بازگەی موسڵ سنوورێکی نوێی ئابووری لەنێوان هەولێر و بەغدا
بۆ گەیشتن بە راستی، داتای فەرمی و وێنەی خێرا بەس نین. لە 15ی نیسانی 2025ەوە، هەموو بازرگانییەک وەستا، بژێوی هەزاران کەس وەستا... تاوەکو 6ی ئایار، رۆژی رێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراقی فیدراڵ. لەم بەرنامەیەدا سەرۆکی دەستەی دەروازە سنورییەکانی عێراق تەواوی رێککەوتنەکە باس دەکات.
ئەوەی نەوەستا ئەو پرسیارانە بوون، کە ئەم رێککەوتنە لە دوای خۆی بەجێی هێشتوون. ئەوەی روویدا تەنیا ناکۆکییەکی تەکنیکی نەبوو، بەڵکو لاوازیی پەیوەندیی ئابووری نێوان هەولێر و بەغدای ئاشکرا کرد... کە بڕیارێک دەتوانێت بازرگانی بلەرزێنێت و بازرگان بەرەو لێواری رووخان ببات.
لەم بەرنامەیەدا دەردەکەوێت لە پشت ئەم رێککەوتنەوە چی روویداوە؟
ئەم بڕیارەی حکومەتی عێراق زیاتر لە ١٢ هەزار کەسی لە کۆمەڵگەی بازرگانیی زاخۆ ، بێ کار کردوون، کە داهاتی مانگانەیان نزیکەی ٢٠ ملیار دینار بووە.
بازرگانەکان بە ئاشکرا دەڵێن، هیچ جارێ هیندەی ئێستا زەرەرییان نەکردووە. بەڵام ژووری بازرگانیی پارێزگای دهۆک دەڵێت، عێراق لە پێشکەوتنی بزاوتی بازرگانی لە هەرێمی کوردستان دەترسێت و تاوەکو ئێستا هیچ رێڕەوێکی بازرگانی وەک ئەوەی ئیبراهیم خەلیل ئەمین نییە و نابێت، دڵنیاین عێراق باجی ئەم بڕیارانەی خۆی دەدات.
بەرپرسانی عێراقی داوای هەموو داهاتی هەرێمی کوردستان و دەروازە سنوورییەکان دەکەن، دوای ئەوە بە گوێرەی یاسای ئیدارەی مالی عێراق ٥٠%ی ئەو داهاتە دەدرێتەوە هەرێمی کوردستان.
بازرگانەکانی هەرێمی کوردستان لە کۆمەڵگەی بازرگانی لە زاخۆ نایشارنەوە، هەر گرژی و ئاڵۆزییەک دروست ببێت یەکسەر ٨٠%ی تەواوی جووڵەی بازرگانی دەوەستێت.
بەڵام حکومەتی عێراق نایشارێتەوە، کە لە بەنداوی موسڵ، زاڵگەیەکیان داناوەو هیچ کاڵایەک لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ پارێزگاکانی عێراق لەو زاڵگەیە دەرباز نابێت، ئەگەر ١٠٠%ی پێناسەی گومرگی عێراق و مەنەفێست و بەیانی گومرگی لەگەڵ نەبێت.
زاڵگەی بەنداوی موسڵ، وەک سنووری دەوڵەتێکە بو مامەڵەکردن لەگەڵ جووڵەی بازرگانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان.
ئەم رێگایەی دەیگرینە بەر بۆ بەدەستهێنانی وەڵامی سێ پرسیارە، دەمەوێت راستییەکان بخەمەڕوو. لەسەر ئەو بڕیارانەی لە بەغداوە لەسەر رەوتی بازرگانی لە ئیبراهیم خەلیل دراون.
زاخۆ و ئیبراهیم خەلیل شادەماری ئابوورین و هەناسەی بازرگانی دەدەنە هەرێمی کوردستان.
