هەنگاوەكانی ئاشتی لەدوای كۆنگرەی 12ی پەكەكە
كاردانەوەكانی ئەگەری پرسی چەكدانانی پەكەكە
هەنگاوەكانی ئاشتی لەدوای كۆنگرەی 12ی پەكەكە
كورتەیەك لە بەرنامەكە
بڕیاری مێژوویی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، كاریگەرییەكانی ئەم بڕیارە لەسەر دۆخی سیاسی ناوچەكە و داهاتووی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا مژاری سەرەكی ئەم بەرنامەیە بوو
ئایا پێگەی نوێی كورد لە توركیا دوای ئەم گۆڕانكارییانە چی بەسەر دێت ئاستەنگ و رێگرییەكانی بەردەم پرۆسەی ئاشتی لە توركیا چین لەم بەرنامەیەدا وەڵامی ئەو پرسیارانە درایەوە، ئەم بەرنامەیە رۆژێك پێش بڕیای چكدانانی پەكەكە بوو، بەڵام بەشێك لە میوانەكان پێشبین یاخوود زانیاری دزەپێكراوی ئەوەیان هەبوو كە پەكەكە لە كۆنگرەی 12ی خۆیدا بڕیاری چەكدانانی داوە بۆیە شیكردنەووەكانیان بەو ئاڕاستەیە بوو كە پەكەكە ئەو بڕیارە دەدا، پرسیارێكی سەرەكی بەرنامەكە چارەنووسی عەبدوڵڵا ئۆجالان بوو لەدوای هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە ئایا لە زیندان دەمێنێتەوە؟ یاخوود چارەنووسی چی دەبێت؟ ئایا سەڵاحەدین دەمیرتاش لە رووی پێگەی سیاسییەوە دەتوانێ شوێنێ ئۆجالان بگرێتەوە؟ لەم بەرنامەیەدا وەڵامی ئەو پرسیارانە دراوەتەوە.
هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە و پڕۆسەی ئاشتی
خەلیل ئاتاج، كە سەركردایەتی پێشووی پەكەكەیە و ئاگایی تەواوی لە مێژوو و ئامانجەكانی ئەم رێكخراوەیە هەیە، بە شێوەیەكی راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە پرۆسەی ئاشتی لە شەڕ باشتر و گونجاوترە. ئەو پێی وایە كە سێ دەیە شەڕی چەكداری دژی دەوڵەتی توركیا ئەنجامێكی یەكلاكەرەوەی نەبووە ئەو گوتی "لە قۆناخی ئێستادا، پێویستە پەكەكە هەنگاوی نوێ هەڵبگرێت". بە بڕوای ئاتاج، هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە كارێكی باشە بۆ بزووتنەوەی كورد لە توركیا، چونكە بەردەوامبوون لە شەڕ نەك تەنها زیان بە خودی پەكەكە دەگەیەنێت، بەڵكو رێگری دەكات لە هەر جۆرە پێشكەوتنێكی سیاسی و مەدەنی بۆ گەلی كورد لەو وڵاتە.
ئاتاج جەخت دەكاتەوە كە بڕیارەكەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان، رێبەری پەكەكە كە ئێستا لە گرتووخانەی ئیمرالیدایە، بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە بڕیارێكی گرنگ و مێژووییە كە دەتوانێت سەرەتای قۆناخێكی نوێ بێت. ئەو بڕوای وایە كە ئەم بڕیارە پاش لێكدانەوەیەكی قووڵی بارودۆخی كورد لە توركیا هاتووە و لە بەرژەوەندی درێژخایەنی كوردە.
خۆهەڵوەشاندنەوەی پەكەكە چارەسەری پرسی كورد نییە
مستەفا شەفیق، نووسەر و شرۆڤەكاری سیاسی كە چەندین ساڵە چاودێری دۆخی كوردە، پێی وایە كە شەڕی پەكەكە گەیشتۆتە بنبەست و پێویستی بە چارەسەرێكی نوێ هەبوو. ئەو باس لەوە دەكات كە چەكی نێو دەستی پەكەكە نەیتوانی بارودۆخی كورد بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە توركیا بگۆڕێت، هەرچەندە كاریگەری سیاسی و كۆمەڵایەتی بەهێزی هەبووە. بە بۆچوونی شەفیق، "خۆهەڵوەشاندنەوەی پەكەكە هەنگاوی یەكەمی پراكتیكی پڕۆسەی ئاشتییە و دەرگا دەكاتەوە بۆ گفتوگۆیەكی جددی لەنێوان نوێنەرانی كورد و دەوڵەتی توركیادا". شەفیق ئەم هەنگاوە وەك سەرەتای قۆناخێكی نوێ دەبینێت بۆ توركیا، قۆناغێك كە تێیدا دەكرێت پرسی كورد لە رێگەی سیاسی و یاساییەوە چارەسەر بكرێت". مستەفا شەفیق، وەك چاودێرێكی واقیعی، روونی دەكاتەوە كە خۆهەڵوەشاندنەوەی پەكەكە بە تەنها پێی ناگوترێت چارەسەری پرسی كورد. ئەو ئاماژە بەوە دەكات كە پرسی كورد لە توركیا پرسێكی فرەڕەهەند و ئاڵۆزە كە پێویستی بە چارەسەری ریشەیی هەیە، بە تایبەت لە بواری ناسنامە، زمان، و مافە سیاسییەكان.
