(ئەمڕۆ میر ئەمری كردووە، غەزایە ڕێگرتن لە نەیاران. نەبا خوانەخواستە زاری كوردان بەردەست و پێی دوژمنان كەوێ. من لە كێ كەمترم؟ گوایە من كورد نیم؟ چما ناموسی كوردان ناموسی من نییە؟! بێگومان دەبێت بچم گەر قیامەتیش بێت هەر دەچم. خوێن سەرسەران بكەوێ خۆم پێ ڕاناگیرێ. تەنانەت غەزالیش ڕێم لێبگرێ من هەر ناوەستم. من مەمی ئالانم.!)
ئەمەی سەرەوە یەكەمین دیالۆگی، دەستپێكی یەكەمین شانۆنامەیە كە لە مێژووی ئەدەبیاتی كوردیدا بەناوی (مەمی ئالان) نووسراوە و نووسەرەكەی عەبدولڕەحیم ڕەحمی هەكارییە (1890-1958) كە لەدایكبووی قەزای باشقەڵای نزیك شاری (وان)ە لە باكووری كوردستان. ئەم شانۆنامەیە لە ژمارە (15 و 16)ی گۆڤاری ژین لە ئیستەنبوڵ بڵاوكراوەتەوە. نووسەری ئەم شانۆنامەیە، بەدەر لە شانۆنووسین، شاعیرێكی نوێخوازی ساڵانی بیست و سی و چلەكانی ئەدەبیاتی كوردی و توركی بووە. چیرۆكنووس و پەخشاننووس و سۆفیگەرێكی بەناوبانگی كوردیش بووە. بەدەر لەزمانی دایك، بە نووسین و خوێندنەوە زمانەكانی (فارسی، توركی، عەرەبی، رووسی و ئەڵمانی) زانیوە. بەوپێیەی ئەم تێكستە شانۆییە یەكەمین تێكستی شانۆنامەیە كە لە ئەدەبیاتی كوردیدا نووسراوە، رەنگە تا ئێستا وەك پێویست خوێنەری كورد ئاشنا نەبێت بە رووداو و چیرۆك و كارەكتەرەكانی شانۆنامەكە. تەنانەت لە ئەدەبیاتی كوردیدا وەك پێویست لای لێ نەكراوەتەوە. هەربۆیە هەڵوێستەكردن و خوێندنەوەی تێكستەكە و بەرهەمەكانی دیكەی ئەم نووسەرە، بایەخ و گرنگیی خۆی هەیە.
تێكستی شانۆگەریی (مەمی ئالان) لەگەڵ ئەوەی دوو دیمەنی كورتە، بەڵام ئاستی تەكنیك و پێكهاتەكانی دەقێكی ئاستبەرزی تێدایە. بەراورد بەوەی كە تێكستەكە ساڵی 1919 بە زمانی كوردی نووسراوە و لەو سەردەمەشدا ئاستی زمانی كوردی، بە تایبەتیش لە باكوور وەك پێویست بەهێز نەبووە، بەڵام كاتێك دیالۆگی كارەكتەرەكانی ئەو دەقە دەخوێنیتەوە، هەست بەوە دەكەیت نووسەری دەقەكە زۆر ورد و بە ئاگاوە مامەڵەی لەگەڵ وشە و رستە و دیالۆگی كارەكتەرەكان كردووە. بە جۆرێك درێژدادڕیی تێدا نییە و بە كەمترین وشە زۆرترین وێنە و دیمەن و رووداوی بە خوێنەران گەیاندووە، بە تایبەتیش رووكاری دەرەوەی چیرۆك و بیرۆكەی دەقە شانۆییەكە باس لە قارەمانێتی و ئازایەتی كورد دەكات لە شەڕی ئازدكردنی قودسدا، بەڵام مانا شاراوەكەی باسی لێكنەگەیشتن و بەهەڵە كوشتنی پاڵەوان (مەم) دەكات، لەلایەن چاوڕەش (دایكی مەم)، ئەمیش وەك زۆرێك لە ئەفسانە و داستانە میللی و فۆلكلۆرییەكانی دیكەی كورد كە لە كۆتایی چیرۆكەكەدا پاڵەوان بەشێوەیەكی تراژیدییانە دەكوژرێت، شانۆگەریی (مەمی ئالان)یش هەمان چیرۆك و كۆتایی تراژیدی هەیە.