بڕیارەکەی بەغدا ئەم پرسیارانەی خستووەتە بەردەممان:
بڕیارەکە بۆ خنکاندنی گەشەی ئابووریی هەرێمی کوردستانە؟
بەغدا دەیەوێت کۆنتڕۆڵی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل بکات؟
یان مەبەستیانە بۆ دروستکردنی رێڕەوێکی نوێ؟
کە گەیشتمە زاخۆ تەنیا پرسیار ئەوە نەبوو رەوتی بازرگانی بۆ وەستاوە؟ بەڵکو چ روودەدات دەرگای ئیبراهیم خەلیل بە رووی بازرگانیدا بگیرێت؟
گەیشتینە زاخۆ، بەدوای کاڵادا ناگەڕێین نا، بەڵکو بەدوای وەڵامی پرسیارەکاندا دەگەڕێین.... لێرە بە دڵی بازرگانی دادەنرێت، بەڵام بێ دەنگییەکەی پێمان دەڵێت بڕیارەکە تەنیا بڕیاری شەڕی بازرگانی نییە.
مەخزەنەکان لەبەر وەستانی کاری بازرگانی، داخراون... زیانەکانیش گەورەن، داتاکانی زیانەکە ترسناکن.
ئێرە کۆمەڵگای بازرگانییە
لە دۆخی سروشتی خۆیدا، هیچ دەنگێک بەسەر دەنگی بەهێزی رەوتی بازرگانیدا نییە، بەڵام بێ دەنگییەکەی پێمان دەڵێت، دۆخەکە زۆر لەوە گەورەترە کە بیری لێ دەکەینەوە.
محەممەد شنگاری پیاوێک لەنێو بازرگانیدا گەورە بووە، هەر کە لێی دەپرسم ئەمە چییە روویداوە؟
مەبەستی بوو، لە ئوفیسیەکەی خۆی بە دۆخەکەدا بتەقێتەوە
باسی ئەوە دەکات بازرگانی خەریکە دەبێتە قوربانییەکی گەورە و بەبێ دەنگی دەیشارنەوە.
تەنیا محەممەد نییە، بچینە بەردەم کام کۆمپانیا، بە ئامار باسی زیانە گەورەکە دەکەن، کە رەوتی بازرگانی لە کۆمەڵگای بازرگانی لە ئیبراهیم خەلیل و زاخۆ بە مێژووی خۆیەوە نەیبینیوە.
لێرە زیاتر لە ٥٠٠ کۆمپانیا کاری بازرگانی دەکەن.
دەچینە یەکێک لە گەورەترین کۆمپانیاکانی بازرگانی لە سەر ئاستی هەموو عێراق، بەم بڕیارەی بەغدا زیاتر لە ٢٠٠ کەسیان لەبەر راوەستانی جووڵەی بازرگانی نێردراون بۆ ماڵەوە.
نێچیرڤان لەزگین ئەم گەنجە بازرگانەیە ٧٥٠ کەس لەکۆمپانیاکەی کار دەکەن، ئەندامی ژووری بازرگانی پارێزگای دهۆک و هەرێمی کوردستانە، لە ئوفیسەکەیدا گوتی با رێگاکە کورت کەینەوە، عێراق لە گەورەبوونی رەوتی بازرگانی لە هەرێمی کوردستان دەترسێت... ئەوەی عێراق دەیکات، هیچ یاسایەک نییە پشتی پێببەستێت.
قسەکانی نێچیرڤان لەسەر بازگەی موسڵ، ئێمەی راگرت، مەبەستم بوو بچینە ئەوێ. چۆن زاڵگەیەک لەنێو دەوڵەتێکدا دەبێتە خاڵی سنووری.
هەر کە لە زاڵگەی پێشمەرگە تێپەڕین، دەردەکەوێت حکومەتی عێراق زۆر جیدییە لە بابەتی گومرکی لەگەڵ هەرێمی کوردستان، دەیەوێت رێرەوی بازرگانی بۆ لای خۆی رابکێشێت، شەقامی تایبەت بە بازرگانی دروست دەکات.
