راوێژکارێکی سوودانی: زۆر جار هەولێر داهاتی نانەوتیی رادەستی بەغدا نەکردووە

 

 

فەرهاد عەلائەدین، راوێژکاری سەرۆکوەزیرانی عێراق لە هەڤپەیڤینێکی تایبەتدا لەگەڵ تۆڕی میدیایی رووداو لەبارەی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند: ''هەڵبژاردن لە وادەی خۆیدا دەکرێت، ئامادەکارییەکان هەموو کراون و سەرۆکوەزیران جەخت لەوە دەکاتەوە بە هەموو شێوەیەک پاڵپشتیی کردنی هەڵبژاردن دەکات.''

 

ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری داوە 11ی تشرینی دووەمی ئەم ساڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەبچێت. فەرهاد عەلائەدین گوتی، هیچ لایەنێک دژایەتیی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەکە ناکات، ''پڕۆسەکە نزیکەی 14رۆژ پێش وادەی کۆتایی تەمەنی پەرلەمانە و بێگومان دەکرێت''.

 

تائێستا لەسەر یاسای هەڵبژاردن ناکۆکی هەیە، لانیکەم لایەنێکی سیاسیی داوا دەکات یاسای هەڵبژاردن هەموار بکرێتەوە. لەوانە دەوڵەتی یاسا، فەرهاد عەلائەدین دەڵێت: ''ئەوە رای دەوڵەتی یاسایە، بەڵام بڕیارەکە لە هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتەوە دەدرێت کە لە دوایین کۆبوونەوەیدا بڕیار درا بەو یاسایەی ئێستا هەڵبژاردن بکرێت.''

 

ئەو راوێژکارەی محەممەد شیاع سوودانی لەبارەی کاریگەریی ناکۆکییەکان لەسەر بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن گوتی: ''پرسی وادەی هەڵبژاردن مافێکی دەستوورییە و لە بەرژەوەندیی هیچ لایەنێکی سیاسیدا نییە کە خۆی لەو داوە بدات، هیچ لایەنێک لەگەڵ ئەوەدا نییە سیستمی هەڵبژاردن بگۆڕێت، بەڵکو کۆدەنگییەکی تەواو لەسەر سیستمی هەڵبژاردنی ئێستا هەیە، جیا لە دەوڵەتی یاسا.''

 

دوای بڕیارێکی دادگەیەکی نێوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس، لە ئاداری 2023ـەوە هەناردەی نەوتى هەرێمی کوردستان و کەرکووک لە رێگەی تورکیاوە راگیرا و تاوەکو ئێستا سەرەڕای ئەوەی چەند جارێک کۆبوونەوە لەنێوان هەولێر و بەغدا کراوە، بەڵام نەبوونەتە هۆی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت.

 

وەک راوێژکاری سەرۆکوەزیرانی عێراق گوتی، ''گرفتەکە زیاتر تەکنیکییە لەوەی کە هەر شتێکی دیکە بێت، هەروەها گفتوگۆیەکی راستەوخۆ هەیە لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکان.''

 

لە بەشێکی قسەکانیدا، فەرهاد عەلائەدین ئاماژەی بە ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان لە بەغداوە کرد و گوتی، ''پەیوەستە بە رادەستکردنی نەوت و داهاتی نانەوتی." گوتیش، ''زۆر جار داهاتی نانەوتی رادەستی بەغدا نەکراوە و ئەو ناکۆکییانە دەبێت میکانیزمێکی بۆ بدۆزرێتەوە، بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی چارەسەر بکرێن''.

 

فەرهاد عەلائەدین لەبارەی ئەگەری بەربژێربوونەوەی محەممەد شیاع سوودانی بۆ پۆستی سەرۆکوەزیرانی عێراق دەڵێت: ''بێگومان دەیەوێت ببێتەوە سەرۆکوەزیران و بەشداریش (لە هەڵبژاردن) دەکات، بەهێزیش بەشداری دەکات.''

 

ئەو راوێژکارەی سەرۆکوەزیرانی عێراق ئاماژەی بەوە کرد، سوودانی لە هەڵبژاردندا لیستی گەورەی دەبێت و ''لەوانەیە یەکێک لە رکابەرە گەورەکان بێت کە زۆرترین دەنگ بەدەستدەهێنێت، لە هەمانکاتیشدا یەک لە بەربژێرە باڵاکانە بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆکوەزیران وەربگرێتەوە.''

