پاراستنی جێگایەكی پڕ لە یادەوەری تاڵ
پاراستنی جێگایەكی پڕ لە یادەوەری تاڵ
چۆن سەربازگەی تۆپزاوا كە شوێنی ئەنفالكراوەكان بووە لە داڕووخان دەپارێزرێ؟
پاراستنی سەربازگەیەكی پڕ لە یادەوەری تاڵ
سەربازگەی تۆپزاوا، ئەو شوێنەی كە لە ساڵی 1988 بوووە
ناوەندێك بۆ كۆكردنەوەی هاونیشتمانیانی كورد (ئەوانەی ناونران ئەنفالكراوەكان) ئەو كوردانەی دەبرانە ئەو سەربازگەیە دواجار بەرەوو مەرگ رەوانە دەكران، بەشێكیان بۆ سەربازگەی دووبز‌و بەشێكی دیكەشیان دەبرانە سەربازگەی نوگرەسلمان لە پارێزگای ئەنبار، چارەنووسی زۆرینەشیان دواجار مەرگێكی لەبیر نەكراوبوو.
ئێستا سەربازگەی تۆپزاوا رۆژ لە دوای رۆژ بەروو دارووخان دەچێت، ئەوانەی لەوێ زیندانی كراون و كەسوكاری ئەنفالكراوەكان و میوانەكانی ئەم بەرنامەیەش لەسەر ئەوە هاوڕان سەربازگەكە نۆژەن بكرێتەوە و لە دارووخان بپارێزرێ. ئایا رێگرییەكانی بەردەم نۆژەنكردنەوەیە چییە؟ بەپێی ئەوەی لەم بەرنامەیەدا خرایەڕوو وەزارەتی بەرگری عێراقە خۆی بەخاوەنی زەوی سەربازگەكە دەزانێ ئامادەنییە پیداتە دەزگای شەهیدانی عێراق، تاوەكو بیكاتە مۆزەخانەیەك و وەكو شوێنێكی مێژووی گرنگ بمێنێتەوە، تەنانەت وەزیری بەرگری ئێستای عێراق بە میوانێكی سەرەكی ئەم بەرنامەی گوتووە "ئەنفال كۆتایی هاتووە". ئەو رەستەیە سەرجەم ئامادەبوانی بەرنامەكەی نیگەران كرد‌و كاردانەوەی جۆراجۆر لەوبارەیەوە دروست بوو. لە كۆتایی بەرنامەكەشدا بەرپرسانی هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و عێراقی ئامادەبووی نێو بەرنامەكە، بڕیاریاندا لە نزیكترین دەرفەت كۆببنەوە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی پلان و كردنی نووسراو بۆ لایەنە پەیوەندارەكان تاوەكو هەرچی زووە ئەو سەربازگەیە لە داڕووخان بپارێزرێت و كار بۆ بەمۆنۆمێنتكردنی بكرێت.
بەكۆمەڵ خەڵكیان بۆ دەهێنا
بەپێی شایەتحاڵەكان بێت، لەو سەربازگەیەدا گۆڕستانێكی بەكۆمەڵی نەدۆزراوە هەیە. حاجی ئەحمەد، پیاوێكی بەتەمەنی خەڵكی تۆپزاوایە
ئەو شایەتحاڵی راستەوخۆی سەردەمی ئەنفالەكان و دەڵێت "بەگریان و شین خەڵكیان دەهێنایە سەربازگەی تۆپزاوا"، حاجی ئەحمەد بەو شێوەیە باسی دیمەنەكانی ساڵی 1988 دەكات، كاتێك حكومەتی پێشووی عێراق پەلاماری ناوچە كوردنشینەكانی دا و هەزاران مرۆڤی بێ تاوانی كۆكردەوە،حاجی ئەحمەد وردەكاری زیاتر دەخاتە روو و دەڵێت "چوار دەوری سەربازگەكە سەرەتا بە سیم گیرابوو، دواتر بوو بە دیوار". ئەمەش نیشان دەدات، كە شوێنەكە بەرەبەرە بۆ مەبەستی دەستبەسەركردنی ژمارەیەكی زۆر خەڵك ئامادە كراوە.
یەكێك لە تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی ئەم شوێنە، بەپێی قسەكانی ئەم شایەتحاڵە، ئەوە بووە كە "بەردەوام خەڵكیان دەهێنایە ئەم سەربازگەیە و بەشەویش دیبردن بۆ شوێنی دیكە". ئەمە دەریدەخات كە تۆپزاوا وەك ناوەندێكی گواستنەوە بەكارهاتووە بۆ بردنی خەڵك بۆ شوێنی نادیار.
شایەتێكی گرنگی دیكەی حاجی ئەحمەد ئەوەیە كە "پێش ئەنفالەكە بە نائیب زابتی عەلی حەسەن مەجیدی دیوە"، ئاماژەیەكی راستەوخۆیە بۆ بوونی "عەلی كیمیاوی"، بەرپرسی سەرەكی شاڵاوی ئەنفال لەم ناوچەیەدا.
حاجی ئەحمەد باسی رزگاركردنی 12 كەس دەكات كە لە سەربازگەكە لەكاتی خۆیدا رایانكردوە "12 كەس لەم سەربازگەیە رایانكرد هاتنەلای من رزگارم كردن، ئەوانەی رایانكردبوو تاوەكو گەڕەكی رەحیماوام بردن". لەسەر ئەو كارە پیشكەشكار رەنج سەنگاوی روویكردە حاجی ئەحمەد گوتی "كارێكی ئێجگار باشت كردوە".
دۆزینەوەی پەنجەی منداڵ لە خانووەكەی عەلی حەسەن مەجید
شاڵاو ناسیح، كە پیشەی پێشمەرگەیە، باس لە دۆزینەوەی تەرمی منداڵان دەكات لە ساڵی 2006 دا لەنێو خانووەكەی عەلی حەسەن مەجید لە كەركووك، كە ئەوكاتە شاڵاو لەگەڵ ئەمریكییەكان كاری كردوە و ماڵەكەی عەلی حەسەن مەجیدیان وەك سەربازگە بەكارهێناوە
شاڵاو دەڵێت "لە 2006 لە خانوەكەی عەلی حەسەن مەجید زەویمان هەڵدەكەند پەنجەی منداڵ دەردەهات، هێشتا نازانم بۆچی پەنجەی منداڵ دەهاتە دەرەوە".
شاڵاو ناسیح ئەوەش رووندەكاتەوە كە ماڵی عەلی حەسەن مەجید ئێستا سوپای عێراقی تێدایە"، ئەمەش هۆكارە بۆ ئەوەی بەدواداچوونی ورد بۆ ئەو روودانە نەكرێت.
حاجی ئەحمەد پشتیوانی قەسەكانی ئەو پێشمەرگەبە دەكات دەڵێت "لەنێو جۆگەیەكی ئاوی ماڵی عەلی حەسەن مەجید كەلەسەری مرۆڤمان دەرهێناوە".
شاڵاو ناسیح جەخت دەكاتەوە "ئەگەر باش بگەڕێن لەژێر ئەم سەربازگەیەدا رووڤاتی ئەنفالكراوان هەیە". ئەو وردەكاری زیاتر دەخاتە روو لەسەر دۆزینەوەكانی لە ماڵەكەی عەلی حەسەن مەجید و دەڵێت "مەمەی شیری منداڵ لە ژێر زەویەكەیدا هەبوو" و "پەنجەی منداڵەكان لەژێر تەپۆلكەی بچووك بچووكدا داپۆشرابوو".
"لە هەر بستێكی ئەم خاكەدا رووفاتی ئەنفالكراوێك هەیە"
لەبەشێكی دیكەی راپۆرتی بەرنامەكەدا شێرزاد محەممەد كە خەڵكی تۆپزاوایە قسەی كرد و گوتی "لە ساڵانی رابردوو چایچیەكی ئەم سەربازگەیە گوتی خەڵكم لێرە بینیوە گولەباران كراوە و ژێر خاك نراوە". شایەتیدانی ئەو كارمەندەی سەربازگەكە سەلمێنەری بەشێكی ئەو تاوانەیە كە لەم سەربازگەیەدا ئەنجامدراوە. حاجی ئەحمەد پشتڕاستی دەكاتەوە كە "لەكاتی كێڵانی زەوی ئەمناوە كەل وپەل و ئێسكی مرۆڤ دەرهاتووە"، ئەوەش بەڵگەیەكی بەهێزی دیكە بۆ ئەوەی كە ئەم ناوچەیە گۆڕستانێكی گەورەی نهێنییە.
شێرزاد محەممەد باسی دۆزینەوەی تەرمێك دەكات "لەم ناوە تەرمێكم دەرهێنا جل وبەرگی كوردی لەبەربوو خەڵكی شۆریجەبوو". لەم روونكردنەوەیەدا دەردەكەوێت كە قوربانییەكان بە جلوبەرگی كوردییەوە ناشتراون، كە ئەمەش جارێكی دیكە ئاماژەیە بۆ ناسنامەی ئەو كەسانەی قوربانی بوون.