60% كورد لە توركیا پشتیوانی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە دەكەن
زریان رۆژهەڵاتی، بەڕێوەبەری ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو كە بە شێوەیەكی بەردەوام چاودێری دۆخی كورد دەكات و لە زۆرینەی رووداوەكانی پەیوەست بە كورد و سیاسەتی نێودەوڵەتی بۆچوونو قسەی جیاوازی هەیە، باس لەوە دەكات كە زیاتر لە ٦٠٪ی كورد لە توركیا پشتیوانی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە دەكەن. ئەو ئەم رێژەیە وەك ئاماژەیەك دەبینێت كە زۆربەی خەڵك خوازیاری گۆڕانن لە شێوازی خەباتی كورد و بە تایبەت كۆتاییهێنان بە شێوازی چەكداری.
سەبارەت بە چۆنیەتی ئەنجامدانی كۆنگرەی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، رۆژهەڵاتی زانیاری وردتر پێشكەش دەكات و باس لەوە دەكات كە بەهۆی دۆخی ئەمنییەوە كۆنگرەكە بە دوو بەش ئەنجامدراوە، یەكێكیان لە شاخی گارا كە بنكەیەكی سەرەكی پەكەكەیە ئەوی دیكەیان لە شاخەكانی قەندیل بووە. هەروەها ئاماژە بە زانیارییەك دەكات كە دەڵێت ئۆجەلان بە شێوەیەكی ئۆنلاین بەشداری كۆنگرەی كردووە، ئەمەش ئەگەر راست بێت نیشانەی گرنگی ئەم بڕیارەیە لەلایەن رێبەرایەتی پەكەكەوە.
د. زوبێر رەسوڵ، مامۆستای زانكۆ و شرۆڤەكاری سیاسی كە چەندین توێژینەوەی لەسەر پرسی كورد لە توركیا ئەنجام داوە، پێی وایە خۆهەڵوەشاندنەوەی پەكەكە كاریگەری فراوانی لەسەر هەموو كورد دەبێت، "نەك تەنها لە توركیا بەڵكو لە سەرتاسەری ناوچەكە". بە بۆچوونی ئەو، ئەم هەنگاوە دینامیكیەتی سیاسی نوێ دروست دەكات و دەرفەتی نوێ دەڕەخسێنێت بۆ كورد لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی.
د. رەسوڵ لە شیكردنەوەكەیدا باس لەوەش دەكات كە بە هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، توركیا چیتر ناتوانێت پەكەكە تۆمەتبار بكات بە پەكخستنی ئاشتی، واتە بیانووی شەڕ كەم دەبێتەوە و پێویستە توركیا هەنگاوی كردەیی بنێت. بەڵام لە هەمان كاتدا، د. رەسوڵ هۆشداری دەدات كە لەم پرۆسەیەدا، ئەردۆغان "زۆر شت دەباتەوە" بەم هەنگاوە، واتە ئەردۆغان دەتوانێت ئەم هەڵوەشاندنەوەیە وەك سەركەوتنێكی سیاسی و سەربازی بۆ خۆی بەكاربهێنێت، بەبێ ئەوەی گرەنتی بدات لە بەرامبەردا چی بە كورد دەدات.
ئاستەنگ و راستییەكانی بەردەم پڕۆسەكە
خەلیل ئاتاج لە قسەكانیدا جەخت لەسەر خاڵێكی گرنگ دەكاتەوە، ئەویش ئەوەیە كە پرۆسەی ئاشتی پرۆژەی دەوڵەتە، نەوەك پرۆژەی حكومەتی كاتی توركیا. بە بۆچوونی ئەو، ئەمە خاڵێكی ئەرێنییە، چونكە نیشان دەدات كە پرۆسەكە سەرووی سیاسەتی حزبایەتی و حكومەتی كاتییە، بەڵكو ستراتیژێكی درێژخایەنی دەوڵەتی توركیایە. ئەمەش مانای ئەوەیە كە پرۆسەكە لەگەڵ گۆڕانی حكومەت لە توركیا بە لاواز ناچێت یان ناوەستێت.
ئاتاج ئاماژە بە خاڵێكی سەرنجڕاكێش دەكات و دەڵێت "وردەكاریی گفتوگۆكانی توركیا و پەكەكە ئاشكرا ناكرێن، واتە بەشێكی زۆر لە دانوستاندنەكان لە پشت پەردەوە ئەنجام دەدرێن". ئەمەش رێگە دەدات بە هەردوولا بە ئازادی و بێ فشاری دەرەكی گفتوگۆ بكەن، بەڵام لە هەمان كاتدا دەرفەتی چاودێری و لێپرسینەوە كەم دەكاتەوە.
