Nurullah Alkaç
İslamiyet'in Kürtler arasında yayılmasından sonra Kürtlerin hayatında birçok değişiklik meydana geldi. Değişimin yaşandığı alanlardan biri de eğitim kurumlarıydı. 10. yüzyıldan sonra Kürdistan'ın farklı coğrafyalarında kurulan medreseler, Kürtçenin yazılı varlığının oluştuğu temel kurumlar olarak 1900'lere kadar işlev gördü. Ancak Kürt mirlik ve beyliklerin Osmanlı ile İran yönetimleri tarafından 1850'lerde tamamen ortadan kaldırılması ve akabinde her iki ülkede baş gösteren katı milliyetçilik dalgası, Kürtçenin sahip olduğu bu köklü kurumları yitirmesine neden oldu.
İran'ın 1906 yılında hazırlanan ilk anayasasında Farsça resmi dil olarak kabul edilmiş, diğer dillere karşı ölümcül asimilasyon politikaları uygulanmaya başlanmıştır. Ancak devletin bütün bölgelerde hakimiyete sahip olmaması, bu girişimi belli oranda etkisiz kılmıştır. Nitekim Abdurrezak Bedirxan'ın çabası ve Simko Şikakî ile Rus Çîrkov'un desteğiyle 1913 yılında Xoy'da açılan "Gihandin/Cîhanzanî" okulunda dersler Kürtçe ve Rusça olarak okutulmuştur. Okulun hangi tarihlere kadar devam ettiği bilinmese de Simko'nun bir komplo sonucu 1929 yılında İran yönetimi tarafından öldürülmesi, diğer girişimler gibi Kürtçe eğitimi de sonlandırmıştır.
Kaçar Hanedanlığı'nın (1779-1925) sonuna doğru İran'ın Milletler Cemiyeti'ndeki temsilcisi Muhammed Ali Faroughi, Tahran'daki Dışişleri Bakanlığı'na Milletler Cemiyeti'ndeki Kürt sorunu üzerine yapılan tartışmalar hakkında gizli bir rapor hazırlamıştır. Raporda Osmanlı Kürtlerinin bağımsızlık "tehlikeleri" konusunda kendi değerlendirmesini yaparken, İran hükümetine "azınlıkları" entegre etmek için baskıdan sakınmalarını, edebiyat dili olmayan Kürtçenin zengin Fars dili karşısında kolaylıkla eriyeceğini önermiş olsa da 1921 yılında darbeyle iktidara gelen Rıza Han bunun tam tersini yapacaktır. 1923 yılında hükümet dairelerine gönderilen genelgede "bütün sözlü ve yazılı iletişimlerin Farsçayla yapılması" emredilmiştir. Bu emirden sonra binlerce Kürt, "okullarda, dairelerde hatta sokaklarda Kürtçe konuşma suçu"yla tutuklanıp işkence görmüştür. Rıza Şah'ın 1941 yılında tahttan çekilişiyle beraber zora dayalı asimilasyonda biraz gevşeme olanağı oluşsa da yerine gelen Muhammed Rıza Şah (1941-79) otoritesini sağladıktan sonra "Farslaştırma" politikasını eskisi gibi devam ettirmiştir.
İran'ın II. Dünya Savaşı'nda bazı bölgelerde otoritesini kaybetmesiyle 1946 yılında Mahabad merkezli kurulan "Kürdistan Cumhuriyeti"nde Kürtçe resmi dil olmuş, eğitim Kürtçe verilmeye başlanmıştır. Ancak bir yıl varlık gösterebilen Kürdistan Cumhuriyeti 1947 yılında ortadan kaldırılmış, bütün okullar kapatılmıştır. Kürtçe üzerindeki yasaklar silsilesi 1979 yılındaki "Devrim"e kadar sürmüştür. KDP-İ tarafından 1979 yılında ilan edilen 8 maddelik "Mahabad Planı"nda "Kürt dili taşra eyaletlerinin resmi dili ve okullarda eğitim dili olmalıdır. Farsça da resmi dil olarak varlığını sürdürebilir." açıklamasına yer verilmiş, Kürt bölgelerinde, özellikle de kırsal kesimlerde Kürtçe eğitimin verildiği okullar açılmaya başlanmıştır. Fakat Molla rejimi otoritesini tesis ettikten sonra bu okullar da ortadan kaldırılmıştır.
