versiyonda, Kürtlere dair çok çeşitli maddeler eklenmiştir. Bu maddelerden bir kısmı Kürt kökenli akademisyenlerce hazırlamıştır. Bu akademisyenlerden biri de Metin Atmaca’dır.
Encyclopedia Iranica
1990’dan beri ham internet üzerinden hem de basılı olarak faaliyetini sürdüren ansiklopedide Kürtlere dair 200 civarında maddeye yer verilmiştir.
Encyclopedia Judaica (Second Edition):
Yahudi Ansiklopedisi’nin 2007 yılında gerçekleştirilmiş olan ikinci basımında (Keter Publishing House), ‘Kürdistan’ maddesi 12. cildin 389-393 sayfaları arasında yer almıştır.
Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi:
1988-2013 yılları arasında 44 cilt olarak tamamlanan ansiklopedide Kürt maddesine yer verilmemiştir. Ancak gelen tepkiler üzerine, Ansiklopedinin iki ek cildinin ikinci cildinde ‘Kürtler’ maddesine yer verilmiş, ancak Türkçü çevrelerin maddeye karşı çıkmasından dolayı EK-2 cildinin yayını gerçekleştirilmemiştir. Dicle ve Artuklu Üniversitesi akademisyenlerine hazırlatılan 28 sayfalık madde; ‘tarih (Mehmet Akbaş, İbrahim Özcoşar, Serdar Yıldırım)’, ‘din (İlhan Baran, Doğan Kaplan, Metin Bozan)’, ‘dil ve edebiyat (Abdurrahman Adak)’, ‘sosyal hayat ve kültür (Sıtkı Karadeniz)’ alt bölümlerinden oluşmaktadır. Bölümün yazarlarından Abdurrahman Adak Hocayla 2019 yılında yaptığımız telefon görüşmesinde, hocaya maddenin hacmine yönelik bir sınır çizildi mi sorusuna yönelik hoca, ‘Herhangi bir sınır çizilmedi’ cevabını almıştık.
Rohat Alakom’un aktardığı bilgilere göre İtalyanca ‘Enciclopedia İtalyana’da (C:20, ss:311-314, Roma, 1933), Fransızca ‘Encyclopedie Universalis’te (C:10, ss:894-898, Paris, 1984) ve Rusça “Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya’da/The Griet Soviet Enscyclopedia” (C:14, ss:27-30, Moskova, 1973) da Kürtler/Kürdistan maddelerine yer verilmiştir. Kanaatimizce, 1908-1930 yılları arasında 34 cilt olarak yayınlanan İspanyolca “Enciclopedia Universal Ilystrada”, 30 ciltlik “Encyclopedia Americana” ve Farsça, Urduca, Arapça, Japonca, Çince hazırlanmış olan ansiklopedilerde ‘Kürt/Kürdistan’ maddelerinin bulunup bulunmadığı bu dillere vakıf şahsiyetlerce araştırma konusu yapılmalıdır.
Kürt/Kürdistan Ansiklopedisi:
1970’ten beri farklı yerlerde, farklı şahsiyetlerce ‘Kürt/Kürdistan’ ansiklopedisi hazırlama girişimi olsa da, maddi olanaklardan ve ilim insanlarının yetersizliğinden gerçekleştirilemedi. Ancak Irak Federe Kürdistan Hükümeti’nde 2017 itibariyle ilk cildi yayınlanan ve şimdiye kadar 4 cildi piyasaya çıkan ansiklopedi fiili olarak yayındadır.
İsmet Şerif Vanlı, Cebar Qadir, Prof. Lazarev ve Mehrdad Izady’nin de içinde bulunduğu 30 kişilik bir ekip tarafından 1996’dan itibaren Kürtçenin Kurmancî, Soranî (Latînî, Aramî harflerle) ve Rusça ile İngilizce versiyonlarının amaçlandığı “Encyclopedia of Kurdistan/Kürdistan Ansiklopedisi” hazırlığına başlanmış ancak maddi imkansızlıklardan dolayı bu hedef gerçekleştirilmemiştir (Azadiya -Welat, 7-27 Tirmeh 1996, rû:11). Irak Federe Kürdistan Hükümeti’nin 2003 yılından sonra eriştiği imkanlardan yararlanmaya çalışan Dr. Cebar Qadir, ‘Êkadîmyay Kurdî’ bünyesinde 2011’den itibaren Kürdistan Ansiklopedisi’ni hazırlamaya ve yaymaya girişmiştir (Rûdaw, rû:102).
Ayrıca 2020 yılında internet üzerinden faaliyetine başlayan ‘Ansiklopediya Kurdistan’; 2014 yılında kurulan ‘Desteya Ensiklopediya PDKê’ bulunmaktadır.
Şehir Ansiklopedileri
Hemîd Bedirxan liderliğinde 2005-2009 yılları arasında hazırlığı yapılan ve 2009 yılında basımı gerçekleştirilen 10 ciltlik 2300 sayfalık ‘Însiklopedyay Hewlêr’ ile 2017 yılında 120 şahsiyetin katkısıyla 5 bin sayfalık 9 ciltlik olarak yayınlanan ‘Însiklopedyay Duhok’; ‘Însiklopedyay Kerkûk’, ‘Însiklopedyay Germîyan’, ‘Însiklopedyay Halepçe’ bulunmaktadır.
(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)
Yorumlar
Misafir olarak yorum yazın ya da daha etkili bir deneyim için oturum açın
Yorum yazın