شێرزاد هەروەها روونی دەكاتەوە: "ئەو تەرمەی من دۆزیمەوە هی رەشبگیریەكەی ساڵی 1991 بوو"، كە نیشان دەدات ئەم شوێنە نەك تەنها بۆ قوربانیانی ئەنفالی 1988، بەڵكو بۆ قوربانیانی راپەڕینی 1991یش بەكارهاتووە.
شێرزاد محەممەد بە دوو قسەی گرنگ كۆتایی بە شایەتییەكەی دێنێت كە دەبێت وەك بانگەوازێك بۆ كاری جددی سەیر بكرێن ئەو دەڵێت "زەوی ئەم سەربازگەیە پێویستی بە لێكۆڵینەوەی ورد هەیە، چونكە
پێشبینی دەكەم لە هەر بستێكی ئەم خاكە رووفاتی ئەنفالكراوێك هەبێت"
كە منداڵەكەم مرد نەیانهێشت بۆی بگریم، بەڵام بەدڵ گریام
هەر لە راپۆرتی بەرنامەكەدا خوشك و برایەكی رزگاربووی ئەنفال قسەیان كرد تەمین محەممەد و نەجات محەممەد، دوو رزگاربووی ئەم سەربازگەیەن، چیرۆكی ئەو مەرگەساتانە دەگێڕنەوە كە بە چاوی خۆیان لە ساڵی 1988 لە سەربازگەی تۆپزاوا بینیویانە.
تەمین محەممەد، كە ئێستا تەمەنی هەڵكشاوە یادەوەرییەكانی بەم شێوەیە لە نێو سەربازگەكەی تۆپزاوا دەگێڕێتەوە"یادەوەری ناخۆشمان لەگەڵ ئەم شوێنە هەیە، بۆیە حەز دەكەین بكرێتە مۆنۆمێنتێك". بۆ ئەو و هەزاران كەسی دیكە، ئەم سەربازگەیە تەنیا دیوارێك و بینایەك نییە، بەڵكو هێمای ئەو كارەساتەیە كە بەرۆكی گەلێكی گرت، نەجات محەممەد كە برای تەمینە وردەكاری زیاتر لەسەر هۆڵەكانی سەربازگەكە دەخاتە روو دەڵێت "كاتێك كەئەنفالكراین و هێنراینە ئێرە ئەم هۆڵانە زۆربوون. كە هێنایانین بۆ ئێرە پیاوەكانیان جیاكردەوە". ئەم جیاكردنەوەی خێزانەكان یەكەم هەنگاوی پرۆسەی ئەنفال بوو، كە دواتر لێكترازانی تەواوی بەدوای خۆیدا هێنا.
یەكێك لە دڵتەزێنترین بیرەوەرییەكانی تەمین، ئەو شەوەیە كە منداڵەكانیان لێدەستێنن "شەوێك لێرە منداڵەكانیان لێسەندین، ئەو شەوە قیژە و هەوارێكی زۆرمان كرد سوودی نەبوو". ئەم دڵڕاتەكێنەرە دیمەنێكی ئاگرییە لە زەینی دایكێكدا، كە داواكاری و گریانەكانیان هیچ كاریگەرییەكی نەبووە. ئەو گوتیشی "دواتر كاژێر 12ی شەو منداڵەكانیان بۆ هێناینەوە، دواتر بۆمان دەركەوت منداڵەكانیان بردبوو كارەبایان لێبدەن، بەڵام یەكێك لە خۆیانی گرتبوو بۆیە گەڕاندیانەوە".
تەمین بە دڵێكی پڕ لە خەم باسی لەدەستدانی یەكێك لە كوڕەكانی دەكات "یەكێك لە كوڕەكانم ترسێك چووە گیانیەوە هەر بەو هۆیەوە لە سەربازگەی دووبز گیانی دەرچوو. كە منداڵەكەم نەخۆش كەوت نەیانهێشت بیبەم بۆ نەخۆشخانە تاوەكو گیانی دەرچوو". ئەم یادەوەرییە بەردەوام وەك برینێكی قووڵ لە رۆحی دایكێكدا ماوەتەوە كە تەنانەت ئازادی گریانیشی نەبووە "كە منداڵەكەم مرد نەیاندەهێشت بۆی بگریم تەنیا لە دڵەوە گریام".
ژیان لە ناو سەربازگەی مەرگدا
تەمین بەردەوام دەبێت لە گێڕانەوەی یادەوەرییەكانی "ماڵی خەزوورم خۆشمان هەموومان لێرە زیندانی بووین. كەلێرە بووین لەسەر ئەو چیمەنتۆ ساردە دادەنشتین بۆیە نەخۆش كەوتین".
گەورەترین كارەساتی نێو سەربازگەی دووبز مەرگی بەكۆمەڵی منداڵان بوو "بەهۆی سەرماوە لە سەربازگەكەی دووبز منداڵی زۆر مرد، ژنێك سێ منداڵ و یەكێكی دیكە دووانی مرد ئەو كاتە منداڵ زۆر دەمردن"
تەمین یادەوەری یەكەم شەوی هاتنیان بۆ تۆپزاوا دەگێڕێتەوە‌و دەڵێت "ئەو شەوە كە هێنراینە ئێرە بارانێكی زۆربوو، ئێمەیان بۆ مەرگ هێنابوو."
تەمین، ئەوەش دەخاتەڕوو، زامی ئەنفال هەرگیز لە دڵی دەرناچێت و دەشڵێت "حەز دەكەم ئێرە هەتا هەتایە بیمێنێ هەمووان بزانن ئێرە شوێنی ئەشكەنجەدانی كورد بووە".
"هاوار و ناڵەی ئەو هەموو منداڵە چۆن دەگێڕدرێتەوە"
"عەسران ئێمەیان دەهێنایە دەرەوە بۆ بەرخۆرەكە دەمانبینی ئەشكەنجەی پیاوەكانیان دەدا". تەمین بەو جۆرە باس لە شكاندنی كەرامەتی پیاوەكان دەكات لەبەرچاوی خێزانەكانیان. لە كلتووری كوردیدا زۆرینەی ژنەكان متمانەیەكی باڵایان بە پیاوەكانیان هەیە بە پێشڕەوی ژیانیان دەزانن، ئەو كاتەی پیاو لە بەرچاوی ژنەكەی دەشكێنرێ بەشێكی زۆری ئەو متمانەیە نامێنێ.
نەجات محەممەد برای تەمین باس لە ئازارێكی دیكەی ئەو رۆژانەی تۆپزاوا دەكات و دەڵێت "هاوار و ناڵەی ئەو هەموو منداڵە چۆن دەگێڕدرێتەوە، خەمی ئەو رۆژانە هەرگیز نانوسرێتەوە، ئێوە بڕوانن 182 هەزار كەس ئەنفال كراوە 30 بۆ 40 هەزاری هەر منداڵ بوون".
نەجات ئەوەش دەخاتەڕوو هاوار و ناڵەی ئەو شەوەی لە كەس‌وكاریان دابڕاندون هەرگیز لەبیرم ناچێتەوە، تەمینی خوشكیشی ئەوە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت"شەش مانگ ئەشكەنجەدان بە ئاسانی لەبیرناكرێت".
تەمین وردەكاری ئەو تاوانانە باس دەكات كە بەرامبەر ژنان و كچان ئەنجام دراون و دەڵێت "ئەوەی زۆر ناخۆشبوو كچە گەنجەكانیان جیاكردەوە بردیان. بەتەمەنەكانیشیان جیاكردەوە بردیانن بۆ نوگرەسلمان". هێشتا چارەنووسی ئەو كچە گەنجانە بە نادیاری ماوەتەوە..
چۆنیەتی ژیانی ئەو كەسانەی ئەنفالكراون لەناو سەربازگەدا ناخۆش و پڕ لە سووكایەتی بووە تەمین محەممەد دەڵێت "بۆ تەوالێتیش سەربازێك لەگەڵمان تاوەكو بەردەرگاكە دەهات، مینەتییەكان زۆر بوون سەموویان بۆ دەهێنانین قاچی سیسركی تێدابوو، چا دەهات قالۆنچەی تێدابوو ئیتر ئەو رۆژانە ژیانمان بەو جۆرە بوو".
وشەی (موخەرب) واتە تێكدەر، كاتی خۆی بەعس بەرامبەر پێشمەرگە بەكار دەهێنا بەپێی قسەی تەمین محەممەد ئەو وشەیە لەوێش بەرامبەریان بەكارهاتووە "كە منداڵەكان هاوریان بۆ دەكردین، بۆ بێ دەنگكردنیان پێیان دەگوتن (یەڵا موخەربین)".
پیاوەكان نەدەگریان، بەڵام رووخساریان مردبوو
نەجات بە سادەیی یەكێك لە كاریگەرترین بیرەوەرییەكانی ئەو سەردەمە بە قوڕگێكی پڕ لە گریان دەگێڕێتەوە و دەڵێت "لەزیندان كە خاڵمم بینی پێنج دیناری پێدام هەرگیز ئەوەم لەبیر ناچێتەوە".
