Di dilê Ewropayê, li bajarê Lozanê yê dîrokî, agirekî nû ji bo gelê Kurd tê geşkirin. Enstîtuya Kurdî ya Lozanê ne tenê saziyek e lê xewnek, ronahiyek û gavek e ber bi wê rojê ku aqilê Kurdî, bi hemû reng û dengên xwe, bibe meşaleyek ji bo azadiya neteweyî. Ev enstîtu ku bi destê têkoşerê Kurd Necat Zanyar hate damezirandin, ne tenê cihê lêkolîn û perwerdehiyê ye lê navendek e ku hişmendiya neteweyî ya Kurdî bihêz bike, xurt bike û bilind bike. Lê çima Lozan? Çima ev bajar ku navê wî di dilê her Kurdekî de wekî birînekê tê bibîranîn, bû cihê vê xewnê? Werin, em vê çîrokê bixwînin û bibînin ka çawa Enstîtuya Lozanê dikare bibe dilê aqilê Kurdî.
Lozan: Birîna Dil û Hêviya Nû
Sala 1923yan, li Lozanê, peymanek hate îmzekirin ku xeyalên azadiya gelê Kurd parçe parçe kir. Peymana Lozanê ne tenê sînorên erdnîgariyê li ser axa Kurdistanê kişandin lê hewl da ruhê neteweyî yê Kurdan bişikîne. Ev peyman ku ji bo gelek neteweyan bû destpêka serxwebûnê, ji bo Kurdan bû sembola bêparî û bindestiyê. Lê îro, li heman bajarî, Enstîtuya Lozanê wekî bersiveke ji wê dîrokê radibe ser pêyan. Ev ne tesaduf e. Lozan ku carekê bû cihê windakirina xeyalên Kurdî, niha dibe qada vegerandina wan xeyalan.
Ev enstîtu dibêje: “Em ê birîna Lozanê bi aqil, zanist û yekîtiyê derman bikin.” Ew ne tenê saziyek e ku zimanê Kurdî hîn dike an dîroka Kurdî lêkolîn dike lê platformek e ku hemû pêkhateyên Kurdî – ji Kurmancî bigire heta Soran, ji Zazakî bigire heta Goranî, ji Êzidî bigire heta Elewî, ji Misilman bigire heta Xiristiyan – tê de cih digirin. Armanca wê ev e: Pêkve afirandina aqilê Kurdî yê kolektîf ku bihêz, serbixwe û xwedî vîzyon be.
Aqilê Kurdî: Çima navendeke wiha pêwîst e?
Em bi çîrokekê dest pê bikin. Dema Theodor Herzl, rêberê sîyonîzmê, di dawiya sedsala 19’an de xewna dewletekê ji bo Cihûyan dît, wî zanîbû ku ev xewn ne tenê bi çekan an şer tê lê bi afirandina hişmendiyek neteweyî tê. Herzl û hevrêyên wî sazî ava kirin, wekî Kongreya Sîyonîst a Cîhanî (1897) ku bû navenda plansazî lêkolîn û yekîtiya Cihûyan. Ev sazî ne tenê cihê axaftinê bû lê laboratûwarek bû ku tê de aqilê neteweyî yê Cihûyan hate çêkirin. Encam? Piştî bi dehan salên têkoşînê, Îsraîl sala 1948an hate damezirandin.
An jî werin em li mînakek din binêrin: Mahatma Gandhi û Tevgera Kongreya Neteweyî ya Hindistanê. Di destpêka sedsala 20an de, Hindistan bindestê Brîtanyayê bû. Lê Gandhi zanîbû ku serxwebûn ne tenê bi şoreşê lê bi hişmendiyek neteweyî ya bihêz tê. Tevgera wî bû navendek ku hemû Hindî, ji ol û çandên cuda, tê de bûn yek. Bi rêbazên aştiyane lê bi stratejiyên zîrek, wî Hindistan ber bi azadiyê ve bir.
Kurd jî, wekî van neteweyan, xwedî dîrokek têkoşînê ne. Lê tiştekî ku heta niha kêm bûye, navendek e ku aqilê Kurdî bi awayekî sîstematîk bike yek û bilind bike. Enstîtuya Lozanê vê valahiyê dagirtinê dike. Ew ne tenê cihê perwerdehiyê ye lê qada afirandina vîzyoneke neteweyî ye ku tê de her Kurdek xwe tê de bibîne.