یەكێك لە خاڵە هەستیارەكان كە ئاتاج باسی دەكات ئەوەیە كە پەكەكە نایەوێت دوای چەكدانان لە كوردستان دووربخرێنەوە، واتە ئەندامانی پەكەكە دوای هەڵوەشاندنەوەی رێكخراوەكەیان، نایانەوێت لە كوردستان دوور بخرێنەوە یان دەربەدەر بكرێن، بەڵكو دەیانەوێت بە شێوەیەكی ئاسایی بگەڕێنەوە نێو كۆمەڵگا و ژیانی مەدەنی. ئاتاج هەروەها پێی وایە "پرسی پەكەكە پرسێكی نێودەوڵەتییە و تەنها بە رێككەوتنی نێوان پەكەكە و توركیا چارەسەر نابێت، بەڵكو پێویستی بە چاودێری و پشتیوانی نێودەوڵەتی هەیە".
ئایا كێشەی كورد چارەسەر دەبێت یاخوود تەنیا پەكەكە
زریان رۆژهەڵاتی، بەپێی لێكۆڵینەوەكانی، باس لەوە دەكات كە هەندێك لە سەركردەكانی پەكەكە لەگەڵ هەڵوەشانەوەی رێكخراوەكەیان نین. ئەمەش ئاماژەیە بۆ بوونی ناكۆكی نێوخۆیی لە نێو پەكەكەدا لەسەر ئەم بڕیارە چارەنووسسازە. ناوبراو ئەوەش دەخاتەڕوو كە پەكەكە ئەگەر پابەند نەبێت بە بڕیاری ئۆجەلان دابەش دەبێت، واتە مەترسی لێكترازانی پەكەكە هەیە لە ئەگەری سەرنەگرتنی پرۆسەی هەڵوەشاندنەوە.
رۆژهەڵاتی خاڵێكی گرنگی دیكە دەخاتەڕوو كە توركیا تاوەكو ئێستا نەیگوتووە كێشەی كورد چارەسەر دەكەین، بەڵكو باس لە چارەسەركردنی "كێشەی تیرۆر" دەكات. ئەم جیاوازییە لە دەربڕین زۆر گرنگە چونكە نیشان دەدات كە توركیا هێشتا پرسەكە وەك پرسێكی ئەمنی دەبینێت نەك پرسێكی سیاسی و نەتەوەیی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، بە بڕوای زریان رۆژهەڵاتی، "شەڕی چەند دەیەی پەكەكە وای كردووە توركیا دان بە بوونی كورد بنێت و ئێستا واقیعێكی نوێ لە توركیا هەیە كە نكۆڵی لێناكرێت".
مستەفا شەفیق، لە شیكردنەوەكەیدا، روونی دەكاتەوە كە پەكەكە تۆپی هەڵداوەتەوە گۆڕەپانی توركیا، واتە ئێستا نۆرەی توركیایە كە هەنگاو بنێت. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە پەكەكە چاوەڕوانی هەنگاوی پراكتیكی توركیایە، بەتایبەت لە بواری مافە سیاسی و كولتووری و زمانەوانییەكانی كورد.
"پەكەكە كراوە بە قوربانی رۆژئاوای كوردستان"
بە گوێرەی زانیارییەكانی مستەفا شەفیق، چەكدانانی پەكەكە بە سێ بەش یان قۆناخ دەبێت، و چەند شوێنێكی تایبەت بۆ وەرگرتنی چەك لە پەكەكە دەستنیشان دەكرێت. ئەو زانیارییە وردانە نیشان دەدەن كە پلانێكی دیاریكراو هەیە بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەی چەكدانان كە یەكێكە لە قۆناخە هەستیارەكانی پرۆسەی ئاشتی. شەفیق هەروەها دەڵێت "پرسی چەكدانانی پەكەكە دوای پێشهاتەكانی غەززە هاتۆتە ئاراوە". ئەمەش پەیوەندی پێشهاتەكانی كوردستان بە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە بە گشتی دەردەخات.
د. زوبێر رەسوڵ شیكردنەوەیەكی قووڵتر دەخاتەڕوو پێی وایە "پەكەكە كراوە بە قوربانی رۆژئاوای كوردستان". ئەم بۆچوونە ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە پەكەكە وەك بەشێك لە رێككەوتنێكی گەورەتر لەسەر ئاستی ناوچەیی قوربانی دەكرێت، بە تایبەت سەبارەت بە پرسی كورد لە سووریا. هەروەها رەسوڵ دەڵێت "توركیا پرسی پەكەكە و پرسی كوردی لە یەكتر جیاكردۆتەوە"، واتە توركیا هەوڵ دەدات پرسی پەكەكە وەك پرسێكی ئەمنی چارەسەر بكات، بەبێ ئەوەی باس لە چارەسەری ڕیشەیی پرسی كورد بكات.