هەر بارێک کە دێتە نێو هەرێمی کوردستان، بەبێ بڕیاری بازگەی بەنداوی موسڵ بۆ هیچ پارێزگایەکی نێو عێراق تێناپەڕێت.
ئەم بازگەیە وەک ئەوە وایە سنووری دەوڵەتێکە لەنێو دەوڵەتدا. هەموو کەس و کاڵایەک دەبێ بپشکنرێت.
ئوتۆمبێلی جەنگ بە چەکی گەورە لەنێو بازگەکەدا دەبینرێت، وەک ئەوەی بڵێت بە هێزیش بێت دەبێ ئەم رەوتی بازرگانییە بگۆڕدرێت.
دەبێ بچینە بەغدا، بۆ بەدەستهێنانی وەڵامی ئەو پرسیارە، کە بۆ حکومەتی عێراق ئەم بڕیارەی داوە.
لە موسڵ دەرچووین بەرەو بەغدا.. هەر کە گەیشتینە بەغدا دوو پرسیاری دیکە دروست بوون، پێش ئەوەی بپرسین بۆ ئەم بڕیارە لەسەر دەروازەی ئیبراهیم خەلیل دراوە؟.
دەبێ بچینە بانکی ناوەندی عێراق، بۆ خەرجکردنی دۆلار بە نرخی ١٣٢ بە بازرگانەکانی هەرێمی کوردستان، کە لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیلەوە کاڵا هاوردە دەکەن راگیراوە؟.
بانکی ناوەندی لە شەقامی رەشیدە... هەموو سیاسەتی نەختینەی عێراق لێرەوە دەردەچێت.
گەڕام لە ناو ئەم باڵەخانە گرنگەی دەوڵەتی عێراق، بەرپرسانی نێو بانکی ناوەندیم بینی، روونکردنەوەیان دا، بەڵام قسەیان بۆ کامێرا نەکرد، گوتیان هەر قسەیەکی ئێمە دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات. قسەی ئێمە بازاڕ دەکاتە ئاگر.
چوار رۆژ لە بەغدا ماینەوە، لەگەڵ بەرپرسانی باڵای حکومەتی عێراق قسەم کرد، کە بۆچی ئەم بڕیارەیان داوە.... تاوەکو وەڵامی ئەوان وەربگرین. چووینە بازاڕی جەمیلە لە مەدینە سەدر. گەورەترین بازاڕی بازرگانییە لە عێراق بۆ ساخکردنەوەی کاڵای بازرگانی.. کاڵاکان کە لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیلەوە دەهاتن نرخیان گران بووەو کەمیش بوونەتەوە...
قسەم لەگەڵ چەندین بازرگانی بازاڕی جەمیلە کرد، ترسیان لە دۆخەکە هەبوو.
بەڵام لای بازرگانێکی دیکە کە مەجلیسی پڕە، تووند قسە دەکات، قسەکانی بۆ هەرێمی کوردستان نزیک بوون لە هەڵوێستی حکومەتی عێراق.
حەسەن دەهلەکی ئەم پیاوەیە، دەڵێ، رێگای دیکەی بازرگانی هەن دەستی عێراق ماچ دەکەن!
لە تەنیشت دەهلەکی بازرگانێکی کوردی خەڵکی سلێمانی دانیشتووە، لێی دەپرسم، خەتای کێیە، دەڵێ مامەڵەی بەغدا باشترە لە مامەڵەی لای ئێمە... مەبەستی هەرێمی کوردستان بوو.
بەڵام لەناو بازاردا بەتایبەت بازاڕی ئارد، قسەی بازرگانەکان روونترەو هەشبوو بێ پەردە قسەی کرد، گوتیان وەڵڵا گرووپی چەکدار لە پشت ئەم بڕیارەوەیە.
