شرۆڤە و بۆچوون
رووداو- هەولێر
هەموو شارێكی كوردستان و هەموو كونج و كەلێنێكی ئەم وڵاتە بۆ من یەك بەها و ئەرزشی هەیە، نەوت لە تاوكێی زاخۆی دەلال بێت یان لە كێڵگەی نەفتخانەی خانەقینی ئەلوەند، هەمووی هەر خێروبێرە بۆ كورد و ئایندەی كورد، بێگومان ئەگەر بە كارامەیی و دانایی ئەم سەروەتە نیشتیمانییە بەكاربێنین.
ماوەیەك پێش ئێستا لە سایتی بەڕێزی سبەی، وتارێك بڵاوكرایەوە، گوایە پارێزگای سلێمانی زۆرترین یەدەگی نەوتی كوردستانی لەخۆگرتووە. بەشبەحاڵی خۆم پێموایە لە رووی زانستییەوە ئەو زانیاریانە نا دروست و نا مەدرووسن، لەلایەكی دیكەشەوە وا هەست دەكەم، وتارەكە بە نەفەسی دوو ئیدارەیی سلێمانی و هەولێر نووسراوە، هێندەی پشت بە پەیامی سیاسیی چەواشەكار دەبەستێ، هێندە پشت بە داتا و ئامار و بەڵگەی زانستی نابەستێ. سەردێڕی وتارەكە باسی پارێزگای سلێمانییە وەك ناوچەیەكی جوگرافیی دیاریكراو. بەڵام كە دێیە سەر ناوەڕۆك، دەبینی نووسەر دەخزێتە نێو ئیدارەی كۆنی سلێمانی كە لە ئاكامی شەڕی خۆكوژیی كورد، بۆ ماوەی چەند ساڵێك حوكمڕانی بەشێكی كوردستانی كرد. من دەپرسم، مەگەر پارێزگای سلێمانی (پێش راگەیاندنی پارێزگای هەڵەبجە) بریتی نییە لە شارەزوور، هەڵەبجە، پێنجوێن، چوارتا، ماوەت، دوكان، رانیە و قەڵادزە؟ لە كام لەو شوێنانە هەتا ئێستا یەك راپۆرت بڵاوكراوەتەوە كە باس لە بوونی یەدەگی گرنگی كوردستان بكات؟ لە تۆڕی كۆمەڵایەتیی فەیسبووك، لە پێگەی خۆی، بەڕێز پڕۆفیسۆر كەمال حاجی، سەرۆكی بەشی زەویناسی لە زانكۆی سلێمانی، باسی یەك بە یەكی ئەو ناوچانەی پارێزگای سلێمانیی كردووە لەگەڵ چەند ناوچەیەكی دیكەی كوردستان كە نزیكن لە سنوورەكانی ئێران و بەڵگەی زەویناسیی بۆ هێناونەتەوە كە بۆ نەوت سەختە لەوێ بدۆزرێتەوە. هەرچەندە من زۆر لەگەڵیشی هاوڕانیم و لەو ماوەیە توێژینەوەیەكمان پێشكەش بە گۆڤارێكی زانستیی نێودەوڵەتی كردووە كە هەندێك كۆنسێپت دەخەینە ڕوو بۆ زیادكردنی شانسی دۆزینەوەی نەوت و گاز لەو شوێنە ئاڵۆزانەی پێكهاتە زەویناسییەكانی یاریدەدەر نین بۆ كۆبوونەوەی نەوت و گاز لە ژێرخاكەكانیان. پڕۆفیسۆر حاجی، لە پۆستێكی سەرنجڕاكێشدا لە پێگەی فەیسبووكی خۆی نووسیویەتی: "گەڕان بەدوای نەوتی كوردستان لەو شوێنانە وەك گەڕان بە دوای كەشتیی نووحە لە جەمسەری باشوور".