داهاتووی پەكەكە و كاریگەری لەسەر پرسی كورد
زریان رۆژهەڵاتی لە شیكردنەوەكەیدا دەربارەی داهاتووی بزووتنەوەی كورد لە توركیا، پێی وایە "سەلاحەددین دەمیرتاش، سیاسەتمەداری ناسراوی كورد و هاوسەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی گەلان، كە ئێستا لە زینداندایە، بەهێزترین بەربژێرە بۆ جێگرتنەوەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە داهاتوودا وەك رێبەری سیاسی كورد لە توركیا". ئەم بۆچوونە لەسەر بنەمای چەند فاكتەرێكە، وەك كاریزما و توانای سیاسی و كۆمەڵایەتی دەمیرتاش، و هەروەها پەیوەندی نزیكی لەگەڵ جەماوەری كورد و گروپە سیاسییەكانی كورد لە توركیا. بە بۆچوونی رۆژهەڵاتی، پەكەكە لە رێگەی دەم پارتی (پارتی دیموكراتی گەلان) درێژە بە سیاسەت دەدات. ئەمەش نیشان دەدات كە كەناڵە سیاسی و مەدەنییەكان دەبنە جێگرەوەی خەباتی چەكداری، و وزە و تواناكان دەچنە نێو كاری سیاسی و پەرلەمانی.
رۆژهەڵاتی زیاتر روونی دەكاتەوە كە دامەزراوە و تواناكانی پەكەكە دەخرێنە خزمەتی دەم پارتی، واتە ئەو رێكخستن و توانا مرۆییانەی كە پەكەكە لە ماوەی دەیەكانی رابردوودا بنیاتی ناون، لە داهاتوودا لە چوارچێوەی سیاسیدا بەكاردەهێنرێن.
رۆژهەڵاتی هەروەها ئاماژە بە مەسەلەیەكی هەستیار دەكات و گومانی هەیە كە ناسنامەی كورد بخرێتە نێو دەستووری توركیا، واتە گومانی هەیە كە توركیا ئامادە بێت ناسنامەی كورد بە فەرمی بناسێت لە دەستووردا، كە یەكێكە لە داواكارییە دێرینەكانی كورد. ئەو دەڵێت "لە توركیا ئاشتی پرسێكە و كێشەی كورد پرسێكی دیكەیە، واتە هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە و كۆتاییهێنان بە شەڕ دەكرێت روو بدات، بەڵام ئەمە بە مانای چارەسەركردنی پرسی كورد نایەت".
مستەفا شەفیق لە روانگەی خۆیەوە دەڵێت بە كۆتاییهاتنی پەكەكە، دەم پارتی كۆتایی نایەت، واتە بزووتنەوەی سیاسی كورد بەردەوام دەبێت، تەنها شێوازی خەبات دەگۆڕێت لە چەكدارییەوە بۆ سیاسی و مەدەنی. ئەم تێڕوانینە لەگەڵ بۆچوونی رۆژهەڵاتی یەكدەگرێتەوە كە پێی وایە وزە و تواناكانی پەكەكە دەچنە نێو چوارچێوەی سیاسی.
د. زوبێر رەسوڵ لە كۆتایی شیكردنەوەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە لە بەرژەوەندیی پرسی كوردە. ئەو پێی وایە كە ئێستا كاتی خەباتی سیاسی و مەدەنییە، چونكە شەڕی چەكداری گەیشتووەتە بنبەست و ناتوانێت ئەوەی كورد مەبەستیەتی بەدەستی بهێنێت. پێشبینی د.زوبێر رەسوڵ ئەوەیە كە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، كورد لە توركیا دەتوانێت لە رێگەی سیاسی و دیموكراسی و كاری مەدەنییەوە دەستكەوتی گرنگ بەدەست بهێنێت.
كاریگەرییەكانی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە لەسەر ناوچەكە
هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە تەنها كاریگەری لەسەر توركیا و پەیوەندی نێوان پەكەكە و دەوڵەتی توركیا ناكات، بەڵكو كاریگەری فراوانی لەسەر هەموو ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەت چارەنووسی كورد لە وڵاتانی دیكە دەبێت.
شارەزایان پێیان وایە كە هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە دەتوانێت كاریگەری ئەرێنی هەبێت لەسەر پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردستانی عێراق، كە پێشتر بەهۆی بوونی بنكەكانی پەكەكە لە سنوورەكانی هەرێمی كوردستان، زۆرجار توركیا فشاری دەخستە سەر هەرێمی كوردستان و هێرشی دەكردە سەر ناوچە سنوورییەكان. هەروەها، پەیوەندی نێوان توركیا و سووریا، بە تایبەت سەبارەت بە پرسی كورد لە رۆژئاوای كوردستان دەكرێت لە داهاتوودا گۆڕانی بەسەردا بێت.