Kürtlerin Kürtçenin okullarda okutulması isteği ve çabası daha sonra da devam etmiştir. Selahaddin Eyubi Yayınları "Kürt Kültürünü Yayma Merkezi"nin 25-27 Eylül 1987 tarihinde Mahabad'ta düzenlediği "Yekemîn Kongrey Ferhengî Edebî Kurdî/Birinci Kürt Kültürü ve Edebiyatı Kongresi"nde de "(İran) Kürdistan'daki okullarda Kürt dili ve edebiyatının okutulması" isteği sonuç bildirgesinde yer almıştır.
Kürtçe eğitim/kurslar günümüzde Kürtlerin kurmuş olduğu enstitü, cemiyet, kültür merkezleri, edebiyatçı toplulukları ve partiler tarafından "legal" ya da "illegal" olarak; İran üniversitelerinde 2015 yılından itibaren açılmaya başlanan "Kürt Dili ve Edebiyatı" bölümlerinde ve kimi resmi okullarda verilmektedir.
2000 yılında Tahran'da açılan "Tahran Kürt Enstitüsü" ile 2002 yılında Urmiye'de resmi izinle faaliyetine başlayan ancak 2013 yılında kapatılan "Ehmedê Xanî Enstitüsü" Kürtçenin lehçelerinde kurslar düzenlemiştir. Merivan'da 2004 yılında kurulan "Vejîn", Kürt dili ve edebiyatı başta olmak üzere kültürel alanda faaliyet göstermektedir. Vejîn'de Kürtçenin Soranî, Hewramî ve Kurmancî lehçelerinde kurslar verilmektedir. 11 Temmuz 2017 tarihinde Merivan'daki merkezine kimliği belirsiz kişilerce ateş açılıp yakılmış olsa da Kürtler tarafından tekrar onarılıp faaliyete koyulmuştur.
2004'te Mahabad'da kurulan "Fêrgey Zimanî Kurdî SOMA", Şino, Serdeşt, Bokan, Pîranşeh, Sine, Sakız, Qurwe, Bane'de de Kürtçe kurslar düzenlemektedir. SOMA, 2015 yılına kadar 45 ilde, 230 köyde, 32 üniversitede 12 bin öğrenciye ve onlarca öğretmene kurs vermiştir.
Kürt öğrenciler tarafından 2008 yılında Urmiye Üniversitesi'nde kurulmuş olan "Navenda Çandî Wêjeyî a Kurmanci" hem bu üniversitede hem de başka üniversitelerde Kürtçe kurslar düzenlemektedir. Kurmancî merkezi aynı zamanda Kürtçenin okullarda ve üniversitelerde yer alması için yoğun çaba sarf etmektedir.
Tahran'da faaliyet gösteren "Lijneya Kurd" merkezinde 2007'den itibaren Elî Paksêreşt tarafından Kurmancî dersleri verilmeye başlanmış, 8 yıllık zaman zarfında 1000 civarında katılımcı bu olanaktan yararlanmıştır.
2013 yılında Îlam'da resmi izinle Mûsa Omîd liderliğinde kurulan merkezde ise Soranîce kurslar verilmiş, ancak birkaç hafta sonra İran yönetimi tarafından kapatılmıştır. Kelhorî, Lekî ve Lorî lehçelerinin kullanıldığı Îlam'da Kürtler Şii mezhebine bağlı olsa da artan milli duyguların önünü tıkamak için İran yönetimi Kürtçe kursları engellemiştir.
İran Anayasası'nın 15. maddesi belli bölge veya topluluklara ait dillerin okullarda okutulmasına yasal dayanak oluşturuyor. Bu yasadan yararlanılarak İran'da yaşayan Kürt, Türk ve diğer azınlıklar yükseköğretimde kendi dillerinde eğitim isteğinde bulunmuşlardır. Ayrıca İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad tarafından 2009 yılında İran'da bulunan dillerin (Kürtçe, Türkçe, Azerice, Luri, Beluçça) üniversitelerde okutulması için izin çıkmıştır.