شانۆگەرییەكە چوار كارەكتەر لەخۆدەگرێ: مەمی ئالان، لەوەند، چاوڕەش و غەزال. بیرۆكەی سەرەكیی شانۆییەكەش دابەش بووە بەسەر دوو هێڵی سەرەكیدا: هێڵێكی نەتەوەیی و ناسیۆنالیستی، لەگەڵ هێڵێكی ئاینی و سۆفیگەری. چیرۆكی شانۆگەرییەكە باس لە ساتی رۆیشتنی مەمی كوردان بۆ غەزای رزگاركردنی قودس دەكات. كاتێك (مەم) خۆی ئامادە دەكات بچێت بۆ شەڕ، چاوڕەشی دایكی و غەزالی ژنی بە تەنیا جێدێڵێت، دوای چەندین ساڵ، وەك قارەمانێك لە غەزا دەگەڕێتەوە و دەچێتە لای ژنەكەی، سەرەتا ژنەكەی نایناسێتەوە. دواتر كە خۆی ئاشكرا دەكات، دەیناسێتەوە و هەردووكیان لێك دەئاڵێن و باوەش بە یەكتردا دەكەن و هۆشیان لە دونیا نامێنێت. كە (چاوڕەش)ی دایكی (مەم) دێتە ژوورەوە و ئەو دیمەنە دەبینێت، وا دەزانێت بووكەكەی لە باوەشی پیاوێكی بێگانەدایە، بۆیە بە شمشێر لەدواوە (مەم) كوڕەكەی خۆی دەكوژێت. شانۆگەرییەكە بەم گۆرانییەی (چاوڕەش و غەزال) كۆتایی دێت:
هەرێ مەمۆ، مەمێ ئەباسی، ئەباسی
بریندارۆ مەمۆ، دایێ كۆربت نە ناسی
لە دیمەنی یەكەمی شانۆگەرییەكەشدا، چەندین بەیت و گۆرانی لە نێوان مەمۆ و غەزالدا هەیە، ریتم و شیعری گۆرانییەكە رۆمانسێتیی نێوان دوو كارەكتەری سەرەكییە، ئەمەش دیوێكی شانۆگەرییەكەیە. دیوێكی دیكەی باس لە ئازایەتی و جوامێریی میر و كەسایەتییەكانی كورد دەكات لە پێناوی ئازادیدا، عەبدولڕەحیم هەكاری خۆی لەبارەی ئەم شانۆگەرییەوە دەڵێت: (مەمی ئالان، فەزیلەتی كوردان بەرز رادەگرێت).
لەگەڵ ئەوەی ئەم تێكستە یەكەمین دەقی نووسراوی شانۆنامەیە لە ئەدەبیاتی كوردیدا، بەڵام پاش ئەم تێكستە، عەبدولڕەحیم هەكاری چەندین دیوانی شیعری و پەخشان و بابەت و گوتاری جیاوازی لەسەر مێژووی كورد و شیعر و پەخشان و خواپەرستی و مافەكانی كورد نووسیوە. باس لەوە دەكرێت كە دوو تێكستی دیكەی شانۆیی نووسیوە و وەك دەستنووس تا ئێستا ماونەتەوە و نەهاتوونەتە چاپكردن. ماڵباتەكەشی هیچ شتێكیان لەسەر بەرهەمە بڵاونەكراوەكانی هەكاری نەگوتووە. هاڵەی كچی كە هاوسەری شەهید موسا عەنتەر بوو، چەند جارێك ئاماژەی بەو نووسراو و بابەتانەی باوكی كردووە.
بەدەر لەبابەتی شانۆگەریی (مەمی ئالان)، ئەم نووسەرە كوردە، بابەتی شیعر و پەخشانەكانیشی لە چوارچێوەی هەمان ناوەڕۆك و بابەتی ئەم شانۆگەرییەدا دەسووڕێنەوە، بەتایبەتیش باسكردن لە مافی ئازادیی كوردان و نووسین و زمانی كوردی و خەونی درووستكردنی دەوڵەتێك بۆ كورد.