دەچینە دەستەی دەروازە سنوورییەکانی عێراق، ئێرە شوێنی وەرگرتنی وەڵامی پرسیاری سەرەکی ئەم بەرنامەیە و هەموو بازرگانەکانە، کە لە ئیبراهیم خەلیلەوە کاڵا هاوردە دەکەن.
د. عومەر وائلیم بینی... ئەو سەرۆکی دەستەکەیە، لە ژووری خۆی بە کامێرا کۆنترۆلی دەروازەکانی کردووەو گوتی دەبێ کۆنترۆڵی دەروازەکانی هەرێمی کوردستانیش بکەن، بابەتێکی سیادییە.
لەم چاوپێکەوتنەدا نایشارێتەوە، زاڵگەی بەنداوی موسڵ تووند و تووندتر دەکەین، هیچ سازشێک لەسەر فەرمانەکانی ئێمە بو دەروازەکانی هەرێمی کوردستان ناکەین.
رووداو: دکتۆر، ئایا گەیشتوونەتە رێککەوتنێک لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبارەی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل و هاتنە ژوورەوەی کاڵای بازرگانانی هەرێمی کوردستان بۆ پارێزگاکانی عێراق، تا دەگاتە بەسرە؟
وائیلی: ئەو بابەتەی بەڕێزتان ئاماژەتان پێدا، بابەتی (دەروازەی) ئیبراهیم خەلیل کە قەیرانێک لە ئارادایە، راستییەکەی ئێمە لایەنێک نین لەم قەیرانەدا، هەندێک رێوشوێنی حکومەتی فیدراڵی لە دەروازە سنوورییەکانمان جێبەجێ کراون. ماوەی زیاتر لە ساڵێکە جێبەجێدەکرێت.
ویستمان ئەم ئەزموونە بگوازینەوە بۆ سەرجەم دەروازەکانی عێراق، تا سیاسەتێکی گومرگی یەکگرتوو پەیڕەو بکرێت. لە ئەنجامدا، رێوشوێنی حکومیمان جێبەجێ کرد، کە بریتییە لە دانانی بازگە لەنێوان پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان و پارێزگاکانی حکومەتی فیدراڵی. ئەرکی ئەم بازگانە و ئامانجی سەرەکییان یەکخستنی سیاسەتی گومرگییە، لە رووی باج و پشکنین و ماددە قەدەخەکراوەکانەوە. بەڕاشکاوی حکومەتی ئێستا رێوشوێن و رێنوێنیی داناوە بۆ کۆنترۆڵکردنی پتەوی ئەم دۆسیەیە، کە بۆ ماوەی شەش ساڵە دواخراوە. بڕیارێک لە حکومەتەوە دەرچوو بە دانانی ئەم بازگانە بە شێوازێکی نوێ، چونکە بازگەکانی پێشوو سوودیان نەبوو، رێوشوێنیان نەبوو.
رووداو: کاری بازگەکان چییە؟
وائیلی: بازگەکان ئێستا هەن، بەڵام لە ئەنجامدا کاڵای قەدەغەکراو دەپەڕییەوە، باجی گومرگی جیاوازیی تێدا بوو، رێنوێنی و پشکنینیش نەبوون. بۆیە حکومەت ئەرکی کۆنترۆڵکردنی تەواوەتیی هەموو دەروازەکانی عێراقی گرتە ئەستۆ.
رووداو: ئەم بازگانەش دەمێننەوە؟
دکتۆر: ئەم بازگانە ئێستا هەن و لەژێر فەرمانی دەزگای ئاسایشی نیشتمانیدان، فەرمانبەرانی گومرگیشیان تێدا ئامادەن. دواتر بڕیار و راسپاردەیەک لە حکومەتەوە دەرچوو کە دەستەی دەروازە سنوورییەکان سەرپەرشتیی ئەم بازگانە بکات.