تەمین ئەو دیمەنانە دەگێڕێتەوە كە پیشاندەری ئاستی دڕندەیی و نامرۆڤایەتی بوون و تاوەكو ئازاری رۆح كێشان ئازاری ئەوەی داوە "ئەو رۆژەی كە ئێمەیان ئەنفال دەكرد، عەرەبەكان هەڵدەپڕین و جەوزەلەیان لێدەدا".
شتێكی دیكە كە هەمیشە لە بیرەوەری تەمین بە زیندووی دەمێنێ بینی عەلی حەسەن مەجیدە لە تكریت لە كاتی ئەنفالەكاندا ئەو دەڵێت "كەبردیانین بۆ تكریت عەلی حەسەن مەجید هاتە بەشانی منداڵەكانی دەكێشاو دەیگووت (كول و موخەربین)، بەدەر لەوە لە ئۆتۆمبێلێكدا كە دەیاگواستینەوە سەرباری گەرمای ئەو رۆژانە گەرمی ئۆتۆمبێلەكەشیان هەڵكربوو دیارە مەبەستیان بووە بمانخنكێنن".
سەرباری هەموو ئەو ئازارانە ئێستا تەمین هەست بە ئاسوودەیی دەكات كاتێك سەدام و هاوڕێكانی بە سزای خۆیان گەیشتوون "كە سەدام و بعسییەكانم بینی بە سزای خۆیان گەیشتن وام دەزانی كوڕەكەم لە دووبز گەڕاوەتەوە".
ژمارەی ئەنفالكراوان بەردەوام جێگای گفتوگۆی لایەنە پەیوەندیدارەكان بووە وەك تەمین محەممەد دەیگێڕێتەوە تەنیا لە گوندەكەی ئەوان 31 كەس ئەنفالكرا، تەمین تكا دەكات ئەو سەربازگەیە (تۆپزاوا) بۆ هەتا هەتایە بمێنێتەوە، چونكە جێگایەكە بۆ شاهیدی دانی هەزاران تاوانی لەبیر نەكراوە.
نەجات محەممەد دیمەنێكی بەهێز لە بێدەنگی و ئازاری ناوەوەی پیاوەكان دەگێڕێتەوە "ئەو كاتانەی ئەنفال دەكراین پیاوەكان نەدەگریان، بەڵام بە رووخسار مردبوون".
چۆن لە عەرعەر ەوە بچم بۆ حەج
تەمین، وەكو بەشێكی دیكە لە كەسانی هەرێمی كوردستان ئەمساڵ ناوی دەرچووە بۆ حەج، بەڵام لەئێستاوە لە خەمی ئەوەدایە چۆن بەرێگای عەرعەرەوە تێپەڕی لەكاتێكدا رۆژانێك رێگایەكی پڕ خەم‌و ناسۆری ئازیزانی بووە ئەو بەگریانەوە لەبەشێكی راپۆرتە مەیدانەكەدا گوتی "ناوم بۆ حەج دەرچووە، نازانم چۆن لە عەرعەرەوە بڕۆم. نازانم چۆن بەتەك عەرعەردا بڕۆم كە خزم و كەس وكارێكی زۆرمی لێبوو، بەخوا هیچ كاتێك ئەنفالمان لە یاد ناچێتە، ئەو زامە بەردەوام لە دڵماندایە". ئێستا تەمین وەك ئافرەتێكی رزگاربووی ئەنفال شانازی بەخۆیەوە دەكات كە توانیوێتی سێ منداڵ بەبێ باوكی سەربەرزانە گەورە بكات ئەو گوتی "سێ منداڵم بە سەربەرزی بەبێ باوك گەورە كرد".
سەربازگەی دووبز تێكدرا كرایە گەڕەكێك
لە بەشی بەشەكانی دیكەی ئەم بەرنامەیەدا چەندین بەرپرسی باڵای كوردستان و كەركووك باسیان لە گرنگی پاراستنی سەربازگەی تۆپزاوا كرد وەك شوێنێكی مێژوویی و شایەتحاڵی تاوانەكانی ئەنفال. عەبدوڵڵا حاجی محموود، وەزیری كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەرێمی كوردستان، چەندین بەرپرسی دیكەش لەبەرنامەكەدا ئامادەبوون وەك هێمن حەسیب و هێمن محەممەد لە رێكخراوەكانی تایبەت بە پرسی ئەنفال و عەبدوڵڵا میروەیس لە ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك، و محەممەد مستەفای بەڕێوەبەری دەزگای شەهیدانی كەركووك
سەرەتا هێمن حەسیب، نوسەر‌و چالاكەوان لە بواری ناساندنی ئەنفال جەختی كردەوە كە "ئەو شوێنانە شاهیدێكی زیندووی تاوانەكانی ئەنفالە دەبێت بپارێزرێن، بەداخەوە، سەربازگەی دووبز كە هەمان مێژووی هەیە، پێشتر لەناوچووە و ئێستا بووەتە گەڕەكێكی نیشتەجێبوون، ئەمەش نیشانەیەكی مەترسیدارە بۆ چارەنووسی شوێنە مێژووییەكانی تر پەیوەست بە ئەنفال".
گەورەترین گرفت لەبەردەم بە مۆنۆمێنتكردنی تۆپزاوا
یەكێك لە كۆسپە سەرەكییەكان لەبەردەم گۆڕینی سەربازگەی تۆپزاوا بۆ مۆنۆمێنت یان مۆزەخانە، هەڵوێستی وەزارەتی بەرگری عێراقە كە خۆی بەخاوەنی ئەو شوێنە دەزانێ، محەممەد مستەفا، بەرێوەبەری دەزگای شەهیدانی كەركووك روونیكردەوە "وەزارەتی بەرگری دەڵێن ئەو سەربازگەیە موڵكی ئێمەیە نایدەین". ئەمە لە كاتێكدایە كە هێمن حەسیب ئاشكرای كرد كە دەزگای شەهیدانی عێراق و وەزارەتی دارایی عێراق كێشەیان نییە و رازین بەوەی شوێنەكە بكرێتە مۆنۆمێنت، بەڵام وەزارەتی بەرگری ناڕازییە
هێمن حەسیب باسی لەوە كرد كە "وەزیری بەرگری عێراق بە منی گووت ئەنفال كۆتایی پێهاتووە"، كە نیشانەی نەبوونی هەستیاری بەرامبەر ئەم پرسە گرنگەیە.
لەكاتێكدا جووتیارێكی ئامادەبووی بەرنامەكە روونیكردەوە كە "وەزارەتی بەرگری عێراق لە تۆپزاوا یەك بست زەوی نییە". هێمن حەسیب یش پشتگیری قسەی ئەو جووتیاری كردوە گوتی "زەوی سەربازگەكە لە بنەڕەتدا هی 11 جووتیاری كوردە و دەبێت ئەوانیش رازی بكرێن بۆ هەر گۆڕانكارییەك".
پارێزگاری كەركوو چی دەڵێت؟
وەزیری كاروباری شەهیدان ئاشكرای كرد كە لەساڵی 2021دا داوایان كردووە سەربازگەی تۆپزاوا بكرێتە مۆنۆمێنت، بەڵام "نوسراومان بۆ عێراق كردووە ئەنجامی نەبووە". هەروەها باسی لەوە كرد كە ئامادەیە "تاوەكو سەرۆكوەزیرانی عێراق لەگەڵ ئەو پرسەدابڕوات".
هێمن حەسیب باسی لەوە كرد هەر بۆ پاراستنی تۆپزاوا كە لە ساڵی 2022دا "لەهەرێمی كوردستان بێهیوا بوون روویان لە بەغدا كردوە". لەوێ تاوەكو رادەیەك بوونەتە هاوكاریان بەتایبەت سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق مستەفا كازمی ئەو گوتی "كازمی جارێك رێگری لە سوپا كردووە بچێتەوە تۆپزاوا، ئەوە لە كاتێكدا سوپا سێ جار هەوڵی داوە بچێتەوە ئەو سەربازگەیە و بە هەوڵی جووتیارەكان دەركراوە.
هەر لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا لێدوانێكی پارێزگاری كەركووك، رێبوار تەها پیشان ئامادەبوان درا پارێزگاری كەركووك جەختی كردەوە كە "دروستكردنی مۆنۆمێنت لە تۆپزاوا لەبەرنامەماندایە و كاری جدیشی لەسەر دەكەن"، بەڵام ئەوەی نەشاردەوە ئەو كارە ئاسان نییە وەك خۆی گوتی "چاوەڕێی حكومەتی عێراق دەكەین هاوكارمان بێت".