ساڵی 2009 كۆمپانیای هێریتج رایگەیاند كە نەوتێكی زۆری دۆزیوەتەوە لە بلۆكی میران نزیك شاری سلێمانی، بێگومان دەنگۆی دۆزینەوەی نەوت پشكی كۆمپانیای ناوبراوی فڕاندە ئاسمان و هەموو كوردێكیش تەزووی خۆشی بە لەشیدا تێپەڕی كە لە ناوچەیەكی ئارامی كوردستان، دوور لەو شوێنانەی عەرەب بە ناحەق پێیان دەڵێن جێناكۆك، نەوت دۆزراوەتەوە و دەبێتە بڕبڕەی پشتی پیشەسازیی نەوتی كوردستان. هەندێك لە ڕاپۆرتەكان تا ئەوڕاددەیە دوور رۆیشتن كە رەنگبێت نەوتی میران گەورەترین دۆزینەوە بێت لەسەر وشكانی لەسەر ئاستی جیهان. بە داخەوە دوای پشكنینی وردی ئەندازیاری و ئەنجامدانی تێستە پێویستەكان، دەركەوت كە كێڵگەكە نەوتێكی ئەوتۆ لە خۆناگرێت و لە بری نەوت، گازێكی زۆری هەیە، گازەكەش كۆندێنسەیتە، جۆر و كواڵیتییەكەی بەشێوەیەكە دەبێت بە پرۆسەی خاوێنكردنەوەدا تێپەڕێت. كۆگاكردن و گواستنەوەی سەرمایەیەكی زۆری گەرەكە كە لەم نووسینەدا نامەوێ باسی كێشە تەكنیكیەكانی بەردەم گازی كۆندێنسەیت بكەم. لە راپۆرتێكی شیكاریی رۆژنامەنووس John Harrington كە بۆ سایتی www.iraqenergy.org ئامادەی كردبوو، ئاماژەی بەوە دابوو كە كێڵگەی میران، نائومێدییەكی ئەوتۆی دروستكرد و پشكی كۆمپانیای هێریتج لە بازاڕەكانی بۆرسەی جیهاندا 17%ی بەهای خۆی لەدەست دا. دۆزینەوەی وەك ئەوەی كێڵگەی میران، لە نزیك هەولێریش لە بنەباوی وەك خۆی ماوەتەوە و ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان مۆڵەتی كاركردنی هەردوو كێڵگەی میران و بنەباویی بەخشییە كۆمپانیای Genel Energy بۆ ئەوەی بە یەك پلانی هاوبەش بتوانرێت گاز بەرهەم بهێنێت.
بێگومان باسكردن لە یەدەگ، باسێكی ئاڵۆز و زانستیی تێكهەڵكێشە. لە زمانی ئەدەبیاتی پیشەسازیی نەوتی كوردستاندا زاراوەی یەدەگ زۆر بە ناقۆڵایی بەكارهاتووە و چەندین جار لە بری بەرچاوڕوونی، خۆڵ دەكاتە چاوی خوێنەر و چاودێران. لەسەر ئاستی جیهانیش، یەدەگ بووەتە مایەی مشتومڕی گەورەی نێوان كۆمپانیاكان و نێوەندە ئەكادیمییەكان، چونكە هەندێك كۆمپانیا پێناسەی تایبەت بەخۆیان بۆ یەدەگ هەیە. چەند ساڵێك پێش ئێستا گەورە بەرپرسێكی كۆمپانیای شێل لەسەر كار لادرا، چونكە بە وردی نەیتوانیبوو پێناسەیەكی دروست بۆ چەمكی یەدەگ لە راپۆرتەكانیدا بخاتەڕوو. ساڵی 2005، نووسەری ئەمریكی Matthew Simmons هەموو جیهانی تووشی شۆك كرد كاتێك لە كتێبەكەیدا بەناوی Twilight in the Desert (شەفەق لە بیابان) رایگەیاند كە سعودیە فێڵ لە هەموو جیهان دەكات و زانیاری ورد لەسەر یەدەگی خۆی شاردووەتەوە و زۆر لەوە كەمتر نەوتی هەیە كە رایگەیاندووە، هەروەها ناتوانێت بەو شێوەیە بەردەوام بێت لە بەرهەمهێنان.