Tahran Üniversitesi'nde 1970 yılında "Kürt Dili ve Edebiyatı Kürsüsü" kurulmuş, burada Mihemed Mihrî'nin kardeşi olan Dr. Mihemed Sidîqê Miftîzade tarafından 1970-1980 yılları arasında Kürtçe dersler verilmiştir. Ancak Tahran Üniversitesi'nin 1980 yılında kapatılmasıyla Kürtçe dersler son bulmuştur. Bu tarihten 2015 yılına kadar üniversitelerde Kürtçe dersler verilmemiştir. Kürdistan Üniversitesi'nde Kürt Dili ve Edebiyatı bölümüne 2015 yılından itibaren öğrenci alınmış ve üniversitede Kürtçe eğitim verilmeye başlanmıştır. 2015 yılında Mahabad Üniversitesi'nde Kürtçe derslerin okutulmasına da izin çıkmıştır. Ayrıca İran'da yükseköğretime girişleri düzenleyen "Ölçme ve Değerlendirme Organizasyonu (Sanjesh)" tarafından 15 Ağustos 2016 tarihinde yapılan açıklamada öğrencilerin Eylül 2016 tarihi itibariyle 4 yıllık Kürt Dili ve Edebiyatı bölümünü tercih edebileceği söylenmiştir.
2014 yılında İlam şehrinde ilk defa 20 öğretmenin katılımıyla öğretmenlere Kürtçe dersler verilmeye başlanmıştır. 2015 yılında İran'ın birçok bölgesinden ana dilde eğitim talepleri dile getirilmiştir. Hewraman bölgesinde yaşayan Kürtler, kendi imkanlarıyla Kürtçenin Hewraman lehçesinde 50 öğrenciye eğitim yapabilecekleri okulu 1 Ağustos 2016 tarihinde açmışlardır. İran tarihinde ilk defa resmi olarak Kürtçe ders kitabı 2016 yılında Letîf Siltanî ve Reşîd Kerîmî adlı iki öğretmen tarafından hazırlanmıştır. "Ziman û Wêjeya Kurdî/Kürt Dili ve Edebiyatı" isimli kitap 7., 8. ve 9. sınıflar için hazırlanmıştır.
Yararlanılan Kaynaklar:
"Zanayekî Navdarê Kurd: Dr. Mihemed Sidîqê Miftîzade", Armanc, Çilyê Paşî 1988, rû:5.
Amir Hassanpour; "Kürdistan'da Milliyetçilik ve Dil (1918-1985)", Avesta Yayınları, 1. Baskı:2005.
Armanc, Adar 1987, rû:7.
Dr. Heinz Gstrein; "Avukatsız Halk Kürtler", Çev: K. Yalım, Parşömen Yayınları, 1. Baskı:2012, ss:5.
http://krd.sputniknews.com/rojhilatanavin/20151018/913599.html, ET:20/08/2016.
http://krd.sputniknews.com/rojhilatanavin/20160209/1865920/Di-diroka-Irane-de-cara-yekem-pirtuka-dersa-kurdi-ya-fermi-hate-wesandin.html, ET:20/08/2016.
http://www.nerinaazad.com/news/life/culture/hewraman-halki-kendi-dilini-ogreniyor ET:08-08-2016.
http://www.yeniozgurpolitika.org/index.php?rupel=nuce&id=27555, ET:20/08/2016.
Kerim Yıldız; "Kürtlerin Kültürel ve Dilsel Hakları", Belge Yayınları, 1. Baskı:2004.
Mehmed Salih Batırhan; "Çêşta edebiyata kurdî cuda ye", Hevpeyvîn, BasNûçe 6-12 Tîrmeh 2015, rû:8-9.
Nasir Bîrotî; "İranê fêrgeheke zimanê kurdî li Îlamê girt", Rudaw, H:216, 2013, rû:5.
Nuri Fırat; "Politikanın Kürtçesi", Everest Yayınları, 1. Baskı:2015.
(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)
Yorumlar
Misafir olarak yorum yazın ya da daha etkili bir deneyim için oturum açın
Yorum yazın