ئەم بەرنامەیە شەوی 11-05-2025 پێشكێشكراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
- خەلیل ئاتاج، سەركردایەتی پێشووی پەكەكە
- زریان رۆژهەڵاتی، بەڕێوەبەری ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو
- مستەفا شەفیق، نوسەرو شرۆڤەكار
- د. زوبێر رەسوڵ، مامۆستای زانكۆو شرۆڤەكار
هەنگاوەكانی ئاشتی لەدوای كۆنگرەی 12ی پەكەكە
كورتەیەك لە بەرنامەكە
بڕیاری مێژوویی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، كاریگەرییەكانی ئەم بڕیارە لەسەر دۆخی سیاسی ناوچەكە و داهاتووی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا مژاری سەرەكی ئەم بەرنامەیە بوو
ئایا پێگەی نوێی كورد لە توركیا دوای ئەم گۆڕانكارییانە چی بەسەر دێت ئاستەنگ و رێگرییەكانی بەردەم پرۆسەی ئاشتی لە توركیا چین لەم بەرنامەیەدا وەڵامی ئەو پرسیارانە درایەوە، ئەم بەرنامەیە رۆژێك پێش بڕیای چكدانانی پەكەكە بوو، بەڵام بەشێك لە میوانەكان پێشبین یاخوود زانیاری دزەپێكراوی ئەوەیان هەبوو كە پەكەكە لە كۆنگرەی 12ی خۆیدا بڕیاری چەكدانانی داوە بۆیە شیكردنەووەكانیان بەو ئاڕاستەیە بوو كە پەكەكە ئەو بڕیارە دەدا، پرسیارێكی سەرەكی بەرنامەكە چارەنووسی عەبدوڵڵا ئۆجالان بوو لەدوای هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە ئایا لە زیندان دەمێنێتەوە؟ یاخوود چارەنووسی چی دەبێت؟ ئایا سەڵاحەدین دەمیرتاش لە رووی پێگەی سیاسییەوە دەتوانێ شوێنێ ئۆجالان بگرێتەوە؟ لەم بەرنامەیەدا وەڵامی ئەو پرسیارانە دراوەتەوە.
هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە و پڕۆسەی ئاشتی
خەلیل ئاتاج، كە سەركردایەتی پێشووی پەكەكەیە و ئاگایی تەواوی لە مێژوو و ئامانجەكانی ئەم رێكخراوەیە هەیە، بە شێوەیەكی راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە پرۆسەی ئاشتی لە شەڕ باشتر و گونجاوترە. ئەو پێی وایە كە سێ دەیە شەڕی چەكداری دژی دەوڵەتی توركیا ئەنجامێكی یەكلاكەرەوەی نەبووە ئەو گوتی "لە قۆناخی ئێستادا، پێویستە پەكەكە هەنگاوی نوێ هەڵبگرێت". بە بڕوای ئاتاج، هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە كارێكی باشە بۆ بزووتنەوەی كورد لە توركیا، چونكە بەردەوامبوون لە شەڕ نەك تەنها زیان بە خودی پەكەكە دەگەیەنێت، بەڵكو رێگری دەكات لە هەر جۆرە پێشكەوتنێكی سیاسی و مەدەنی بۆ گەلی كورد لەو وڵاتە.
ئاتاج جەخت دەكاتەوە كە بڕیارەكەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان، رێبەری پەكەكە كە ئێستا لە گرتووخانەی ئیمرالیدایە، بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە بڕیارێكی گرنگ و مێژووییە كە دەتوانێت سەرەتای قۆناخێكی نوێ بێت. ئەو بڕوای وایە كە ئەم بڕیارە پاش لێكدانەوەیەكی قووڵی بارودۆخی كورد لە توركیا هاتووە و لە بەرژەوەندی درێژخایەنی كوردە.
خۆهەڵوەشاندنەوەی پەكەكە چارەسەری پرسی كورد نییە
مستەفا شەفیق، نووسەر و شرۆڤەكاری سیاسی كە چەندین ساڵە چاودێری دۆخی كوردە، پێی وایە كە شەڕی پەكەكە گەیشتۆتە بنبەست و پێویستی بە چارەسەرێكی نوێ هەبوو. ئەو باس لەوە دەكات كە چەكی نێو دەستی پەكەكە نەیتوانی بارودۆخی كورد بە شێوەیەكی بنەڕەتی لە توركیا بگۆڕێت، هەرچەندە كاریگەری سیاسی و كۆمەڵایەتی بەهێزی هەبووە. بە بۆچوونی شەفیق، "خۆهەڵوەشاندنەوەی پەكەكە هەنگاوی یەكەمی پراكتیكی پڕۆسەی ئاشتییە و دەرگا دەكاتەوە بۆ گفتوگۆیەكی جددی لەنێوان نوێنەرانی كورد و دەوڵەتی توركیادا". شەفیق ئەم هەنگاوە وەك سەرەتای قۆناخێكی نوێ دەبینێت بۆ توركیا، قۆناغێك كە تێیدا دەكرێت پرسی كورد لە رێگەی سیاسی و یاساییەوە چارەسەر بكرێت". مستەفا شەفیق، وەك چاودێرێكی واقیعی، روونی دەكاتەوە كە خۆهەڵوەشاندنەوەی پەكەكە بە تەنها پێی ناگوترێت چارەسەری پرسی كورد. ئەو ئاماژە بەوە دەكات كە پرسی كورد لە توركیا پرسێكی فرەڕەهەند و ئاڵۆزە كە پێویستی بە چارەسەری ریشەیی هەیە، بە تایبەت لە بواری ناسنامە، زمان، و مافە سیاسییەكان.