Simmons داوای لە دەسەڵاتدارانی سعودیە كرد كە داتاكانی زەویناسی و ئەندازیاری بخاتەڕوو بۆ جیهان، ئەگەر دەیەوێت بۆ جیهانی بسەلمێنێ كە خاوەنی ئەوەندە یەدەگی نەوتەیە. هەربۆیە، ژمارە فڕێدانە سەر مێز و مزایەدەكردن بە یەدەگێك كە هێشتان نەسەلمێندراوە، بۆ مەرامێكی نادیار، لە جێی خۆی نییە.
لە هەندێك راپۆرتی نازانستیدا كە لەلایەن كەسانی كەم شارەزاوە نووسراون، هەندێ جار هەست بەوە دەكەین كە جیاوازییەكی ئەوتۆ لە نێوان یەدەگ و بلۆكی تەرخانكراو بۆ پشكنین، یان یەدەگی نەسەلمێندراو لەگەڵ یەدەگی مسۆگەر ناكەن، تاڕاددەیەك جیاوازی لە نێوان یەدەگ و سامانیش ناكرێت. یەدەگ ئەو بڕە نەوت و گازە دۆزراوەیەیە كە قەبارەكەی زانراوە، زانیاریی تەواوی زەویناسی لەسەر كانە دۆزراوەكە هەیە. هەروەها نەوت و گازی دۆزراوە، بە تەكنەلۆجیای ئێستا دەتوانرێت بەرهەم بهێنرێت و بەبازاڕ بكرێت و نرخی دۆزینەوە و دەرهێنان و بەبازاڕكردنی (بۆ هەر یەكەیەكی پێوانەیی) بە شێوەیەكی بەرچاو كەمتر بێت لەو نرخەی كە لە بازاڕ ساغ دەبێتەوە. لە وتارێكی پێشووترمدا لە هەفتەنامەی (رووداو) زیاتر باسی یەدەگم كردووە و كێشەكانی پێناسەكردنی یەدەگم خستبووە روو.
ئەگەر سەیری ئەو نەخشە زەویناسییە بكەین كە زەویناسانی كۆمپانیای سویسری Oryxpetroleum ئامادەیان كردووە و سوودێكی زۆریشیان لەو نەخشانە وەرگرتووە كە ساڵانێكە كۆمپانیای westernzagros ئامادەی دەكات. هەندێك نەخشەی نهێنیش هەن كە تەنیا لە بازنە داخراوەكانی نێو كۆمپانیاكانی نەوت و وەزارەتی سامانە سروشتییەكاندا لەبەردەستن. هەموویان پێكەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە بەشی شێری كانەكانی نەوت لە كوردستان لە دەرەوەی پارێزگای سلێمانی دۆزراونەتەوە و سلێمانی یەدەگێكی نەوتی مسۆگەری ئەوتۆی نییە، تا راددەیەكی زۆر وتەكانی سەرۆكی بەشی زەویناسیی زانكۆی سلێمانی، تا ئێستا، لەجێی خۆیەتی. بێگومان بەپێی چالاكیی كۆمپانیاكانی نەوت و دەزگا ئەكادیمییەكان بۆی هەیە، هەم بیروبۆچوون هەم ژمارەكان گۆڕانكارییان بەسەردا بێت.
ئەو 600 هەزار بەرمیلە نەوتەی كوردستان كە ئێستا لە رێگەی بۆڕیی نەوتی خورمەڵە-جەیهان دەنێردرێتە دەرەوەی وڵات، نەوتی كانەكانی تەقتەق و خورمەڵە و تاوكێ دەباتە دەرەوە و هیچیان لە پارێزگای سلێمانی نین. بە گوێرەی نەخشە راگەیاندراوەكەی كۆمپانیای Oryxpetroleum هەر یەكە لە كێڵگە نەوتییەكانی چیاسورخ و كوردەمیر و سەرقەڵا كە لە گەرمیانن، پێكەوە خاوەنی كەمتر لە یەك ملیار بەرمیل نەوتن www.oryxpetroleum.com/uploads/PDF/Kurdistan_Region_of_Iraq_
Investors_Map.pdf.