ئەندامانی عەرەب و توركمان واژۆیان نەكردوە
عەبدوڵڵا میروەیس، ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئاماژەی بەوە كرد كە بۆ پاراستنی تۆپزاوا نووسراوێكیان داوەتە ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك، بەڵام "تەنیا ئەندامە كوردەكان واژۆیان كرد". ئەو رەخنەی لە هەڵوێستی ئەندامانی نەتەوەكانی تر گرت و گوتی: "وەك نەتەوە عەرەب و توركمان ئەو بیركردنەوە نییە، بەداخەوە ئەوە بۆچوونی دەستەبژێرێكی سیاسییە". عەبدوڵڵا میروەیس پرسیاری كرد گوتی "پێش هەر شتێك ئەوە پرسێكی مرۆییە ئەوان لەمەدا لەگەڵمان نەبن، كەی لەگەڵمان دەبن؟".
هێمن حەسیب، ئەوەی نەشاردەوە كە لە ساڵی 2023دا بانگەوازێكیان بۆ پاراستنی تۆپزاوا كردوە بەتایبەت چوار وەزیری كوردی حكومەتی عێراقیان خستۆتەبەردەم بەرپرسارێتی ئەو گوتی بەداخەوە تەنیا خالید شوانی وەزیبری داد بەدەنگمانەوە هات".
عەبدوڵڵا میروەیس بەهەمان شێوە رەخنەی ئەوەی لە وەزارەتی شەهیدانی كوردستان هەبوو كە دەبوو لە دوای 2003وە هەوڵیان بۆ پاراستنی سەربازگەی تۆپزاوا بدایە بیان كردایەتە مۆنۆمێنتێك.
كێشەی كەسوكاری قوربانیان
هێمن محەممەد، كە وەك سەرۆكی رێكخراوی یادەوەری ئەنفال لە بەرنامەكەدا بەشداربوو ئاماژەی بە كێشەیەكی تری گرنگ كرد كە "بەشێك لە كەس و كاری ئەنفالكراوان تاوەكو ئێستا ناسنامەیەكیشیان بۆ نەكراوە". بەهەمان شێوە هێمن حەسیب جەختی كردەوە كە "ئەوانەی لە تۆپزاوا زیندانی بوون حكومەتی عێراق وەك زیندانی سیاسی هەژماریان ناكات"، وەزیری شەهیدانی كوردستان عەبدوڵڵا حاجی محموود لەوبارەیەوە روونكردنەوەی ئەوەیدا ئەوەی لەلای ئەوان تۆمار بێت لەلای حكومەتی عێراق هیچ بۆ ناكرێت بەپێچەوانەشەوە
هەروەها هێمن حەسیب باسی لەوەش كرد كە "زانكۆكان داوا دەكەن خوێندكارەكانیان ببەنە تۆپزاوا، بەڵام لەبەر ئەوەی بینایەكی چۆڵە ناتوانن ئەو كارە بكەن".
بەڵێنەكان و پلانەكان
لە كۆتاییەكانی بەرنامەكەدا بەشداربووان كۆمەڵێك بەڵێن و پلانیان خستەڕوو ئەمەش لە پێناو بەزووی چارەسەركردنی ئەو كیشەیە عەبدوڵڵا حاجی محموود گوتی "دوای ئەم بەرنامەیە نوێنەرەكەی خۆم ئاگادار دەكەم بەدوای ئەم پرسەدا بچێت، هاوكات داوا لە رێكخراوەكان دەكەم نووسراوێكم لەبارەی دروستكردنی مۆنۆمێنتەكە بۆ بكەن".
هەردوو هێمنەكەی بەرنامەكەش (هێمن محەممەد و هێمن حەسیب) بەڵێنی ئەوەیاندا بۆ بەزووی چارەسەركردنی ئەو گرفتە دوای بەرنامەكە یاداشتێك بدەنە وەزیری شەهیدان.
وەزیری كاروباری شەهیدانی ئەنفالكراوان عەبدوڵڵا حاجی محموود تەنیا نوسراو ناكات، بەڵكو وەك خۆی گووتی"بەخالید شوانی دەڵێم بۆ ئەم كارە با بچین بۆلای وەزیری بەرگری عێراق". عەبدوڵڵا میروەیس یش بەرپرسارێتی ئەوەی گرتە ئەستۆ كە ئەوانیش لە ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك نووسراوێك لەسەر ئەم پرسە دەكەنەوە.
بۆچوونی نوسەران
لەبەشێكی دیكەی ئەم بەرنامەیەدا بووچوونی بەشێك لە نووسەران و چالاكەوان لەسەر پرسی ئەنفال خرایە روو د. شەونم یەحیا، نووسەر، ئەنفالی بە "لێكترازانی كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری" پێناسە كرد، كە بە روونی ئاماژەیە بۆ كاریگەرییە قووڵەكانی ئەم تاوانە لەسەر تەواوی ژیانی گەلی كورد.حەمەسەعید حەسەن، سەرۆكی ئەكادیمیای كوردی، لە پێناسەكەیدا جەختی لەسەر رەهەندی جینۆسایدی ئەنفال كردەوە و گوتی "ئەنفال هەوڵێك بوو بۆ قەڵاچۆكردنی گەلی كورد". بە پێی بۆچوونی ئەو، یەكێك لە كێشە سەرەكییەكان ئەوەیە كە "ئەنفال دەنگدانەوەیەكی وەهای نەبوو لەسەر ئاستی دنیا". هەر بۆیە داوای كرد كە "پێویستە قەڵاچۆكردنی كورد لەنێو رۆمانەكاندا رەنگدانەوە هەبێت و دواتریش بكرێنە فیلم" بۆ ئەوەی جیهان زیاتر ئاگادار بێت لەم تاوانە مەزنە.
حەمەفەریق حەسەن، نووسەر، پێناسەیەكی لە روانگەی مرۆڤایەتی و ئایینییەوە خستەڕوو و گوتی "ئەنفال واتە قڕكردنی میللەتێك كە خودا دروستیكردوە". هەروەها ئاماژەی بە پرسێكی گرنگیتر كرد كە زۆرجار پشتگوێ دەخرێت، ئەویش "جینۆسایدی كلتوری"یە، كە بە گوتەی ئەو "هەر زۆر مەترسیدارە" چونكە پەیوەندی بە سڕینەوەی ناسنامە و كەلتووری نەتەوەییەوە هەیە.
رێزان عوسمان، خوێندكاری دكتۆرا، جەختی لەسەر پەیوەندی نێوان ئەنفال و ناسنامەی نەتەوەیی كردەوە و گوتی: "ئەنفال واتە سڕینەوەی ناسنامەی گەلی كورد"، كە لە راستیدا نیشاندەری ئامانجی ستراتیژی و درێژخایەنی ئەم تاوانەیە.
وەران ئەحمەد، مامۆستا، بە شێوەیەكی هەستیار و شیعرئامێز باسی لە قووڵایی كاریگەری ئەنفال كرد لەسەر رۆحی گەلی كورد و گوتی: "ئەنفال لەنێو دڵ و دەروونی ئێمەدا بە نووسراوی ماوەتەوە"، كە ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ئەم تاوانە نەك تەنها لە یادەوەرییەوە، بەڵكو لە هەناوی نەتەوەكەدا ماوەتەوە.
صدری محەممەد، كە وەك یەكێك لە كەسوكاری ئەنفالكراوان، قسەی كرد و گوتی "ئێستاش منداڵەكانم دەڵێن كەی باوكمان دێتەوە و پێی شاد دەبینەوە". هاروەها گەلاوێژ عەمید وەك روزگاربوویەكی ئەنفال، بە كورتی و پڕ لە ئازار باسی زیانەكانی خێزانەكەی كرد‌و گوتی "زاوایەكم و كوڕێكم ئەنفالكراون كوڕەكەم گۆڕیشی دیار نییە".
رزگاربوویەكی تاوانی ئەنفال كە لەبەرنامەكەدا ئامادەبوو بە لێدوانەكەی وەزیری بەرگری عێراق دەڵتەنگ بوو كە گوتبووی "ئەنفال كۆتایی هاتووە"، ئەو ژنە بە گریانەوە گوتی "ئەوەی دەڵێ ئەنفال كۆتایی هاتووە كۆتایی پێدەهێنین". رزگاربوویەكی دیكە بە شێوازێكی هەستیار و پڕ لە ئازار باسی بیرەوەرییە تاڵەكانی كرد "لەبەر چاوی ئێمە لە پیاوێكی بەتەمەنیاندا، هەرگیز ئەوەم بیر ناچێتەوەو هەتاوەكو ئەو ڕۆژەی دەمرم كارەساتی ئەنفالم لەیاد ناچێت".