Enstîtuya Lozanê: Çawa Dikare Doza Kurdî Biguhere?
Xeyal bikin: Saziyek ku lêkolînerên Kurdî ji çar parçeyên Kurdistanê û diyasporayê li hev dicivin, dîroka Kurdî bi awayekî zanistî dinivîsin, zimanê Kurdî bi teknolojiyên nûjen pêş dixin, û stratejiyên siyasî ji bo doza neteweyî çêdikin.
Xeyal bikin: Ciwanên Kurd li vê enstîtuyê perwerde dibin, ne tenê zimanê xwe lê felsefe, dîrok û siyaseta neteweyî jî fêr dibin.
Xeyal bikin: Saziyeke ku dibe dengê Kurdan li cîhanê, bi konferans, pirtûk û projeyên navneteweyî, doza Kurdî bi awayekî zîrek û aştiyane dide naskirin.
Ev xeyal ne dûr e. Enstîtuya Kurdî ya Lozanê dikare bibe wê navendê. Mîna ku YIVO (Enstîtuya Lêkolînên Cihûyî) ji bo Cihûyan li Ewropayê bû navenda parastina çand û zimanê Yîddîş, an mîna ku Enstîtuya Goethe ji bo Almanan dibe sembola çanda wan li cîhanê, Enstîtuya Kurdî ya Lozanê jî dikare bibe sembola aqilê Kurdî. Ew dikare bibe laboratûwarek ku tê de pirsên wekî “Kurd çawa dikarin yekîtiya xwe xurt bikin?” an “Doza Kurdî çawa dikare bi rêbazên aştiyane li cîhanê bê naskirin?” bên bersivandin.
Rêbazên Aştiyane lê Zîrek
Doza Kurdî ku bi salan bi şer, têkoşîn û qurbanîyan hatiye domandin, niha di qonaxek nû de ye. Cîhan guherî, û têkoşînên neteweyî jî guherîn. Îro, serkeftin ne tenê bi çekan lê bi aqil, zanist û dîplomasiyê tê. Enstîtuya Lozanê vê felsefeyê digire dest: Têkoşînek aştiyane lê bi stratejiyên zîrek.
Mînakên dîrokî vê yekê nîşan didin. Nelson Mandela û ANC (Kongreya Neteweyî ya Afrîkaya Başûr) piştî bi dehan salên têkoşînê, bi dîplomasî û danûstandinan dawî li apartheidê anîn. Ew ne tenê bi şer lê bi afirandina hişmendiyek navneteweyî ya li dijî neheqiyê serketin. Kurd jî dikarin vê rêyê bişopînin. Enstîtuya Kurdî ya Lozanê dikare bibe navendek ku tê de stratejiyên siyasî, çandî û dîplomatîk bên çêkirin, da ku doza Kurdî li qada navneteweyî bê bihêzkirin.
Bangewaziyek ji Gelê Kurd re
Ey gelê Kurd, Lozan carekê bû birîna dilê me lê niha dem hatiye ku em wê birînê bikin hêviyek. Enstîtuya Kurdî ya Lozanê ne tenê xeyala Necat Zanyar e lê xeyala her Kurdekî ye ku bawer dike bi yekîtiyê, aqil û têkoşîna zîrek, em dikarin doza xwe bigihînin cîhanê. Ev enstîtu ne tenê avahiyek e lê dilê aqilê Kurdî ye. Werin, em vê dilê bihêz bikin, da ku nifşên nû bi ziman, çand û dîroka xwe serbilind bin.
Em ê bi pênûsê, bi zanistê, bi yekîtiyê û bi evîna ji Kurdistanê re, Lozanê ji birînekê veguherînin sembola serkeftina neteweyî. Enstîtuya Kurdî ya Lozanê dibêje: “Aqilê Kurdî yê kolektîf wê bibe meşaleya azadiya me.” Werin, em vê meşaleyê bi hev re vêxînin!
(Nivîs bi tevahî ji fikr û ramanên nivîskar pêk tê. Tora Medyayî ya Rûdawê tenê nivîsê diweşîne.)
Şîrove
Bi mêvanî şîroveyekê binivîse an jî têkeve hesabê xwe da ku malperê bi awayekî yeksertir û berfirehtir bi kar bînî
Şîroveyekê binivîse