هەر بەپێی نەخشە راگەیەندراوەكان، بەشێك لەو كێڵگانە، تێكەڵەیەكن لە نەوت و گازی كۆندێنسەیت كە بەرهەمهێنان و بەبازاڕكردنیان كارێكی ئاڵۆز و پڕ لە گێرمە و كێشەی تەكنەلۆجییە و سەرمایەی گەورەی پێویستە. پێمخۆشە لەڕێگای وەزارەتی سامانە سروشتییەكانەوە داوایەك بكرێت كە ئەو نەخشە نهێنیانەی لە بەردەستیانە، ئاشكرا بكرێن و بە حاسیبەیەكی سادە سەرجەم ئەو كێڵگانەی كە لە سایتی سبەی ناویان هاتووە، یەك بە یەك یەدەگی نەوتەكەیان كۆبكرێتەوە، با بزانین ئەو هەموو ملیار بەرمیل نەوتە لە كوێن؟ بۆ زانیاری خوێنەری بەڕێز، لەسەر ئەو نەخشانە زاراوەی سامان resource بەكارهاتووە لە بری یەدەگ reserve ، ئەو ژمارانەی راگەیەندراون پڕن لە ناڕوونی و لەڕووی ئەندازیاری و زەویناسییەوە یەكلایی نەبوونەتەوە.
زۆر لەو ناوچانەی كە لە راپۆرتەكەی (سبەی)دا هاتوون، سەر بە پارێزگای كەركووكن لە پێش پرۆسەی تەعریبكردن، مەگەر خۆشمان بمانەوێت پیلانی تەعریبكردنی كەركووك لەسەر خۆمان بكەین بە ئەمری واقیع؟
زۆربەی ئەو كێڵگانەی كە لە ئایندەدا لەسەر هێڵن بۆ ئەوەی بەشدار بن لە هەناردەكردنی نەوتی كوردستان، بریتین لە كێڵگەی نەوتی شێخان كە بڕی یەدەگ تێیدا بە سێ ملیار بەرمیل خەمڵێندراوە. كۆمپانیای گەڵف كیستۆن كە سەركاری كێڵگەی شێخانە، لە راپۆرتی ساڵانەی خۆیدا لە ساڵی 2012، رایگەیاند كە یەدەگی شێخان نزیكەی چواردە ملیار بەرمیل نەوتە www.gulfkeystone.com/media/50610/gulf_keystone_ar12.pdf. كێڵگەی نەوتی سەرسەنگ كە بڕی نەوتەكەی رانەگەیەندراوە، بەڵام نەخشەكەی Oryxpetroleum مەزەندە دەكات كە لە توانای ئەو كێڵگەیەدا بێت رۆژانە پەنجا هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت، كێڵگەی نەوتی ئەتروش كە كۆمپانیای TAQAی ئیماراتی سەركارە تێیدا، یەدەگەكەی دەگاتە نزیكەی 700 ملیۆن بەرمیل نەوت و پلان وایە ئاستی بەرهەمهێنانی بگاتە 30 تا 50 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا www.oryxpetroleum.com/uploads/PDF/Kurdistan_Region_of_Iraq_
Investors_Map.pdf.
ئەوە جگە لە دەیان كێڵگە و دۆزینەوەی دیكە لە دەوروبەری هەولێر، وەك بیرە نەوتەكانی زێی گەورە و دەمیرداغ و بێنێنان و بەستۆرە و بەردەڕەش، هەروەها دۆزینەوە ئومێدبەخشەكانی مامەجەلكە و حەریر و گیسك كە كۆمپانیای ماراسۆن و تۆتال بە هاوبەشی كاری تێدا دەكەن. هەموو ئەو كێڵگانە، ئایندەی پیشەسازیی نەوت و گازی كوردستان دیاری دەكەن و پێكڕا كاریگەریی گرنگیان دەبێت. بۆیە حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتئەستوورە بەو كێڵگانەی كە باسمان كرد بۆ پلانی ستراتیجیی بەرهەمهێنانی یەك ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا تاوەكو كۆتایی ئەمساڵ. ئەوەی كە منی خۆشحاڵ كردووە، هەردوو بیرە نەوتی گیسك و میراوەیە بە هاوبەشی لەلایەن كۆمپانیای ماراسۆنی ئەمریكی و تۆتالی فەڕەنسی لە نزیك شاری هەولێر. سەرەڕای بڕێكی زۆری نەوتی كواڵیتی بەرز 39-45° API، پشكنینی سەرەتای پێشانی دا كە هەندێك لە چینە بەردییەكان بە رێژەی 20-30 ملیۆن پێ سێجا گازی سروشتیی تێدا بەرهەم دەهێنرێت. بوونی گازی سروشتیی خاوێن لە نزیك هەولێری پایتەخت، گرنگییەكی ستراتیجیی زۆری هەیە، بێگومان كاری زۆر ماوە بۆ گۆڕینی باری ئەو بڕە گاز و نەوتە، لە سامانەوە بۆ یەدەگ www.total.com/en/media/news/press-releases/total-announces-jisik-discovery-kurdistan-region-iraq?%FFbw=kludge1%FF.
