Dema ku min dîroka bijîşkiyê li Almanyayê dixwend, bername li dora Hîpokrat, Galen û navê latînî yê birûmet "Avicenna" dizivirî. Tenê piştî demekê min keşif kir ku Avicenna di rastiyê de Îbnî Sîna ye, zanayekî Farisî yê pisporî û kokên wî yên rojhilatî bi wergerandin û guherandina navî hatine veşartin. Vê keşfê pirsek di hişê min de afirand: gelo kîjan bingehên din ên lênihêrîna tenduristiya derûnî di ber çavan de hatine veşartin?
Mezopotamya - welatê efsanewî di navbera Firat û Dîcleyê de - beriya 4,500 salan laboratoriyeke vekirî bû. Nivîskarên wê demê pênûsên ji qamîşan di heriya nerm de dipelixandin û nivîsa mîxî afirandin.
Wan ne tenê hesabên bazirganiyê lê her wiha qeyda bijîşkiyê ya bi hûrgilî jî li pey xwe hiştin. Heta nêzîkî sala 1,900an Beriya Zayînê, du pirtûkên destûrî hatibûn belavkirin: komek ji depên ku nîşane, sedem û encam rêz dikirin; a din jî nêzîkî sedan dermankirinên ji serî heta lingê rêz dikirin. Her pirtûkeke klînîkî ya modern deyndarê vê modela Babîlî ye bêyî ku bê gotin.
Depek li Mûzeya Brîtanî ji bo miqtu, nexweşiya epilepsiyê, hatiye veqetandin. Ev dep cureyên krîzê (êrişê) ji hev vediqetîne, nîşaneyên hişyariyê, qonaxên başbûnê û sedemên wek kêmasiya xewê an hestên xurt qeyd dike - hûrguliyên ku di belgeyên rojavayî de tenê piştî hezar salan dê werin ravekirin.
Babîliyan êrişên epilepsiyê li cinên xirab bar dikirin lê wan berê jî her modeleke êrişê bi navekî xwe senifandibûn, têgihiştina tûj bi efsaneyê re tevlihev kiribûn û zimanekî pêşîn ê nexweşiyên bingehê mejî ji me re hiştibûn.
Ya hîn balkêştir, rapora rewşa serokekî êlê ye ku jiyana wî têk diçe, windakirina dewlemendiyê, kabûs, bêxewî, hêrs, tirs, westan. Em dê jê re depresyona giran bi anksiyeteyê re bibêjin.
Li Babîlê jê re "hêrsa xwedayê wî yê kesane" dihat gotin. Teşxîs olî ye lê raveka êşê dikare di her qeyda tenduristiya derûnî ya modern de xuya bibe.
Dermankirinê sîstemeke ducare şopand. Asû - bijîşkê giyayî û cerrah - bi merhem, rûn û kêran birînên xuya derman dikir. Aşîpû - rahib û cinajon - di asta nexuya de bi dia, dû û muhrên hefizkar dixebitî.
Piştî qezayan Asû berpirsiyarî digirt, ji bo epilepsî, vehm an tevgerên neçarî Aşîpû pêşengî dikir, gelek caran ew li kêleka hev - pêşengên kevnar ên tîmên multidîsîplîner ên tenduristiya derûnî ya îro.
Qanûna Babîlî jî êşa derûnî nas dikir. Qanûna Hamûrabî ji bo tevgerên kesekî "tevlihev" qaîde danîbûn û erka lênihêrînê xistibû ser malbat û perestgehê.
Mezopotamiyan pêşî fêm kiribûn ku nexweşiya derûnî ne tenê ya kesane ye, ew berpirsiyariyeke civakî ye.
Êş xwedî wateyeke ducare bû - alarma laş û nîşaneya exlaqî. Serêşek dikarîbû wateya xwedayekî dilêş bidaya; paqijkirin, pêşkêşî û giyayên dermanî armanc dikirin ku hevsengiyê vegerînin.
Ev bawerî hîn jî berdewam dikin: gelek kes li Rojhilata Navîn hîn jî ji "çavê xirab" ditirsin an serdana hestîçêkeran dikin. Çand şêweya hestkirinê û dermankirinê şekil dike - mîrateyek ji Mezopotamyayê ku hîn jî rê nîşanî me dide.
Çima ev zanîn kêm bû? Dema ku zimanê Aramî cihê nivîsîna mîxî girt û Îskender navendê zanistî ber bi rojavayê ve guherand, pirtûkxaneyên ji heriyê bêdeng man. Tenê di sedsala 19an de Ewropiyan karîbûn wan keşif bikin.
Zanayên wekî James Kinnier Wilson û nûrolojîst Edward H. Reynolds eşkere kirin ku hezar salan beriya Hîpokrat, Mezopotamyayê lênihêrîna tenduristiya derûnî ya pêşketî, li ser bingeha çavdêriyê, pêk aniye.
Ev ne tenê agahdariyeke dîrokî ye. Tenduristiya derûnî ya modern gelek caran li ser gênan û skanên mejî disekine lê wate, sûc û transcendence hêzên girîng ên şifayê ne.
Depên Babîlî ji me re bi bîr tînin ku lênihêrîn hewceyî têkilî, çarçoveya çandî û berpirsiyariya hevpar e. Dema ku rêbernameyên îro giringiyê didin aliyên psîkososyal û rûhanî, ew karê Asû û Aşîpû bi bîr tînin.
Depresyon, anksiyete, obsesyon, psîkoz - ev rewş her tim beşek ji çîroka mirovahiyê bûne. Bijîşkiyeke ku mirovê temam dibîne dibe ku di sedsala 21an de modern xuya bike lê li Mezopotamyayê, welatê bav û kalên min ên Kurd, ev 4,000 sal berê pratîka rojane bû.
(Nivîs bi tevahî ji fikr û ramanên nivîskar pêk tê. Tora Medyayî ya Rûdawê tenê nivîsê diweşîne.)
Şîrove
Bi mêvanî şîroveyekê binivîse an jî têkeve hesabê xwe da ku malperê bi awayekî yeksertir û berfirehtir bi kar bînî
Şîroveyekê binivîse