 

 

 

فەرهاد عەلائەدین: بەڵێ، هەموو پێداویستییەکان کە کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن پێشکێشی ئەنجوومەنی وەزیرانی کرد، جەخت لەوە کراوەتەوە ئامادەکارییەکان هەموو کراون. سەرۆکوەزیران هەردەم جەختی لەوە کردووەتەوە بە هەموو شێوەیەک پاڵپشتیی ئەنجامدانی هەڵبژاردنە. ئەوە مافێکی دەستوورییە کە هەر چوار ساڵێک دەبێت هەڵبژاردن بکرێت و لە کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیران بڕیاریان دا 11ی تشرینی دووەم وەکو ئەو رۆژە دیاری بکرێت کە هەڵبژاردنی تێدا دەکرێت، ئەوەش نزیکەی 14 رۆژ پێش وادەی کۆتاییەتی و بێگومان دەکرێت.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: کۆمیسیۆن خۆی پێشنیازی رۆژەکە دەکات، بەڵام رەنگە دیاری نەکات، ئەوەی من لە یادم بێت، ئەوان وادەیەکیان دیاری کردبوو لە مانگی 11ـدا، ئیدی ئەو رۆژەی کە دیاری دەکرێت، ئەنجوومەنی وەزیران دیاری دەکات، بەڵام وەکو مەوداکە کۆمیسیۆن دیاری دەکات.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: بە هەموو حەق و حیسابێک ئامادەیی تەواویان هەیە و دەستیانکردووە بە تۆمارکردنی دەنگدەران و هەروەها رێنماییان دەرکرد بۆ پرسی ناونووسکردنی هاوپەیمانێتییەکان و ئەو کەسانەی دەیانەوێت بەشداری بکەن و لە ماوەی داهاتوودا ئیدی بەشێوەیەکی فەرمی و بەشێوەیەکی بەرچاو دەبینین کە باسی هەڵبژاردن دێتە پێش و دەبێتە سەرباسی هەموو کۆڕەکان.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: بێگومان جارێ بەو یاسایەی ئێستایە. ئەو یاسایەی ئێستاش گۆڕانکاری تێدا کرا، دوای ئەوەی یاساکەی پێشوو، کە ساڵی 2021 هەڵبژاردنی پێ کرا فرەبازنەیی بوو، دوای دروستبوونی پەرلەمان لەدوای 2022، یاسایەکەیان گۆڕی، گەڕانەوە سەر سیستمی سانتلیگۆ و ئێستاش خەڵکێکی زۆر هەیە دەڵێت، باشە ئێمە بۆچی بێین یاساکە دووبارە بگۆڕینەوە کە هێشتا ئەو یاسایەی ئێستامان تاقی نەکردووەتەوە.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: بەشێوەیەکی گشتی یەک لایەنە، بەڵام لە دوایین کۆبوونەوەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە بەغدا، بڕیاردرا هەڵبژاردنەکە بەو یاسایەی ئێستا بکرێت.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: ئەوە رای دەوڵەتی یاسایە، بەڵام بڕیارەکە لە هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتەوە دەدرێت. 

 

 

فەرهاد عەلائەدین: تائێستا چەندین پێشنیازیان کردووە، یەکێک لەوانە مەسەلەی زۆرترین دەنگ؛ بۆ نموونە رێژەیەک (نسبە) لە دەنگی کورسییەکان لە هەر بازنەیەک تەرخان بکرێت بۆ زۆرترین دەنگ، جا رێژەی 10٪ـە، 20٪ـە کە تەرخان بکرێت بۆ زۆربەی دەنگ و رێژەکەی  دیکەی بکرێتە سانتلیگۆ بە شێوەی ئاسایی. ئەوەش لە لایەن زۆربەی لایەنە سیاسییەکان رەتکراوەتەوە و کۆدەنگی لەسەر نییە بەڕاستی، بۆیە ئاماژەکان هەر بۆ ئەوەن کە بەو یاسایەی ئێستا بەڕێوەدەچێت و هەڵبژاردن بکرێت.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: نەخێر پرسی وادەی هەڵبژاردن مافێکی دەستوورییە و ئەو رژێمە سیاسییەی کە ئێستا هەیە، پابەندە و بنیاتنراوە لەسەر ئەو رژێمە دیموکراتییە. ئەگەر سیستمی دیموکراتی لێیبدرێت و پێشێلکردنی دەستووری هەبێت، رەوایی ئەو رژێمە دەکەوێتە ژێر گومانەوە. بۆیە لە بەرژەوەندیی هیچ لایەنێکی سیاسیدا نییە کە خۆی لەو داوە بدات و بەتایبەتیش لەسەر ئاستی گشتی، هیچ لایەنێک لەگەڵ ئەوە نییە کە ئەو رژێمە بگۆڕێت. دەتوانین بڵێین کۆدەنگییەک هەیە لەسەر ئەوەی کە ئەو رژێمە دەیموکراتییە بەردەوام بێت، ئەوە دەستاودەستکردنی دەسەڵاتە بە شێوەیەکی ئاشتییانە دەبێت بەردەوام بێت. بۆیە جا یاسا هەیە، نییە، ناکۆکی لەسەرە، تۆ لەبیرت نەچێت بۆ نموونە لە 2014ـش کە هەڵبژاردن کرا سێ پارێزگای عێراق لە دەستی داعشدا بوو و هەڵبژاردنیش کرا. کەواتە بۆیە مافێکی دەستوورییە، باوەڕ ناکەم کەس بیەوێت خۆی لەو داوە بدات کە بیەوێت دوای بخات. ئەگەر دواشبخرێت، دوایین وادە 25ی مانگی 11ـیە، واتا دوو هەفتە کات هەیە، لەدوای 25ی 11، پێشێلکردنی دەستوورە، بۆیە لەسەر چی بنەمایەک؟