ئایا راستە كۆمپانیا كەم ناردراونەتە سلێمانی؟ گرنگترین و زەبەلاحترین كۆمپانیاكانی جیهان لە سلێمانین بە گوێرەی ئەم راستیانەی خوارەوە:
لە رۆژهەڵاتی سلێمانی لە بلۆكی عەربەت، كۆمپانیای ئێكسۆن مۆبیل سەركارە، لە باشوور لە هەڵەبجە، كۆمپانیای زەبەلاحی رووسی گازپرۆم سەركارە. لە باكووری سلێمانی لە پیرەمەگروون، كۆمپانیای ناوداری ئیسپانیا و ئەوروپا ڕێپسۆل سەركارە. لە قەڵادزێ جگە لە كۆمپانیای سەركار (رێپسۆلی ئیسپانی) كۆمپانیای بەتوانا و ناوداری دانیماركیش مێرشك هاوبەشە. پتر بەرەو باشوور بڕۆین، لە بلۆكی بەرانان، كۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی خەریكی كاركردنە، لە قەرەداغ كۆمپانیا بەتوانا موحافزكارەكەی ئەمریكی شێڤرۆن لە مەیدانە، ئەگەر زیاتر بەرەو گەرمیان بچین، یەكێك لە بلۆكە هەرە سەرنجڕاكێشەكانی كوردستان پێشكەش بە بەهێزترین كۆمپانیای جیهان ئێكسۆن مۆبیل كراوە. نازانم بوونی ئەو لەشكرە لە كۆمپانیای رەسەن و خاوەن نوێترین تەكنەلۆژیا و پاڵپشتیی دارایی سەرسوڕهێنەر، چۆن دەكرێت گومان بكەیت لە نیازی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە گوایە بە پیلان ژمارەیەكی كەمی كۆمپانیا بۆ ئەو ناوچانە دەنێرێت بە مەرامێكی سیاسی؟!.
هەندێك لە چاودێران نازانن، كۆمپانیا گەورە و رەسەنەكان، خۆیان بە سەختی رازی دەبن كە شەریك قەبووڵ بكەن و تەماحیان لەوەیە كێكەكە بەتەنیا بخۆن، بەڵام كۆمپانیای بچووك و لاواز لەڕووی دارایی و تەكەنەلۆژی، زۆرتر خوازیاری دۆزینەوەی شەریكن، هەر بۆیە لە هەندێك كێڵگە دەبینین چەندین كۆمپانیای بچووك یەكدەگرن بۆ ئەوەی لەڕووی دارایی و تەكنەلۆژی بتوانن لە ئاست كار و چالاكییەكانی دۆزینەوە و دەرهێنانی نەوتدا بن. ئەو كۆمپانیایانەی كە لە دەوروبەری سلێمانیش كار دەكەن، لەو جۆرە كۆمپانیا رەسەن و پتەوانەن كە هەم لەڕووی تەكنەلۆژی هەم لەڕووی دارایی، زۆر حەز بە شەریك ناكەن، هەتا ئەوكاتەی بۆیان بلوێت. سەرۆك وەزیرانی هیندستان Manmohan Singh ساڵی 2000 هانای بۆ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا جۆرج بوش هێنا بۆ ئەوەی ئێكسۆن مۆبیل كۆمپانیای نیشتیمانیی هیندی بەشدار بكات لە پشكی چەند ناوچەیەكی كەنارەكانی دوورگەی Sakhalin لە رووسیا، بوش بە سەرۆك وەزیرانی هیندستانی راگەیاند كە كەس ناتوانێ بە ئێكسۆن مۆبیل بڵێت چی بكات. هەر بۆیەش لە بلۆكەكانی قەرەهەنجیر و عەربەت و