ئەم بەرنامەیە شەوی 20-04-2025 پێشكێشكراو میوانە سەرەكییەكان پێكهاتبوون لە
- عەبدوڵڵا حاجی محموود، وەزیری كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی كوردستان
- عەبدوڵڵا میروەیس، ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك
-هێمن حەسیب، نوسەر‌و چالاكەوان لە بواری ناساندنی ئەنفال
- محەممەد مستەفا، بەرێوەبەری دەزگای شەهیدانی كەركووك
- هێمن محەممەد، سەرۆكی رێكخراوی یادەوەری ئەنفال
چۆن سەربازگەی تۆپزاوا كە شوێنی ئەنفالكراوەكان بووە لە داڕووخان دەپارێزرێ؟
پاراستنی سەربازگەیەكی پڕ لە یادەوەری تاڵ
سەربازگەی تۆپزاوا، ئەو شوێنەی كە لە ساڵی 1988 بوووە
ناوەندێك بۆ كۆكردنەوەی هاونیشتمانیانی كورد (ئەوانەی ناونران ئەنفالكراوەكان) ئەو كوردانەی دەبرانە ئەو سەربازگەیە دواجار بەرەوو مەرگ رەوانە دەكران، بەشێكیان بۆ سەربازگەی دووبز‌و بەشێكی دیكەشیان دەبرانە سەربازگەی نوگرەسلمان لە پارێزگای ئەنبار، چارەنووسی زۆرینەشیان دواجار مەرگێكی لەبیر نەكراوبوو.
ئێستا سەربازگەی تۆپزاوا رۆژ لە دوای رۆژ بەروو دارووخان دەچێت، ئەوانەی لەوێ زیندانی كراون و كەسوكاری ئەنفالكراوەكان و میوانەكانی ئەم بەرنامەیەش لەسەر ئەوە هاوڕان سەربازگەكە نۆژەن بكرێتەوە و لە دارووخان بپارێزرێ. ئایا رێگرییەكانی بەردەم نۆژەنكردنەوەیە چییە؟ بەپێی ئەوەی لەم بەرنامەیەدا خرایەڕوو وەزارەتی بەرگری عێراقە خۆی بەخاوەنی زەوی سەربازگەكە دەزانێ ئامادەنییە پیداتە دەزگای شەهیدانی عێراق، تاوەكو بیكاتە مۆزەخانەیەك و وەكو شوێنێكی مێژووی گرنگ بمێنێتەوە، تەنانەت وەزیری بەرگری ئێستای عێراق بە میوانێكی سەرەكی ئەم بەرنامەی گوتووە "ئەنفال كۆتایی هاتووە". ئەو رەستەیە سەرجەم ئامادەبوانی بەرنامەكەی نیگەران كرد‌و كاردانەوەی جۆراجۆر لەوبارەیەوە دروست بوو. لە كۆتایی بەرنامەكەشدا بەرپرسانی هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و عێراقی ئامادەبووی نێو بەرنامەكە، بڕیاریاندا لە نزیكترین دەرفەت كۆببنەوە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی پلان و كردنی نووسراو بۆ لایەنە پەیوەندارەكان تاوەكو هەرچی زووە ئەو سەربازگەیە لە داڕووخان بپارێزرێت و كار بۆ بەمۆنۆمێنتكردنی بكرێت.
بەكۆمەڵ خەڵكیان بۆ دەهێنا
بەپێی شایەتحاڵەكان بێت، لەو سەربازگەیەدا گۆڕستانێكی بەكۆمەڵی نەدۆزراوە هەیە. حاجی ئەحمەد، پیاوێكی بەتەمەنی خەڵكی تۆپزاوایە
ئەو شایەتحاڵی راستەوخۆی سەردەمی ئەنفالەكان و دەڵێت "بەگریان و شین خەڵكیان دەهێنایە سەربازگەی تۆپزاوا"، حاجی ئەحمەد بەو شێوەیە باسی دیمەنەكانی ساڵی 1988 دەكات، كاتێك حكومەتی پێشووی عێراق پەلاماری ناوچە كوردنشینەكانی دا و هەزاران مرۆڤی بێ تاوانی كۆكردەوە،حاجی ئەحمەد وردەكاری زیاتر دەخاتە روو و دەڵێت "چوار دەوری سەربازگەكە سەرەتا بە سیم گیرابوو، دواتر بوو بە دیوار". ئەمەش نیشان دەدات، كە شوێنەكە بەرەبەرە بۆ مەبەستی دەستبەسەركردنی ژمارەیەكی زۆر خەڵك ئامادە كراوە.
یەكێك لە تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی ئەم شوێنە، بەپێی قسەكانی ئەم شایەتحاڵە، ئەوە بووە كە "بەردەوام خەڵكیان دەهێنایە ئەم سەربازگەیە و بەشەویش دیبردن بۆ شوێنی دیكە". ئەمە دەریدەخات كە تۆپزاوا وەك ناوەندێكی گواستنەوە بەكارهاتووە بۆ بردنی خەڵك بۆ شوێنی نادیار.
شایەتێكی گرنگی دیكەی حاجی ئەحمەد ئەوەیە كە "پێش ئەنفالەكە بە نائیب زابتی عەلی حەسەن مەجیدی دیوە"، ئاماژەیەكی راستەوخۆیە بۆ بوونی "عەلی كیمیاوی"، بەرپرسی سەرەكی شاڵاوی ئەنفال لەم ناوچەیەدا.
حاجی ئەحمەد باسی رزگاركردنی 12 كەس دەكات كە لە سەربازگەكە لەكاتی خۆیدا رایانكردوە "12 كەس لەم سەربازگەیە رایانكرد هاتنەلای من رزگارم كردن، ئەوانەی رایانكردبوو تاوەكو گەڕەكی رەحیماوام بردن". لەسەر ئەو كارە پیشكەشكار رەنج سەنگاوی روویكردە حاجی ئەحمەد گوتی "كارێكی ئێجگار باشت كردوە".
دۆزینەوەی پەنجەی منداڵ لە خانووەكەی عەلی حەسەن مەجید
شاڵاو ناسیح، كە پیشەی پێشمەرگەیە، باس لە دۆزینەوەی تەرمی منداڵان دەكات لە ساڵی 2006 دا لەنێو خانووەكەی عەلی حەسەن مەجید لە كەركووك، كە ئەوكاتە شاڵاو لەگەڵ ئەمریكییەكان كاری كردوە و ماڵەكەی عەلی حەسەن مەجیدیان وەك سەربازگە بەكارهێناوە
شاڵاو دەڵێت "لە 2006 لە خانوەكەی عەلی حەسەن مەجید زەویمان هەڵدەكەند پەنجەی منداڵ دەردەهات، هێشتا نازانم بۆچی پەنجەی منداڵ دەهاتە دەرەوە".
شاڵاو ناسیح ئەوەش رووندەكاتەوە كە ماڵی عەلی حەسەن مەجید ئێستا سوپای عێراقی تێدایە"، ئەمەش هۆكارە بۆ ئەوەی بەدواداچوونی ورد بۆ ئەو روودانە نەكرێت.
حاجی ئەحمەد پشتیوانی قەسەكانی ئەو پێشمەرگەبە دەكات دەڵێت "لەنێو جۆگەیەكی ئاوی ماڵی عەلی حەسەن مەجید كەلەسەری مرۆڤمان دەرهێناوە".
شاڵاو ناسیح جەخت دەكاتەوە "ئەگەر باش بگەڕێن لەژێر ئەم سەربازگەیەدا رووڤاتی ئەنفالكراوان هەیە". ئەو وردەكاری زیاتر دەخاتە روو لەسەر دۆزینەوەكانی لە ماڵەكەی عەلی حەسەن مەجید و دەڵێت "مەمەی شیری منداڵ لە ژێر زەویەكەیدا هەبوو" و "پەنجەی منداڵەكان لەژێر تەپۆلكەی بچووك بچووكدا داپۆشرابوو".
"لە هەر بستێكی ئەم خاكەدا رووفاتی ئەنفالكراوێك هەیە"
لەبەشێكی دیكەی راپۆرتی بەرنامەكەدا شێرزاد محەممەد كە خەڵكی تۆپزاوایە قسەی كرد و گوتی "لە ساڵانی رابردوو چایچیەكی ئەم سەربازگەیە گوتی خەڵكم لێرە بینیوە گولەباران كراوە و ژێر خاك نراوە". شایەتیدانی ئەو كارمەندەی سەربازگەكە سەلمێنەری بەشێكی ئەو تاوانەیە كە لەم سەربازگەیەدا ئەنجامدراوە. حاجی ئەحمەد پشتڕاستی دەكاتەوە كە "لەكاتی كێڵانی زەوی ئەمناوە كەل وپەل و ئێسكی مرۆڤ دەرهاتووە"، ئەوەش بەڵگەیەكی بەهێزی دیكە بۆ ئەوەی كە ئەم ناوچەیە گۆڕستانێكی گەورەی نهێنییە.
شێرزاد محەممەد باسی دۆزینەوەی تەرمێك دەكات "لەم ناوە تەرمێكم دەرهێنا جل وبەرگی كوردی لەبەربوو خەڵكی شۆریجەبوو". لەم روونكردنەوەیەدا دەردەكەوێت كە قوربانییەكان بە جلوبەرگی كوردییەوە ناشتراون، كە ئەمەش جارێكی دیكە ئاماژەیە بۆ ناسنامەی ئەو كەسانەی قوربانی بوون.