 

 

فەرهاد عەلائەدین: نەخێر. رووی نەداوە.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: ئەوەی لە سۆشیال میدیا باس دەکرێت و ئەوەی لە راپۆرتەکانی راگەیاندن باس دەکرێت، لە واقیعدا بەو شێوەیە نییە، ئێستا ئەوەی کە ئێمە دەیبیستین بەشێوەیەک گەورە کراوەتەوە، ئێمە لە واشنتن لەگەڵ ئەمریکییەکان دانیشتووین گفتوگۆی راستەوخۆمان هەبووە، ئەوان هاتوون بۆ بەغدا بە راستەوخۆ لەگەڵ سەرۆکوەزیران و وەزیرەکان و پەرلەمانتاران دانیشتوون. ئەوان بەشێوەیەکی گشتی لەگەڵ سەقامگیریی عێراقن و بەرنامەی حکومەتی بەغداش، ئەو حکومەتە، ئەو بەرنامەیەی کە هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت دەنگی لەسەر داوە و، ئەمڕۆش کە سەرۆکوەزیران لە دیداری سلێمانی باسی کرد، بابەتی چاکسازیی هێزە ئەمنییەکان بەشێکە لە داواکارییەکان و هەروەها ئەوەی کە پێی دەڵێن چەکەکان لە دەستی دەوڵەتدا بن، ئەوەش بەشێکە لە بەرنامەی حکومی، بەشێکیشە لە داواکارییەکی گشتی، لە هەمانکاتیشدا مەرجەعیەتی نەجەف زۆر بە راشکاوانە داوای کردووە کە ئەو خاڵە جێبەجێ بکرێت، بۆیە کاتێک کە دێنە سەر ئەو بابەتەی کە چەک لە دەستی دەوڵەتدا بێت، دەوڵەت شتێک نییە کە لای لایەنە سیاسییەکان نامۆ بێت.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: ئەمریکا بەرژەوەندی هەیە لەو ناوچەیە و دەیەوێت بەرگری لە بەرژەوەندییەکانی خۆی بکات. لەنێو عێراقیش ئەرکی حکومەتی بەغدایە و ئەرکی دەوڵەتە کە پارێزگاری لە سەروەریی خۆی بکات، ئەوەش کاری بۆ دەکرێت، بەڵام ئەگەر تەماشا بکەیت، سەرۆکی حکومەت و لایەنە سیاسییەکان بڕیاریان داوەم هەر شتێک لە دەرەوەی دەوڵەت بێت، نابێت رووبدات، بۆیە تەماشا دەکەین؛ ئێستا تەنانەت لێدوانیش نادرێت دژی دەوڵەت، دەبینین کە هەموو ئەو هێرشانەی باسی دەکەیت، وەستاون، چەندین مانگە وەستاون، شتێک نییە کە بڵێین شاراوە بێت لە کەس.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: راست نییە. بەو شێوەیە ئەو قسەیە نەکراوە، بەڵام ئەوەی کە ئەمریکییەکان نەیانشاردووەتەوە و دەیان جاریش لە راگەیاندن باسیان کردووە، ئەگەر لێمان بدەن، لێیان دەدەینەوە و چەند جاریش هێرشی وا روویدا.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: ئێستا ئێمە ئەگەر بەرەو سەقامگیری بڕۆین، یەکێک لە پاساوی هەندێک لەو گرووپانە کە هەیان بوو، ئەوەیە دەڵێن ئەو هێزە بیانییانەی لەنێو عێراقدان، داگیرکەرن. حکومەت بە گوێرەی بەرنامەی خۆی، کەوتە گفتوگۆ لەگەڵ ئەمریکییەکان و لەگەڵ هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی، بۆ ئەوەی خشەتەیەک دانێن بۆ نەهێشتنی ئەو هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییەی کە دژی داعش شەڕی دەکرد و هاوکاریی عێراقی دەکرد. حکومەت بڕیاری دا ئێمە پێویستمان بەو هاوپەیمانییە نەماوە، بەڵام دەچینە قۆناخی دووەم کە ئەویش پەیوەندیی راستەوخۆیە لەگەڵ دەوڵەتەکانی نێو هاوپەیمانییەکە، بۆیە ئێستا گفتوگۆی راستەوخۆ هەیە لەگەڵ ئەمریکییەکان، لەگەڵ فەرەنسییەکان، لەگەڵ بەریتانییەکان و لایەنەکانی دیکە کە هاوکاریی ئەمنی و سەربازی چۆن بکرێت بە شێوەیەکی راستەوخۆ وەکو وڵاتانی دیکە. دیدگای دەوڵەت و دیدگای سەرۆکوەزیران ئەوەیە کە پێویستە عێراق لە دۆخی شەڕ دەربچێت و ببینە دەوڵەتێکی ئاسایی، وەکو سعودیە، کوێت، تورکیا و هەموو ئەو وڵاتانەی دیکە، کە ئەگەر هەر پەیوەندییەکی سەربازییان هەبێت، پەیوەندییەکە لەگەڵ حکومەتی ناوەندە.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: بوونی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ شەڕی داعش، واتا لە دۆخی شەڕدایت، بوونی یونامی واتا تۆ لە شەڕدایت، لە دۆخی ئاسایی، ئێستا یونامی لە سعودیە هەیە؟ لە کوێت هەیە؟ لە قەتەر هەیە؟ لە ئیمارات هەیە؟ نییە.