لە پەخشانێكی كورتدا لەژێر ناوی (وڵات) كە لە رۆژنامەی ژین لە ئیستەنبوڵ بڵاوی كردووەتەوە، ئاوا باسی دەوڵەت دەكات بۆ كوردان: (ئیمڕۆ لە دڵی هەمو یەكێكماندا ئەوینێك هەیە، ئاگرێك هەیە كە هەمیشە بە عیشقەكەی بە ئەوین دەسوتێ، بەهۆی ئەو ئاگرەوە نە خاوەن ماڵین نە خاوەن كوڕ، نەخاوەنی ژیانین. هەر بۆیە ئامادەین هەمو شتێكی خۆمان لە پێناوی ئەم ڕێیەدا بدەین، ئەمە چ عیشقێكە و چ ئەوینێكە؟ بێگومان ئەوینی وڵاتە. لەو كاتەی لە وڵات هاتومەتە دەرەوە هیچ شتێكی پێشووم لە بیر نەچووە هەمو كاتەكان وا لەبەرچاومە....) دواتر باس لەو عیشقەی بۆ وڵات دەكات و دەڵێت :(وڵات عیشقێكە و چوار وەرزە لە من بەر بووە، هەمیشە دەمسوتێنێ و دەمكوڵێنێت، كاتێ باسی وڵات دەكەن من وا هەست دەكەم لەبەردەم ئەركێكی گەورەدام و دەبێت لە ڕێی ئەو ئەركەدا خەبات بكەم و لەو خەباتەشدا گیان ببەخشم بۆ وڵاتەكەم.!)
بەدەر لە نووسینی پەخشان و بابەت لەسەر ئەو پرسانە، ناوەڕۆكی شیعرەكانیشی هەر لە چوارچێوەی سۆزی نەتەوەیی و ئاینیی سۆفیگەریدا بووە، لە شیعرێكیدا بەناوی (لۆمە ژ بلبل) لە بەشێكیدا، دەڵێت:
بلبل، چییە نالی یاوە هەردەم!
یان هوون ژی وەكی مە بێ وەلاتن
حاشا، نەوەكی مە هوون سەفیلن
(هێلوون)وە هەیە، خوەدان كەلاتن
هون عاشقێ سۆرگولان هەبینن
دڵخوازێ مەملەكەت كەلاتن
ماشووقێ وە گولن، مە گولستانن
گازی وەدكر، مە دل دپاتن
عاشقا مەنە وەكا وەدیتنا گول
یان تالیبێ ژین یان مەماتن
لە شیعرە بەناوبانگەكەشیدا بەناوی (نوور) دەڵێت:
كە دەڕوانم وڵاتی من هەمووی باخ و گوڵانە
هەموو لا بێ دەنگ، لە نەغمەی ئەو بولبولانە
جارێك لە بۆ بەهارێ و جارێك لە بۆ حەزینی
جوان و ڕەوان ئاو و وەزن دەڵێن بە عەندەلیب
ساقیا مەجلیس تەواو مەستە بە ئاوی زەبیب
پەلك هەموو شەرمەندەنە لە حوسن و گوڵشەنا
قەترە قەترە خوێن دەڕژن، لە خوێناوی گەردنا
ئەمەی سەرەوە یەكەمین دیالۆگی، دەستپێكی یەكەمین شانۆنامەیە كە لە مێژووی ئەدەبیاتی كوردیدا بەناوی (مەمی ئالان) نووسراوە و نووسەرەكەی عەبدولڕەحیم ڕەحمی هەكارییە (1890-1958) كە لەدایكبووی قەزای باشقەڵای نزیك شاری (وان)ە لە باكووری كوردستان. ئەم شانۆنامەیە لە ژمارە (15 و 16)ی گۆڤاری ژین لە ئیستەنبوڵ بڵاوكراوەتەوە. نووسەری ئەم شانۆنامەیە، بەدەر لە شانۆنووسین، شاعیرێكی نوێخوازی ساڵانی بیست و سی و چلەكانی ئەدەبیاتی كوردی و توركی بووە. چیرۆكنووس و پەخشاننووس و سۆفیگەرێكی بەناوبانگی كوردیش بووە. بەدەر لەزمانی دایك، بە نووسین و خوێندنەوە زمانەكانی (فارسی، توركی، عەرەبی، رووسی و ئەڵمانی) زانیوە. بەوپێیەی ئەم تێكستە شانۆییە یەكەمین تێكستی شانۆنامەیە كە لە ئەدەبیاتی كوردیدا نووسراوە، رەنگە تا ئێستا وەك پێویست خوێنەری كورد ئاشنا نەبێت بە رووداو و چیرۆك و كارەكتەرەكانی شانۆنامەكە. تەنانەت لە ئەدەبیاتی كوردیدا وەك پێویست لای لێ نەكراوەتەوە. هەربۆیە هەڵوێستەكردن و خوێندنەوەی تێكستەكە و بەرهەمەكانی دیكەی ئەم نووسەرە، بایەخ و گرنگیی خۆی هەیە.