شێرزاد هەروەها روونی دەكاتەوە: "ئەو تەرمەی من دۆزیمەوە هی رەشبگیریەكەی ساڵی 1991 بوو"، كە نیشان دەدات ئەم شوێنە نەك تەنها بۆ قوربانیانی ئەنفالی 1988، بەڵكو بۆ قوربانیانی راپەڕینی 1991یش بەكارهاتووە.
شێرزاد محەممەد بە دوو قسەی گرنگ كۆتایی بە شایەتییەكەی دێنێت كە دەبێت وەك بانگەوازێك بۆ كاری جددی سەیر بكرێن ئەو دەڵێت "زەوی ئەم سەربازگەیە پێویستی بە لێكۆڵینەوەی ورد هەیە، چونكە
پێشبینی دەكەم لە هەر بستێكی ئەم خاكە رووفاتی ئەنفالكراوێك هەبێت"
كە منداڵەكەم مرد نەیانهێشت بۆی بگریم، بەڵام بەدڵ گریام
هەر لە راپۆرتی بەرنامەكەدا خوشك و برایەكی رزگاربووی ئەنفال قسەیان كرد تەمین محەممەد و نەجات محەممەد، دوو رزگاربووی ئەم سەربازگەیەن، چیرۆكی ئەو مەرگەساتانە دەگێڕنەوە كە بە چاوی خۆیان لە ساڵی 1988 لە سەربازگەی تۆپزاوا بینیویانە.
تەمین محەممەد، كە ئێستا تەمەنی هەڵكشاوە یادەوەرییەكانی بەم شێوەیە لە نێو سەربازگەكەی تۆپزاوا دەگێڕێتەوە"یادەوەری ناخۆشمان لەگەڵ ئەم شوێنە هەیە، بۆیە حەز دەكەین بكرێتە مۆنۆمێنتێك". بۆ ئەو و هەزاران كەسی دیكە، ئەم سەربازگەیە تەنیا دیوارێك و بینایەك نییە، بەڵكو هێمای ئەو كارەساتەیە كە بەرۆكی گەلێكی گرت، نەجات محەممەد كە برای تەمینە وردەكاری زیاتر لەسەر هۆڵەكانی سەربازگەكە دەخاتە روو دەڵێت "كاتێك كەئەنفالكراین و هێنراینە ئێرە ئەم هۆڵانە زۆربوون. كە هێنایانین بۆ ئێرە پیاوەكانیان جیاكردەوە". ئەم جیاكردنەوەی خێزانەكان یەكەم هەنگاوی پرۆسەی ئەنفال بوو، كە دواتر لێكترازانی تەواوی بەدوای خۆیدا هێنا.
یەكێك لە دڵتەزێنترین بیرەوەرییەكانی تەمین، ئەو شەوەیە كە منداڵەكانیان لێدەستێنن "شەوێك لێرە منداڵەكانیان لێسەندین، ئەو شەوە قیژە و هەوارێكی زۆرمان كرد سوودی نەبوو". ئەم دڵڕاتەكێنەرە دیمەنێكی ئاگرییە لە زەینی دایكێكدا، كە داواكاری و گریانەكانیان هیچ كاریگەرییەكی نەبووە. ئەو گوتیشی "دواتر كاژێر 12ی شەو منداڵەكانیان بۆ هێناینەوە، دواتر بۆمان دەركەوت منداڵەكانیان بردبوو كارەبایان لێبدەن، بەڵام یەكێك لە خۆیانی گرتبوو بۆیە گەڕاندیانەوە".
تەمین بە دڵێكی پڕ لە خەم باسی لەدەستدانی یەكێك لە كوڕەكانی دەكات "یەكێك لە كوڕەكانم ترسێك چووە گیانیەوە هەر بەو هۆیەوە لە سەربازگەی دووبز گیانی دەرچوو. كە منداڵەكەم نەخۆش كەوت نەیانهێشت بیبەم بۆ نەخۆشخانە تاوەكو گیانی دەرچوو". ئەم یادەوەرییە بەردەوام وەك برینێكی قووڵ لە رۆحی دایكێكدا ماوەتەوە كە تەنانەت ئازادی گریانیشی نەبووە "كە منداڵەكەم مرد نەیاندەهێشت بۆی بگریم تەنیا لە دڵەوە گریام".
ژیان لە ناو سەربازگەی مەرگدا
تەمین بەردەوام دەبێت لە گێڕانەوەی یادەوەرییەكانی "ماڵی خەزوورم خۆشمان هەموومان لێرە زیندانی بووین. كەلێرە بووین لەسەر ئەو چیمەنتۆ ساردە دادەنشتین بۆیە نەخۆش كەوتین".
گەورەترین كارەساتی نێو سەربازگەی دووبز مەرگی بەكۆمەڵی منداڵان بوو "بەهۆی سەرماوە لە سەربازگەكەی دووبز منداڵی زۆر مرد، ژنێك سێ منداڵ و یەكێكی دیكە دووانی مرد ئەو كاتە منداڵ زۆر دەمردن"
تەمین یادەوەری یەكەم شەوی هاتنیان بۆ تۆپزاوا دەگێڕێتەوە‌و دەڵێت "ئەو شەوە كە هێنراینە ئێرە بارانێكی زۆربوو، ئێمەیان بۆ مەرگ هێنابوو."
تەمین، ئەوەش دەخاتەڕوو، زامی ئەنفال هەرگیز لە دڵی دەرناچێت و دەشڵێت "حەز دەكەم ئێرە هەتا هەتایە بیمێنێ هەمووان بزانن ئێرە شوێنی ئەشكەنجەدانی كورد بووە".
"هاوار و ناڵەی ئەو هەموو منداڵە چۆن دەگێڕدرێتەوە"
"عەسران ئێمەیان دەهێنایە دەرەوە بۆ بەرخۆرەكە دەمانبینی ئەشكەنجەی پیاوەكانیان دەدا". تەمین بەو جۆرە باس لە شكاندنی كەرامەتی پیاوەكان دەكات لەبەرچاوی خێزانەكانیان. لە كلتووری كوردیدا زۆرینەی ژنەكان متمانەیەكی باڵایان بە پیاوەكانیان هەیە بە پێشڕەوی ژیانیان دەزانن، ئەو كاتەی پیاو لە بەرچاوی ژنەكەی دەشكێنرێ بەشێكی زۆری ئەو متمانەیە نامێنێ.
نەجات محەممەد برای تەمین باس لە ئازارێكی دیكەی ئەو رۆژانەی تۆپزاوا دەكات و دەڵێت "هاوار و ناڵەی ئەو هەموو منداڵە چۆن دەگێڕدرێتەوە، خەمی ئەو رۆژانە هەرگیز نانوسرێتەوە، ئێوە بڕوانن 182 هەزار كەس ئەنفال كراوە 30 بۆ 40 هەزاری هەر منداڵ بوون".
نەجات ئەوەش دەخاتەڕوو هاوار و ناڵەی ئەو شەوەی لە كەس‌وكاریان دابڕاندون هەرگیز لەبیرم ناچێتەوە، تەمینی خوشكیشی ئەوە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت"شەش مانگ ئەشكەنجەدان بە ئاسانی لەبیرناكرێت".
تەمین وردەكاری ئەو تاوانانە باس دەكات كە بەرامبەر ژنان و كچان ئەنجام دراون و دەڵێت "ئەوەی زۆر ناخۆشبوو كچە گەنجەكانیان جیاكردەوە بردیان. بەتەمەنەكانیشیان جیاكردەوە بردیانن بۆ نوگرەسلمان". هێشتا چارەنووسی ئەو كچە گەنجانە بە نادیاری ماوەتەوە..
چۆنیەتی ژیانی ئەو كەسانەی ئەنفالكراون لەناو سەربازگەدا ناخۆش و پڕ لە سووكایەتی بووە تەمین محەممەد دەڵێت "بۆ تەوالێتیش سەربازێك لەگەڵمان تاوەكو بەردەرگاكە دەهات، مینەتییەكان زۆر بوون سەموویان بۆ دەهێنانین قاچی سیسركی تێدابوو، چا دەهات قالۆنچەی تێدابوو ئیتر ئەو رۆژانە ژیانمان بەو جۆرە بوو".
وشەی (موخەرب) واتە تێكدەر، كاتی خۆی بەعس بەرامبەر پێشمەرگە بەكار دەهێنا بەپێی قسەی تەمین محەممەد ئەو وشەیە لەوێش بەرامبەریان بەكارهاتووە "كە منداڵەكان هاوریان بۆ دەكردین، بۆ بێ دەنگكردنیان پێیان دەگوتن (یەڵا موخەربین)".
پیاوەكان نەدەگریان، بەڵام رووخساریان مردبوو
نەجات بە سادەیی یەكێك لە كاریگەرترین بیرەوەرییەكانی ئەو سەردەمە بە قوڕگێكی پڕ لە گریان دەگێڕێتەوە و دەڵێت "لەزیندان كە خاڵمم بینی پێنج دیناری پێدام هەرگیز ئەوەم لەبیر ناچێتەوە".