60% كورد لە توركیا پشتیوانی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە دەكەن
زریان رۆژهەڵاتی، بەڕێوەبەری ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو كە بە شێوەیەكی بەردەوام چاودێری دۆخی كورد دەكات و لە زۆرینەی رووداوەكانی پەیوەست بە كورد و سیاسەتی نێودەوڵەتی بۆچوونو قسەی جیاوازی هەیە، باس لەوە دەكات كە زیاتر لە ٦٠٪ی كورد لە توركیا پشتیوانی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە دەكەن. ئەو ئەم رێژەیە وەك ئاماژەیەك دەبینێت كە زۆربەی خەڵك خوازیاری گۆڕانن لە شێوازی خەباتی كورد و بە تایبەت كۆتاییهێنان بە شێوازی چەكداری.
سەبارەت بە چۆنیەتی ئەنجامدانی كۆنگرەی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، رۆژهەڵاتی زانیاری وردتر پێشكەش دەكات و باس لەوە دەكات كە بەهۆی دۆخی ئەمنییەوە كۆنگرەكە بە دوو بەش ئەنجامدراوە، یەكێكیان لە شاخی گارا كە بنكەیەكی سەرەكی پەكەكەیە ئەوی دیكەیان لە شاخەكانی قەندیل بووە. هەروەها ئاماژە بە زانیارییەك دەكات كە دەڵێت ئۆجەلان بە شێوەیەكی ئۆنلاین بەشداری كۆنگرەی كردووە، ئەمەش ئەگەر راست بێت نیشانەی گرنگی ئەم بڕیارەیە لەلایەن رێبەرایەتی پەكەكەوە.
د. زوبێر رەسوڵ، مامۆستای زانكۆ و شرۆڤەكاری سیاسی كە چەندین توێژینەوەی لەسەر پرسی كورد لە توركیا ئەنجام داوە، پێی وایە خۆهەڵوەشاندنەوەی پەكەكە كاریگەری فراوانی لەسەر هەموو كورد دەبێت، "نەك تەنها لە توركیا بەڵكو لە سەرتاسەری ناوچەكە". بە بۆچوونی ئەو، ئەم هەنگاوە دینامیكیەتی سیاسی نوێ دروست دەكات و دەرفەتی نوێ دەڕەخسێنێت بۆ كورد لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی.
د. رەسوڵ لە شیكردنەوەكەیدا باس لەوەش دەكات كە بە هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، توركیا چیتر ناتوانێت پەكەكە تۆمەتبار بكات بە پەكخستنی ئاشتی، واتە بیانووی شەڕ كەم دەبێتەوە و پێویستە توركیا هەنگاوی كردەیی بنێت. بەڵام لە هەمان كاتدا، د. رەسوڵ هۆشداری دەدات كە لەم پرۆسەیەدا، ئەردۆغان "زۆر شت دەباتەوە" بەم هەنگاوە، واتە ئەردۆغان دەتوانێت ئەم هەڵوەشاندنەوەیە وەك سەركەوتنێكی سیاسی و سەربازی بۆ خۆی بەكاربهێنێت، بەبێ ئەوەی گرەنتی بدات لە بەرامبەردا چی بە كورد دەدات.
ئاستەنگ و راستییەكانی بەردەم پڕۆسەكە
خەلیل ئاتاج لە قسەكانیدا جەخت لەسەر خاڵێكی گرنگ دەكاتەوە، ئەویش ئەوەیە كە پرۆسەی ئاشتی پرۆژەی دەوڵەتە، نەوەك پرۆژەی حكومەتی كاتی توركیا. بە بۆچوونی ئەو، ئەمە خاڵێكی ئەرێنییە، چونكە نیشان دەدات كە پرۆسەكە سەرووی سیاسەتی حزبایەتی و حكومەتی كاتییە، بەڵكو ستراتیژێكی درێژخایەنی دەوڵەتی توركیایە. ئەمەش مانای ئەوەیە كە پرۆسەكە لەگەڵ گۆڕانی حكومەت لە توركیا بە لاواز ناچێت یان ناوەستێت.
ئاتاج ئاماژە بە خاڵێكی سەرنجڕاكێش دەكات و دەڵێت "وردەكاریی گفتوگۆكانی توركیا و پەكەكە ئاشكرا ناكرێن، واتە بەشێكی زۆر لە دانوستاندنەكان لە پشت پەردەوە ئەنجام دەدرێن". ئەمەش رێگە دەدات بە هەردوولا بە ئازادی و بێ فشاری دەرەكی گفتوگۆ بكەن، بەڵام لە هەمان كاتدا دەرفەتی چاودێری و لێپرسینەوە كەم دەكاتەوە.