تێكستی شانۆگەریی (مەمی ئالان) لەگەڵ ئەوەی دوو دیمەنی كورتە، بەڵام ئاستی تەكنیك و پێكهاتەكانی دەقێكی ئاستبەرزی تێدایە. بەراورد بەوەی كە تێكستەكە ساڵی 1919 بە زمانی كوردی نووسراوە و لەو سەردەمەشدا ئاستی زمانی كوردی، بە تایبەتیش لە باكوور وەك پێویست بەهێز نەبووە، بەڵام كاتێك دیالۆگی كارەكتەرەكانی ئەو دەقە دەخوێنیتەوە، هەست بەوە دەكەیت نووسەری دەقەكە زۆر ورد و بە ئاگاوە مامەڵەی لەگەڵ وشە و رستە و دیالۆگی كارەكتەرەكان كردووە. بە جۆرێك درێژدادڕیی تێدا نییە و بە كەمترین وشە زۆرترین وێنە و دیمەن و رووداوی بە خوێنەران گەیاندووە، بە تایبەتیش رووكاری دەرەوەی چیرۆك و بیرۆكەی دەقە شانۆییەكە باس لە قارەمانێتی و ئازایەتی كورد دەكات لە شەڕی ئازدكردنی قودسدا، بەڵام مانا شاراوەكەی باسی لێكنەگەیشتن و بەهەڵە كوشتنی پاڵەوان (مەم) دەكات، لەلایەن چاوڕەش (دایكی مەم)، ئەمیش وەك زۆرێك لە ئەفسانە و داستانە میللی و فۆلكلۆرییەكانی دیكەی كورد كە لە كۆتایی چیرۆكەكەدا پاڵەوان بەشێوەیەكی تراژیدییانە دەكوژرێت، شانۆگەریی (مەمی ئالان)یش هەمان چیرۆك و كۆتایی تراژیدی هەیە.
شانۆگەرییەكە چوار كارەكتەر لەخۆدەگرێ: مەمی ئالان، لەوەند، چاوڕەش و غەزال. بیرۆكەی سەرەكیی شانۆییەكەش دابەش بووە بەسەر دوو هێڵی سەرەكیدا: هێڵێكی نەتەوەیی و ناسیۆنالیستی، لەگەڵ هێڵێكی ئاینی و سۆفیگەری. چیرۆكی شانۆگەرییەكە باس لە ساتی رۆیشتنی مەمی كوردان بۆ غەزای رزگاركردنی قودس دەكات. كاتێك (مەم) خۆی ئامادە دەكات بچێت بۆ شەڕ، چاوڕەشی دایكی و غەزالی ژنی بە تەنیا جێدێڵێت، دوای چەندین ساڵ، وەك قارەمانێك لە غەزا دەگەڕێتەوە و دەچێتە لای ژنەكەی، سەرەتا ژنەكەی نایناسێتەوە. دواتر كە خۆی ئاشكرا دەكات، دەیناسێتەوە و هەردووكیان لێك دەئاڵێن و باوەش بە یەكتردا دەكەن و هۆشیان لە دونیا نامێنێت. كە (چاوڕەش)ی دایكی (مەم) دێتە ژوورەوە و ئەو دیمەنە دەبینێت، وا دەزانێت بووكەكەی لە باوەشی پیاوێكی بێگانەدایە، بۆیە بە شمشێر لەدواوە (مەم) كوڕەكەی خۆی دەكوژێت. شانۆگەرییەكە بەم گۆرانییەی (چاوڕەش و غەزال) كۆتایی دێت:
هەرێ مەمۆ، مەمێ ئەباسی، ئەباسی
بریندارۆ مەمۆ، دایێ كۆربت نە ناسی
لە دیمەنی یەكەمی شانۆگەرییەكەشدا، چەندین بەیت و گۆرانی لە نێوان مەمۆ و غەزالدا هەیە، ریتم و شیعری گۆرانییەكە رۆمانسێتیی نێوان دوو كارەكتەری سەرەكییە، ئەمەش دیوێكی شانۆگەرییەكەیە. دیوێكی دیكەی باس لە ئازایەتی و جوامێریی میر و كەسایەتییەكانی كورد دەكات لە پێناوی ئازادیدا، عەبدولڕەحیم هەكاری خۆی لەبارەی ئەم شانۆگەرییەوە دەڵێت: (مەمی ئالان، فەزیلەتی كوردان بەرز رادەگرێت).