 

هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی هەیە لەو وڵاتانە؟ لە تورکیا هەیە؟ نییە. بۆیە بێگومان تۆ تاوەکو ئێستا لە شەڕدایت، بەڵام کاتی ئەوە هاتووە ئێمە لە عێراق کە ئێستا سەقامگیرییەکی زۆری هەیە، بەرەو ئەوە بڕۆین ببینە دەوڵەتێکی ئاسایی و ئەگەر پەیوەندیی سەربازیشمان دەوێت جا لەگەڵ ئەمریکا، لەگەڵ بەریتانیا، فەرەنسا و هەر لایەنێکی دیکە پەیوەندییەکی راستەوخۆ بێت.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: گرفتەکە زیاتر تەکنیکییە لەوەی کە هەر شتێکی دیکە بێت، هەروەها گفتوگۆیەکی راستەوخۆ لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی هەیە، چەندین جار شاندی هەرێمی کوردستان هاتووە و تەنانەت کۆمپانیاکانیش شاندیان هاتووە بۆ بەغدا.

 

چەند بابەتێکی تەکنیکی هەیە یەک لەوانە مەسەلەی تێچووی دەرهێنانی نەوتە، ئەو نەوتەی کە لە ژێر خاک دەردەهێنرێت تێچووەکەی چەندە؟ بە گوێرەی یاسای بودجەی عێراق، پێشتر نزیکەی حەوت یان هەشت دۆلار بوو، کە ئەوە بە رای کۆمپانییاکان زۆر کەمە، بۆیە سەرۆکوەزیران کارێکی زۆری کرد بۆ ئەوەی ئەو بڕە لە هەمواری یاسای بودجەدا بکرێتە 16 دۆلار. 

 

هەروەها لایەنێکی سێیەم گرێبەستی لەگەڵ بکرێت کە بێت لە هەر بیرێک تەماشا بکات تێچووی دەرهێنانی نەوت چەندە، رەنگە هەندێک شوێن 20 دۆلار بێت، رەنگە هەندێک شوێن 10دۆلار بێت. 

 

 

فەرهاد عەلائەدین: ناکرێت شتی دیکە بکات، لە یاسای بودجەدا زۆر روونە، دەڵێت لایەنێکی سێیەم دێت تێچوو هەڵدەسەنگێنێت، هەروەها لایەنە سێیەمەکە شتێک نییە کە یەک لایەن دیاری بکات، دەبێ بە رەزامەندیی هەردوولا بێت، بەڵام ئەوەی کە پێی دەڵێن (سکۆپ وۆرک) هەرێمی کوردستان کۆپییەکی پێشکێشکردووە، بەغداش کۆپییەک... .