تەمین ئەو دیمەنانە دەگێڕێتەوە كە پیشاندەری ئاستی دڕندەیی و نامرۆڤایەتی بوون و تاوەكو ئازاری رۆح كێشان ئازاری ئەوەی داوە "ئەو رۆژەی كە ئێمەیان ئەنفال دەكرد، عەرەبەكان هەڵدەپڕین و جەوزەلەیان لێدەدا".
شتێكی دیكە كە هەمیشە لە بیرەوەری تەمین بە زیندووی دەمێنێ بینی عەلی حەسەن مەجیدە لە تكریت لە كاتی ئەنفالەكاندا ئەو دەڵێت "كەبردیانین بۆ تكریت عەلی حەسەن مەجید هاتە بەشانی منداڵەكانی دەكێشاو دەیگووت (كول و موخەربین)، بەدەر لەوە لە ئۆتۆمبێلێكدا كە دەیاگواستینەوە سەرباری گەرمای ئەو رۆژانە گەرمی ئۆتۆمبێلەكەشیان هەڵكربوو دیارە مەبەستیان بووە بمانخنكێنن".
سەرباری هەموو ئەو ئازارانە ئێستا تەمین هەست بە ئاسوودەیی دەكات كاتێك سەدام و هاوڕێكانی بە سزای خۆیان گەیشتوون "كە سەدام و بعسییەكانم بینی بە سزای خۆیان گەیشتن وام دەزانی كوڕەكەم لە دووبز گەڕاوەتەوە".
ژمارەی ئەنفالكراوان بەردەوام جێگای گفتوگۆی لایەنە پەیوەندیدارەكان بووە وەك تەمین محەممەد دەیگێڕێتەوە تەنیا لە گوندەكەی ئەوان 31 كەس ئەنفالكرا، تەمین تكا دەكات ئەو سەربازگەیە (تۆپزاوا) بۆ هەتا هەتایە بمێنێتەوە، چونكە جێگایەكە بۆ شاهیدی دانی هەزاران تاوانی لەبیر نەكراوە.
نەجات محەممەد دیمەنێكی بەهێز لە بێدەنگی و ئازاری ناوەوەی پیاوەكان دەگێڕێتەوە "ئەو كاتانەی ئەنفال دەكراین پیاوەكان نەدەگریان، بەڵام بە رووخسار مردبوون".
چۆن لە عەرعەر ەوە بچم بۆ حەج
تەمین، وەكو بەشێكی دیكە لە كەسانی هەرێمی كوردستان ئەمساڵ ناوی دەرچووە بۆ حەج، بەڵام لەئێستاوە لە خەمی ئەوەدایە چۆن بەرێگای عەرعەرەوە تێپەڕی لەكاتێكدا رۆژانێك رێگایەكی پڕ خەم‌و ناسۆری ئازیزانی بووە ئەو بەگریانەوە لەبەشێكی راپۆرتە مەیدانەكەدا گوتی "ناوم بۆ حەج دەرچووە، نازانم چۆن لە عەرعەرەوە بڕۆم. نازانم چۆن بەتەك عەرعەردا بڕۆم كە خزم و كەس وكارێكی زۆرمی لێبوو، بەخوا هیچ كاتێك ئەنفالمان لە یاد ناچێتە، ئەو زامە بەردەوام لە دڵماندایە". ئێستا تەمین وەك ئافرەتێكی رزگاربووی ئەنفال شانازی بەخۆیەوە دەكات كە توانیوێتی سێ منداڵ بەبێ باوكی سەربەرزانە گەورە بكات ئەو گوتی "سێ منداڵم بە سەربەرزی بەبێ باوك گەورە كرد".
سەربازگەی دووبز تێكدرا كرایە گەڕەكێك
لە بەشی بەشەكانی دیكەی ئەم بەرنامەیەدا چەندین بەرپرسی باڵای كوردستان و كەركووك باسیان لە گرنگی پاراستنی سەربازگەی تۆپزاوا كرد وەك شوێنێكی مێژوویی و شایەتحاڵی تاوانەكانی ئەنفال. عەبدوڵڵا حاجی محموود، وەزیری كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەرێمی كوردستان، چەندین بەرپرسی دیكەش لەبەرنامەكەدا ئامادەبوون وەك هێمن حەسیب و هێمن محەممەد لە رێكخراوەكانی تایبەت بە پرسی ئەنفال و عەبدوڵڵا میروەیس لە ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك، و محەممەد مستەفای بەڕێوەبەری دەزگای شەهیدانی كەركووك
سەرەتا هێمن حەسیب، نوسەر‌و چالاكەوان لە بواری ناساندنی ئەنفال جەختی كردەوە كە "ئەو شوێنانە شاهیدێكی زیندووی تاوانەكانی ئەنفالە دەبێت بپارێزرێن، بەداخەوە، سەربازگەی دووبز كە هەمان مێژووی هەیە، پێشتر لەناوچووە و ئێستا بووەتە گەڕەكێكی نیشتەجێبوون، ئەمەش نیشانەیەكی مەترسیدارە بۆ چارەنووسی شوێنە مێژووییەكانی تر پەیوەست بە ئەنفال".
گەورەترین گرفت لەبەردەم بە مۆنۆمێنتكردنی تۆپزاوا
یەكێك لە كۆسپە سەرەكییەكان لەبەردەم گۆڕینی سەربازگەی تۆپزاوا بۆ مۆنۆمێنت یان مۆزەخانە، هەڵوێستی وەزارەتی بەرگری عێراقە كە خۆی بەخاوەنی ئەو شوێنە دەزانێ، محەممەد مستەفا، بەرێوەبەری دەزگای شەهیدانی كەركووك روونیكردەوە "وەزارەتی بەرگری دەڵێن ئەو سەربازگەیە موڵكی ئێمەیە نایدەین". ئەمە لە كاتێكدایە كە هێمن حەسیب ئاشكرای كرد كە دەزگای شەهیدانی عێراق و وەزارەتی دارایی عێراق كێشەیان نییە و رازین بەوەی شوێنەكە بكرێتە مۆنۆمێنت، بەڵام وەزارەتی بەرگری ناڕازییە
هێمن حەسیب باسی لەوە كرد كە "وەزیری بەرگری عێراق بە منی گووت ئەنفال كۆتایی پێهاتووە"، كە نیشانەی نەبوونی هەستیاری بەرامبەر ئەم پرسە گرنگەیە.
لەكاتێكدا جووتیارێكی ئامادەبووی بەرنامەكە روونیكردەوە كە "وەزارەتی بەرگری عێراق لە تۆپزاوا یەك بست زەوی نییە". هێمن حەسیب یش پشتگیری قسەی ئەو جووتیاری كردوە گوتی "زەوی سەربازگەكە لە بنەڕەتدا هی 11 جووتیاری كوردە و دەبێت ئەوانیش رازی بكرێن بۆ هەر گۆڕانكارییەك".
پارێزگاری كەركوو چی دەڵێت؟
وەزیری كاروباری شەهیدان ئاشكرای كرد كە لەساڵی 2021دا داوایان كردووە سەربازگەی تۆپزاوا بكرێتە مۆنۆمێنت، بەڵام "نوسراومان بۆ عێراق كردووە ئەنجامی نەبووە". هەروەها باسی لەوە كرد كە ئامادەیە "تاوەكو سەرۆكوەزیرانی عێراق لەگەڵ ئەو پرسەدابڕوات".
هێمن حەسیب باسی لەوە كرد هەر بۆ پاراستنی تۆپزاوا كە لە ساڵی 2022دا "لەهەرێمی كوردستان بێهیوا بوون روویان لە بەغدا كردوە". لەوێ تاوەكو رادەیەك بوونەتە هاوكاریان بەتایبەت سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق مستەفا كازمی ئەو گوتی "كازمی جارێك رێگری لە سوپا كردووە بچێتەوە تۆپزاوا، ئەوە لە كاتێكدا سوپا سێ جار هەوڵی داوە بچێتەوە ئەو سەربازگەیە و بە هەوڵی جووتیارەكان دەركراوە.
هەر لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا لێدوانێكی پارێزگاری كەركووك، رێبوار تەها پیشان ئامادەبوان درا پارێزگاری كەركووك جەختی كردەوە كە "دروستكردنی مۆنۆمێنت لە تۆپزاوا لەبەرنامەماندایە و كاری جدیشی لەسەر دەكەن"، بەڵام ئەوەی نەشاردەوە ئەو كارە ئاسان نییە وەك خۆی گوتی "چاوەڕێی حكومەتی عێراق دەكەین هاوكارمان بێت".