رووداو: کاتێک بارھەڵگرێک لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیلەوە دێت و دەگاتە بازگەی موسڵ، چۆن ئەم بارھەڵگرە دەپەڕێتەوە؟
وائیلی: پێویستە ئەو کاڵایەی لە ئیبراهیم خەلیلەوە دێت، خاوەنی رسوماتی گومرگی و پشکنین و وردبینی بێت، هاوشێوەی دەروازەکانی دیکە. ئەگەر ئەم کاڵایە باجی راستەقینەی درابێت و پشکنینی تەواو بێت و بەڵگەنامەکانی لەگەڵ بەڵگەنامە و رێوشوێنەکانی ناوچەکانی فیدراڵی یەکبگرێتەوە، ئەوا بە سەلامەتی تێدەپەڕێت. بۆ نموونە، ماددەیەک لە دەروازەکانی حکومەتی فیدراڵیدا قەدەخەکراوە، ناکرێت رێگە بدەین ئەم ماددە قەدەخەکراوە لە ئیبراهیم خەلیلەوە بێتە ناوەوە و پاشان بگاتە پارێزگا فیدراڵییەکانمان، ئەمە لە بنەڕەتەوە رێگەپێدراو نییە.
هەروەها کاڵایەک لە ئیبراهیم خەلیلەوە دێت و بۆ نموونە ٥٠٠ هەزار دینار گومرگی داوە، هەمان کاڵا لە دەروازە فیدراڵییەکانەوە بە ملیۆنێک دینار داخڵ دەبێت. کەواتە جیاوازیی نیوەی نرخ هەیە. بێگومان رێگە بەوە نادەین، جیاوازیی باجەکە لەم بازگانەدا وەردەگرین. جەخت لەسەر راسپاردەکانی بەڕێز سەرۆکوەزیران و حکومەت دەکەمەوە، کە هیچ بڕیار و ڕێوشوێنێک نەگیردرێتەبەر، مەگەر بە راوێژ و کۆبوونەوە لەگەڵ برایانمان لە هەرێمی کوردستان نەبێت. لەگەڵ برایانمان لە هەرێمی کوردستان لەسەر کۆمەڵێک رێوشوێن ڕێککەوتووین. برایان لە هەرێمی کوردستان داوایان کرد ماوەی ٧٢ کاژێر دوای (سێڵی گومرگی) بۆ هەفتەیەک درێژ بکەینەوە، ئێمەش رەزامەندیمان لەسەر ئەم پێشنیازە دەربڕی. هەروەها داوایان لێکردین ماوەی ٦٠ رۆژ بۆ هاتنەژوورەوەی کاڵای پارچەکراو (دانەدانە) لە کۆگاکانەوە بۆ ١٢٠ رۆژ درێژ بکەینەوە، ئێمەش رەزامەندیمان لەسەر ١٢٠ رۆژەکە دەربڕی. لەلایەکی دیکەوە، ئێمە داوامان لێکردن کە بابەتی سێڵی گومرگی، ناکرێت لێی لابدەین و برایانیش رەزامەندییان دەربڕی لەسەر پەیڕەوکردنی ئەم سێڵە گومرگییە. سێڵی گومرگی رێوشوێنێکە کە ماوەی ساڵێکە لە دەروازە فیدراڵییەکانمان پەیڕەو دەکرێت.
بڕیارەکە درا، بەرپرسانی بەغدا بە ئێمەیان گوت، مەرجی عێراق بە رووی کاڵای بازرگانەکانی هەرێمی کوردستان جێبەجێکرا، بەڵام کەس قەرەبووی زیانەکەی نەکردەوە، کە بەر بازرگانەکان و رەوتی بازرگانی لە زاخۆ کەوتووەو هێشتا متمانەی تەواویش نەگەڕاوەتەوە بۆ بازرگانەکان.
ئەگەر ئەم رێگایە جارێکی دیکە گیرایەوە، ئەم جارە تەنیا کۆمەڵگای بازرگانی داناخرێت، بەڵکو متمانەی بازرگانی لەگەڵ خۆی ناهێڵێت.
بهشی بكه لە