 

فەرهاد عەلائەدین: نەخێر. (سکۆپ) نەک پرۆژە، دەتوانیت بڵێیت وەسفێکی هەیە بۆ کارکردنەکە، واتا ئەرکەکانیان چییە؟ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەڵێت شتێک، حکومەتی فیدراڵی بەگوێرەی یاسای بودجە دەڵێت نا، ئەوە ئەرکەکانیەتی. 

 

 

فەرهاد عەلائەدین: من ناوی نانێم ناکۆکی. جیاوازییە لە دیدگا بۆ ئەوەی ئەرک و کاری ئەو لایەنە سێیەمە چییە. بەگوێرەی حکومەتی فیدراڵی، ئەوەیە کە ئەوان بتوانن بچنە سەر بیرێک تەماشا بکەن لە بواری تەکنیکییەوە ئەو بیرە تێچووەکەی چەندە، کاتێک کە نەوت دەردەهێنرێت خەرجییەکانی چەندە، خەرجیی گواستنەوەیە، خەرجی تەکنیکییە، هەرچی ئەو خەرجییانەی دیکەیە، بۆیە لەسەر ئەو بنەمایە کە دەبێ بگەنە فۆرموولەیەکی هاوبەش، کە گەیشتنە فۆرموولەیەکی هاوبەش، ئەو کات ئەو تێچووە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت دیاری دەکرێت، کاتێک دیاری کرا ئەو کات لێکدانەوەی بۆ دەکرێت.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: مووچە هەموو مانگێک دێت.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: بابەتەکە زۆر روونە کە مووچەی هەرێمی کوردستان پەیوەستە بە رادەستکردنی نەوت و رادەستکردنی داهاتی نانەوتی و راستییەکەیشت دەوێت، زۆر جار ئەو داهاتە رادەست نەکراوە و ئەو ناکۆکییانە دەبێت میکانیزمێکی بۆ بدۆزرێتەوە، بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی چارەسەر بکرێن.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: ئەوە پرسیارێکە دەبێت لە هەردوو لایەنی بکەیت.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: حکومەتی عێراق بە تایبەتی لە کاتی بەڕێز سوودانی، ئەمڕۆ گوێت لە جەنابی سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش بوو کە چەندە باسی رۆڵی ئەو (سوودانی) دەکات لە کەمکردنەوەی جیاوازییەکان و زیادکردنی خاڵە هاوبەشەکان.

 

ئەوەی ئەو کردوویەتی بۆ هەرێمی کوردستان، تاوەکو ئێستا رەنگە بڵێم کەمتر نەبووە لە سەرۆکوەزیرانەکانی دیەک کە ئەو نەرمییە (مروونەتە) بنوێنێت، لە هەمانکاتیشدا بە چاوێکی یەکسان سەیری هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستان بکات کە بەشێک لە هاووڵاتییانی عێراقن و جیاوازییان لەگەڵدا ناکات. ئەو نەرمینواندنەش پێویستە وەکو دەرفەتێک بەکاربهێنرێت، بۆ ئەوەی ئەو جیاوازییانەی جەنابت باسیان دەکەیت، یەکلایی بکرێنەوە.

 

فەرهاد عەلائەدین: هیچ سیاسییەک نییە ویستی نەبێت.

 

فەرهاد عەلائەدین: بێگومان دەیەوێت ببێتەوە و بەشداریش دەکات و بەهێزیش بەشداریی هەڵبژاردن دەکات.

 

 

فەرهاد عەلائەدین: لیستێکی گەورەی دەبێت لە هەڵبژاردندا و لەوانەیە یەکێک لە رکابەرە گەورەکان بێت کە زۆرترین دەنگ بهێنێت، لە هەمانکاتیشدا یەک لە بەربژێرە باڵاکانە بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆکوەزیران وەربگرێتەوە.

 

فەرهاد عەلائەدین: ئەوە شتێکە دوای هەڵبژاردن دەکرێت، بەڵام ئەو بە شێوەیەکی گشتی بێگومان لەدوای هەڵبژاردن هەموو بژاردەکانی لەبەردەست دەبێت، بۆ ئەوەی کە گفتوگۆ لەگەڵ هەموو لایەنە سیاسییەکان بکات، بە کورد، سوننە، عەرەب، شیعە و هەموو لایەنەکانی دیکەوە.

 

فەرهاد عەلائەدین: زۆر سوپاس بۆ ئێوەش.