بلۆكی بێتواتە و پیرمام و باشیك و ئەلقوش، ئێكسۆن مۆبیل خۆی تەنها خاوەن ماڵە، كەس ناكات بە هاوبەش و لە شوێنێكیش ئێكسۆن مۆبیل بوونی هەبێت وەك ئەوە وایە دەیان كۆمپانیای بچووك و مامناوەندیی لێبێت. بێگومان كۆمپانیاكانی دیكەش كە لە سلێمانی كار دەكەن وەك تۆتال و گازپرۆم تا راددەیەك، لە زەبەلاحیدا هاوشانی ئێكسۆن مۆبیلن. رەنگبێت لە ئایندەدا بە خواستی خۆیان بێت یان لەژێر فشاری یاسای نەوت و گازی كوردستان، ئەو كۆمپانیایانە هاوبەش بۆ خۆیان پەیدا بكەن و ئەو قەرەباڵغییە دروست بێت كە راپۆرتەكەی سایتی سبەی پێی گرنگە!.
راستییەكی حاشا هەڵنەگریش هەیە، كاتێك كۆمپانیایەك دەچێتە وڵاتێك، یەكێك لە پێوەرە هەرە گرنگەكانی، بەدەر لە پارامیتەری زەویناسی و سیاسی، پارامیتەری رێچكەی بەبازاڕكردنە، كۆمپانیاكان هەمیشە بیر لەوە دەكەنەوە لە كام رێگاوە نەوتی بەرهەمهێنراو رەوانەی دەرەوە بكەن، هەر ئەم هۆكارەش بوو كە كۆمپانیای نەرویجی DNO تاوكێی هەڵبژارد بە ئومێدی ئەوەی بە ئاسانترین و خێراترین شێوە نەوت لە رێگای توركیاوە هەناردە بكات. هەربۆیەش لە ناوچەكانی دەوروبەری پارێزگای دهۆك جگە لە پارامیتەری زەویناسی و ئارامیی سیاسی، پارامیتەری نزیكبوون لە توركیاش سەرنجی كۆمپانیاكانی نەوتی راكێشا. كۆمپانیا كە دێتە وڵاتێك زۆربەی جارەكان خۆی پێداگری دەكات لەسەر ئەوەی كە لە چ شوێنێك كاری پشكنین ئەنجام بدات، هەر ئەوەش بووەتە هۆیەكی گرنگی پێشبڕكێ، كێ دەتوانێت باشترین شوێن هەڵبژێرێت كە كەمترین ریسكی سیاسی و زەویناسی و لۆجیستیكی لەخۆ بگرێت. چونكە دۆزینەوەی نەوت هێندە كارێكی ئاڵۆزە، پەیوەستە بە چەندین پارامیتەری تێكهەڵكێشی ئاڵۆز لە ڕووی زانستی زەویناسی. لە پیشەسازیی نەوت و گازدا حیكمەتێك هەیە دەڵێت: نەوت لەو شوێنەیە كە دەیدۆزییەوە، واتە هیچ خەیاڵپڵاوێك و عەسایەكی سیحری دادت نادات. زۆربەی زۆری ئەو نەوتەی كە دۆزراونەتەوە تاوەكو ئێستا، لە دەرەوەی پارێزگای سلێمانین، ئەویش چونكە، زەویناسیی سلێمانی و دەوروبەری لەبار نین. بەو هیوایەم، كۆمپانیا ناودارەكانی كە ئێستا لەو شارە خۆشەویستەی كوردستان كار دەكەن، بتوانن كۆنسێپتی نوێ بخەنەڕوو، بەپێچەوانەی چەمكی پرۆفیسۆر كەمال حاجی و بە پێچەوانەی دەرئەنجامی ئەو وتارەی منیش، دۆزینەوەی نەوت لە سلێمانی هاوتا نەبێت بە دۆزینەوەی كەشتیی نووح لە جەمسەری باشوور.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