یەكێك لە خاڵە هەستیارەكان كە ئاتاج باسی دەكات ئەوەیە كە پەكەكە نایەوێت دوای چەكدانان لە كوردستان دووربخرێنەوە، واتە ئەندامانی پەكەكە دوای هەڵوەشاندنەوەی رێكخراوەكەیان، نایانەوێت لە كوردستان دوور بخرێنەوە یان دەربەدەر بكرێن، بەڵكو دەیانەوێت بە شێوەیەكی ئاسایی بگەڕێنەوە نێو كۆمەڵگا و ژیانی مەدەنی. ئاتاج هەروەها پێی وایە "پرسی پەكەكە پرسێكی نێودەوڵەتییە و تەنها بە رێككەوتنی نێوان پەكەكە و توركیا چارەسەر نابێت، بەڵكو پێویستی بە چاودێری و پشتیوانی نێودەوڵەتی هەیە".
ئایا كێشەی كورد چارەسەر دەبێت یاخوود تەنیا پەكەكە
زریان رۆژهەڵاتی، بەپێی لێكۆڵینەوەكانی، باس لەوە دەكات كە هەندێك لە سەركردەكانی پەكەكە لەگەڵ هەڵوەشانەوەی رێكخراوەكەیان نین. ئەمەش ئاماژەیە بۆ بوونی ناكۆكی نێوخۆیی لە نێو پەكەكەدا لەسەر ئەم بڕیارە چارەنووسسازە. ناوبراو ئەوەش دەخاتەڕوو كە پەكەكە ئەگەر پابەند نەبێت بە بڕیاری ئۆجەلان دابەش دەبێت، واتە مەترسی لێكترازانی پەكەكە هەیە لە ئەگەری سەرنەگرتنی پرۆسەی هەڵوەشاندنەوە.
رۆژهەڵاتی خاڵێكی گرنگی دیكە دەخاتەڕوو كە توركیا تاوەكو ئێستا نەیگوتووە كێشەی كورد چارەسەر دەكەین، بەڵكو باس لە چارەسەركردنی "كێشەی تیرۆر" دەكات. ئەم جیاوازییە لە دەربڕین زۆر گرنگە چونكە نیشان دەدات كە توركیا هێشتا پرسەكە وەك پرسێكی ئەمنی دەبینێت نەك پرسێكی سیاسی و نەتەوەیی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، بە بڕوای زریان رۆژهەڵاتی، "شەڕی چەند دەیەی پەكەكە وای كردووە توركیا دان بە بوونی كورد بنێت و ئێستا واقیعێكی نوێ لە توركیا هەیە كە نكۆڵی لێناكرێت".
مستەفا شەفیق، لە شیكردنەوەكەیدا، روونی دەكاتەوە كە پەكەكە تۆپی هەڵداوەتەوە گۆڕەپانی توركیا، واتە ئێستا نۆرەی توركیایە كە هەنگاو بنێت. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە پەكەكە چاوەڕوانی هەنگاوی پراكتیكی توركیایە، بەتایبەت لە بواری مافە سیاسی و كولتووری و زمانەوانییەكانی كورد.
"پەكەكە كراوە بە قوربانی رۆژئاوای كوردستان"
بە گوێرەی زانیارییەكانی مستەفا شەفیق، چەكدانانی پەكەكە بە سێ بەش یان قۆناخ دەبێت، و چەند شوێنێكی تایبەت بۆ وەرگرتنی چەك لە پەكەكە دەستنیشان دەكرێت. ئەو زانیارییە وردانە نیشان دەدەن كە پلانێكی دیاریكراو هەیە بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەی چەكدانان كە یەكێكە لە قۆناخە هەستیارەكانی پرۆسەی ئاشتی. شەفیق هەروەها دەڵێت "پرسی چەكدانانی پەكەكە دوای پێشهاتەكانی غەززە هاتۆتە ئاراوە". ئەمەش پەیوەندی پێشهاتەكانی كوردستان بە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە بە گشتی دەردەخات.
د. زوبێر رەسوڵ شیكردنەوەیەكی قووڵتر دەخاتەڕوو پێی وایە "پەكەكە كراوە بە قوربانی رۆژئاوای كوردستان". ئەم بۆچوونە ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە پەكەكە وەك بەشێك لە رێككەوتنێكی گەورەتر لەسەر ئاستی ناوچەیی قوربانی دەكرێت، بە تایبەت سەبارەت بە پرسی كورد لە سووریا. هەروەها رەسوڵ دەڵێت "توركیا پرسی پەكەكە و پرسی كوردی لە یەكتر جیاكردۆتەوە"، واتە توركیا هەوڵ دەدات پرسی پەكەكە وەك پرسێكی ئەمنی چارەسەر بكات، بەبێ ئەوەی باس لە چارەسەری ڕیشەیی پرسی كورد بكات.