ئەندامانی عەرەب و توركمان واژۆیان نەكردوە
عەبدوڵڵا میروەیس، ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئاماژەی بەوە كرد كە بۆ پاراستنی تۆپزاوا نووسراوێكیان داوەتە ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك، بەڵام "تەنیا ئەندامە كوردەكان واژۆیان كرد". ئەو رەخنەی لە هەڵوێستی ئەندامانی نەتەوەكانی تر گرت و گوتی: "وەك نەتەوە عەرەب و توركمان ئەو بیركردنەوە نییە، بەداخەوە ئەوە بۆچوونی دەستەبژێرێكی سیاسییە". عەبدوڵڵا میروەیس پرسیاری كرد گوتی "پێش هەر شتێك ئەوە پرسێكی مرۆییە ئەوان لەمەدا لەگەڵمان نەبن، كەی لەگەڵمان دەبن؟".
هێمن حەسیب، ئەوەی نەشاردەوە كە لە ساڵی 2023دا بانگەوازێكیان بۆ پاراستنی تۆپزاوا كردوە بەتایبەت چوار وەزیری كوردی حكومەتی عێراقیان خستۆتەبەردەم بەرپرسارێتی ئەو گوتی بەداخەوە تەنیا خالید شوانی وەزیبری داد بەدەنگمانەوە هات".
عەبدوڵڵا میروەیس بەهەمان شێوە رەخنەی ئەوەی لە وەزارەتی شەهیدانی كوردستان هەبوو كە دەبوو لە دوای 2003وە هەوڵیان بۆ پاراستنی سەربازگەی تۆپزاوا بدایە بیان كردایەتە مۆنۆمێنتێك.
كێشەی كەسوكاری قوربانیان
هێمن محەممەد، كە وەك سەرۆكی رێكخراوی یادەوەری ئەنفال لە بەرنامەكەدا بەشداربوو ئاماژەی بە كێشەیەكی تری گرنگ كرد كە "بەشێك لە كەس و كاری ئەنفالكراوان تاوەكو ئێستا ناسنامەیەكیشیان بۆ نەكراوە". بەهەمان شێوە هێمن حەسیب جەختی كردەوە كە "ئەوانەی لە تۆپزاوا زیندانی بوون حكومەتی عێراق وەك زیندانی سیاسی هەژماریان ناكات"، وەزیری شەهیدانی كوردستان عەبدوڵڵا حاجی محموود لەوبارەیەوە روونكردنەوەی ئەوەیدا ئەوەی لەلای ئەوان تۆمار بێت لەلای حكومەتی عێراق هیچ بۆ ناكرێت بەپێچەوانەشەوە
هەروەها هێمن حەسیب باسی لەوەش كرد كە "زانكۆكان داوا دەكەن خوێندكارەكانیان ببەنە تۆپزاوا، بەڵام لەبەر ئەوەی بینایەكی چۆڵە ناتوانن ئەو كارە بكەن".
بەڵێنەكان و پلانەكان
لە كۆتاییەكانی بەرنامەكەدا بەشداربووان كۆمەڵێك بەڵێن و پلانیان خستەڕوو ئەمەش لە پێناو بەزووی چارەسەركردنی ئەو كیشەیە عەبدوڵڵا حاجی محموود گوتی "دوای ئەم بەرنامەیە نوێنەرەكەی خۆم ئاگادار دەكەم بەدوای ئەم پرسەدا بچێت، هاوكات داوا لە رێكخراوەكان دەكەم نووسراوێكم لەبارەی دروستكردنی مۆنۆمێنتەكە بۆ بكەن".
هەردوو هێمنەكەی بەرنامەكەش (هێمن محەممەد و هێمن حەسیب) بەڵێنی ئەوەیاندا بۆ بەزووی چارەسەركردنی ئەو گرفتە دوای بەرنامەكە یاداشتێك بدەنە وەزیری شەهیدان.
وەزیری كاروباری شەهیدانی ئەنفالكراوان عەبدوڵڵا حاجی محموود تەنیا نوسراو ناكات، بەڵكو وەك خۆی گووتی"بەخالید شوانی دەڵێم بۆ ئەم كارە با بچین بۆلای وەزیری بەرگری عێراق". عەبدوڵڵا میروەیس یش بەرپرسارێتی ئەوەی گرتە ئەستۆ كە ئەوانیش لە ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك نووسراوێك لەسەر ئەم پرسە دەكەنەوە.
بۆچوونی نوسەران
لەبەشێكی دیكەی ئەم بەرنامەیەدا بووچوونی بەشێك لە نووسەران و چالاكەوان لەسەر پرسی ئەنفال خرایە روو د. شەونم یەحیا، نووسەر، ئەنفالی بە "لێكترازانی كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری" پێناسە كرد، كە بە روونی ئاماژەیە بۆ كاریگەرییە قووڵەكانی ئەم تاوانە لەسەر تەواوی ژیانی گەلی كورد.حەمەسەعید حەسەن، سەرۆكی ئەكادیمیای كوردی، لە پێناسەكەیدا جەختی لەسەر رەهەندی جینۆسایدی ئەنفال كردەوە و گوتی "ئەنفال هەوڵێك بوو بۆ قەڵاچۆكردنی گەلی كورد". بە پێی بۆچوونی ئەو، یەكێك لە كێشە سەرەكییەكان ئەوەیە كە "ئەنفال دەنگدانەوەیەكی وەهای نەبوو لەسەر ئاستی دنیا". هەر بۆیە داوای كرد كە "پێویستە قەڵاچۆكردنی كورد لەنێو رۆمانەكاندا رەنگدانەوە هەبێت و دواتریش بكرێنە فیلم" بۆ ئەوەی جیهان زیاتر ئاگادار بێت لەم تاوانە مەزنە.
حەمەفەریق حەسەن، نووسەر، پێناسەیەكی لە روانگەی مرۆڤایەتی و ئایینییەوە خستەڕوو و گوتی "ئەنفال واتە قڕكردنی میللەتێك كە خودا دروستیكردوە". هەروەها ئاماژەی بە پرسێكی گرنگیتر كرد كە زۆرجار پشتگوێ دەخرێت، ئەویش "جینۆسایدی كلتوری"یە، كە بە گوتەی ئەو "هەر زۆر مەترسیدارە" چونكە پەیوەندی بە سڕینەوەی ناسنامە و كەلتووری نەتەوەییەوە هەیە.
رێزان عوسمان، خوێندكاری دكتۆرا، جەختی لەسەر پەیوەندی نێوان ئەنفال و ناسنامەی نەتەوەیی كردەوە و گوتی: "ئەنفال واتە سڕینەوەی ناسنامەی گەلی كورد"، كە لە راستیدا نیشاندەری ئامانجی ستراتیژی و درێژخایەنی ئەم تاوانەیە.
وەران ئەحمەد، مامۆستا، بە شێوەیەكی هەستیار و شیعرئامێز باسی لە قووڵایی كاریگەری ئەنفال كرد لەسەر رۆحی گەلی كورد و گوتی: "ئەنفال لەنێو دڵ و دەروونی ئێمەدا بە نووسراوی ماوەتەوە"، كە ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە ئەم تاوانە نەك تەنها لە یادەوەرییەوە، بەڵكو لە هەناوی نەتەوەكەدا ماوەتەوە.
صدری محەممەد، كە وەك یەكێك لە كەسوكاری ئەنفالكراوان، قسەی كرد و گوتی "ئێستاش منداڵەكانم دەڵێن كەی باوكمان دێتەوە و پێی شاد دەبینەوە". هاروەها گەلاوێژ عەمید وەك روزگاربوویەكی ئەنفال، بە كورتی و پڕ لە ئازار باسی زیانەكانی خێزانەكەی كرد‌و گوتی "زاوایەكم و كوڕێكم ئەنفالكراون كوڕەكەم گۆڕیشی دیار نییە".
رزگاربوویەكی تاوانی ئەنفال كە لەبەرنامەكەدا ئامادەبوو بە لێدوانەكەی وەزیری بەرگری عێراق دەڵتەنگ بوو كە گوتبووی "ئەنفال كۆتایی هاتووە"، ئەو ژنە بە گریانەوە گوتی "ئەوەی دەڵێ ئەنفال كۆتایی هاتووە كۆتایی پێدەهێنین". رزگاربوویەكی دیكە بە شێوازێكی هەستیار و پڕ لە ئازار باسی بیرەوەرییە تاڵەكانی كرد "لەبەر چاوی ئێمە لە پیاوێكی بەتەمەنیاندا، هەرگیز ئەوەم بیر ناچێتەوەو هەتاوەكو ئەو ڕۆژەی دەمرم كارەساتی ئەنفالم لەیاد ناچێت".
ئەم بەرنامەیە شەوی 20-04-2025 پێشكێشكراو میوانە سەرەكییەكان پێكهاتبوون لە
- عەبدوڵڵا حاجی محموود، وەزیری كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی كوردستان
- عەبدوڵڵا میروەیس، ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك
-هێمن حەسیب، نوسەر‌و چالاكەوان لە بواری ناساندنی ئەنفال
- محەممەد مستەفا، بەرێوەبەری دەزگای شەهیدانی كەركووك
- هێمن محەممەد، سەرۆكی رێكخراوی یادەوەری ئەنفال
به‌شی بكه لە