لەگەڵ ئەوەی ئەم تێكستە یەكەمین دەقی نووسراوی شانۆنامەیە لە ئەدەبیاتی كوردیدا، بەڵام پاش ئەم تێكستە، عەبدولڕەحیم هەكاری چەندین دیوانی شیعری و پەخشان و بابەت و گوتاری جیاوازی لەسەر مێژووی كورد و شیعر و پەخشان و خواپەرستی و مافەكانی كورد نووسیوە. باس لەوە دەكرێت كە دوو تێكستی دیكەی شانۆیی نووسیوە و وەك دەستنووس تا ئێستا ماونەتەوە و نەهاتوونەتە چاپكردن. ماڵباتەكەشی هیچ شتێكیان لەسەر بەرهەمە بڵاونەكراوەكانی هەكاری نەگوتووە. هاڵەی كچی كە هاوسەری شەهید موسا عەنتەر بوو، چەند جارێك ئاماژەی بەو نووسراو و بابەتانەی باوكی كردووە.
بەدەر لەبابەتی شانۆگەریی (مەمی ئالان)، ئەم نووسەرە كوردە، بابەتی شیعر و پەخشانەكانیشی لە چوارچێوەی هەمان ناوەڕۆك و بابەتی ئەم شانۆگەرییەدا دەسووڕێنەوە، بەتایبەتیش باسكردن لە مافی ئازادیی كوردان و نووسین و زمانی كوردی و خەونی درووستكردنی دەوڵەتێك بۆ كورد.
لە پەخشانێكی كورتدا لەژێر ناوی (وڵات) كە لە رۆژنامەی ژین لە ئیستەنبوڵ بڵاوی كردووەتەوە، ئاوا باسی دەوڵەت دەكات بۆ كوردان: (ئیمڕۆ لە دڵی هەمو یەكێكماندا ئەوینێك هەیە، ئاگرێك هەیە كە هەمیشە بە عیشقەكەی بە ئەوین دەسوتێ، بەهۆی ئەو ئاگرەوە نە خاوەن ماڵین نە خاوەن كوڕ، نەخاوەنی ژیانین. هەر بۆیە ئامادەین هەمو شتێكی خۆمان لە پێناوی ئەم ڕێیەدا بدەین، ئەمە چ عیشقێكە و چ ئەوینێكە؟ بێگومان ئەوینی وڵاتە. لەو كاتەی لە وڵات هاتومەتە دەرەوە هیچ شتێكی پێشووم لە بیر نەچووە هەمو كاتەكان وا لەبەرچاومە....) دواتر باس لەو عیشقەی بۆ وڵات دەكات و دەڵێت :(وڵات عیشقێكە و چوار وەرزە لە من بەر بووە، هەمیشە دەمسوتێنێ و دەمكوڵێنێت، كاتێ باسی وڵات دەكەن من وا هەست دەكەم لەبەردەم ئەركێكی گەورەدام و دەبێت لە ڕێی ئەو ئەركەدا خەبات بكەم و لەو خەباتەشدا گیان ببەخشم بۆ وڵاتەكەم.!)
بەدەر لە نووسینی پەخشان و بابەت لەسەر ئەو پرسانە، ناوەڕۆكی شیعرەكانیشی هەر لە چوارچێوەی سۆزی نەتەوەیی و ئاینیی سۆفیگەریدا بووە، لە شیعرێكیدا بەناوی (لۆمە ژ بلبل) لە بەشێكیدا، دەڵێت:
بلبل، چییە نالی یاوە هەردەم!
یان هوون ژی وەكی مە بێ وەلاتن
حاشا، نەوەكی مە هوون سەفیلن
(هێلوون)وە هەیە، خوەدان كەلاتن
هون عاشقێ سۆرگولان هەبینن
دڵخوازێ مەملەكەت كەلاتن
ماشووقێ وە گولن، مە گولستانن
گازی وەدكر، مە دل دپاتن
عاشقا مەنە وەكا وەدیتنا گول
یان تالیبێ ژین یان مەماتن
لە شیعرە بەناوبانگەكەشیدا بەناوی (نوور) دەڵێت:
كە دەڕوانم وڵاتی من هەمووی باخ و گوڵانە
هەموو لا بێ دەنگ، لە نەغمەی ئەو بولبولانە
جارێك لە بۆ بەهارێ و جارێك لە بۆ حەزینی
جوان و ڕەوان ئاو و وەزن دەڵێن بە عەندەلیب
ساقیا مەجلیس تەواو مەستە بە ئاوی زەبیب
پەلك هەموو شەرمەندەنە لە حوسن و گوڵشەنا
قەترە قەترە خوێن دەڕژن، لە خوێناوی گەردنا
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