داهاتووی پەكەكە و كاریگەری لەسەر پرسی كورد
زریان رۆژهەڵاتی لە شیكردنەوەكەیدا دەربارەی داهاتووی بزووتنەوەی كورد لە توركیا، پێی وایە "سەلاحەددین دەمیرتاش، سیاسەتمەداری ناسراوی كورد و هاوسەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی گەلان، كە ئێستا لە زینداندایە، بەهێزترین بەربژێرە بۆ جێگرتنەوەی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە داهاتوودا وەك رێبەری سیاسی كورد لە توركیا". ئەم بۆچوونە لەسەر بنەمای چەند فاكتەرێكە، وەك كاریزما و توانای سیاسی و كۆمەڵایەتی دەمیرتاش، و هەروەها پەیوەندی نزیكی لەگەڵ جەماوەری كورد و گروپە سیاسییەكانی كورد لە توركیا. بە بۆچوونی رۆژهەڵاتی، پەكەكە لە رێگەی دەم پارتی (پارتی دیموكراتی گەلان) درێژە بە سیاسەت دەدات. ئەمەش نیشان دەدات كە كەناڵە سیاسی و مەدەنییەكان دەبنە جێگرەوەی خەباتی چەكداری، و وزە و تواناكان دەچنە نێو كاری سیاسی و پەرلەمانی.
رۆژهەڵاتی زیاتر روونی دەكاتەوە كە دامەزراوە و تواناكانی پەكەكە دەخرێنە خزمەتی دەم پارتی، واتە ئەو رێكخستن و توانا مرۆییانەی كە پەكەكە لە ماوەی دەیەكانی رابردوودا بنیاتی ناون، لە داهاتوودا لە چوارچێوەی سیاسیدا بەكاردەهێنرێن.
رۆژهەڵاتی هەروەها ئاماژە بە مەسەلەیەكی هەستیار دەكات و گومانی هەیە كە ناسنامەی كورد بخرێتە نێو دەستووری توركیا، واتە گومانی هەیە كە توركیا ئامادە بێت ناسنامەی كورد بە فەرمی بناسێت لە دەستووردا، كە یەكێكە لە داواكارییە دێرینەكانی كورد. ئەو دەڵێت "لە توركیا ئاشتی پرسێكە و كێشەی كورد پرسێكی دیكەیە، واتە هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە و كۆتاییهێنان بە شەڕ دەكرێت روو بدات، بەڵام ئەمە بە مانای چارەسەركردنی پرسی كورد نایەت".
مستەفا شەفیق لە روانگەی خۆیەوە دەڵێت بە كۆتاییهاتنی پەكەكە، دەم پارتی كۆتایی نایەت، واتە بزووتنەوەی سیاسی كورد بەردەوام دەبێت، تەنها شێوازی خەبات دەگۆڕێت لە چەكدارییەوە بۆ سیاسی و مەدەنی. ئەم تێڕوانینە لەگەڵ بۆچوونی رۆژهەڵاتی یەكدەگرێتەوە كە پێی وایە وزە و تواناكانی پەكەكە دەچنە نێو چوارچێوەی سیاسی.
د. زوبێر رەسوڵ لە كۆتایی شیكردنەوەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە لە بەرژەوەندیی پرسی كوردە. ئەو پێی وایە كە ئێستا كاتی خەباتی سیاسی و مەدەنییە، چونكە شەڕی چەكداری گەیشتووەتە بنبەست و ناتوانێت ئەوەی كورد مەبەستیەتی بەدەستی بهێنێت. پێشبینی د.زوبێر رەسوڵ ئەوەیە كە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە، كورد لە توركیا دەتوانێت لە رێگەی سیاسی و دیموكراسی و كاری مەدەنییەوە دەستكەوتی گرنگ بەدەست بهێنێت.
كاریگەرییەكانی هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە لەسەر ناوچەكە
هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە تەنها كاریگەری لەسەر توركیا و پەیوەندی نێوان پەكەكە و دەوڵەتی توركیا ناكات، بەڵكو كاریگەری فراوانی لەسەر هەموو ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەت چارەنووسی كورد لە وڵاتانی دیكە دەبێت.
شارەزایان پێیان وایە كە هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە دەتوانێت كاریگەری ئەرێنی هەبێت لەسەر پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردستانی عێراق، كە پێشتر بەهۆی بوونی بنكەكانی پەكەكە لە سنوورەكانی هەرێمی كوردستان، زۆرجار توركیا فشاری دەخستە سەر هەرێمی كوردستان و هێرشی دەكردە سەر ناوچە سنوورییەكان. هەروەها، پەیوەندی نێوان توركیا و سووریا، بە تایبەت سەبارەت بە پرسی كورد لە رۆژئاوای كوردستان دەكرێت لە داهاتوودا گۆڕانی بەسەردا بێت.
ئەم بەرنامەیە شەوی 11-05-2025 پێشكێشكراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
- خەلیل ئاتاج، سەركردایەتی پێشووی پەكەكە
- زریان رۆژهەڵاتی، بەڕێوەبەری ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو
- مستەفا شەفیق، نوسەرو شرۆڤەكار
- د. زوبێر رەسوڵ، مامۆستای زانكۆو شرۆڤەكار
بهشی بكه لە
