ئەندامێکی لیژنەی داڕشتنی رەشنووسی دەستوور لە سووریا: فیدرالی و ناناوەندێتیی سیاسی قبوڵ ناکەین

 

 

خەلفان لە هەڤپەیڤینێکدا لەگەڵ تۆڕی میدیایی رووداو کە رۆژی هەینی (7ـی ئاداری 2025) بڵاوکرایەوە، گوتی هەزاران کورد لەوانەی رژێمی پێشوو وڵاتینامەی لێوەرگرتبوونەوە، "مافیان بۆ دەگەڕێتەوە".

 

سەرەتای مانگی ئاداری ئەم ساڵ، ئەحمەد شەرع، سەرۆککۆماری ئێستای سووریا، لیژنەیەکی بۆ داڕشتنی راگەیێندراوی دەستوور راسپارد کە لە 7 ئەندام پێکدێت، لەوانە دوو ئافرەت هەن. بەهیە ماردینی، ئەندامی لیژنەکەیە و دەڵێت "من کوردم"، بەڵام پەیوەندی لەگەڵ کۆمەڵگەی کوردی زۆر لاوازە.  

 

لیژنەکە پێکهاتووە لە عەبدولحەمید عەواک، یاسر حوێش، ئیسماعیل خەلفان، ریعان کحێلان، محەممەد رەزا جەلکی، ئەحمەد قوربی و بەهییە ماردینی.

 

 

 

ئیسماعیل خەلفان: لیژنەکە هێشتا لە قۆناخی گفتوگۆکردندایە لەسەر بڕگەکانی ئەو راگەیاندنە دەستوورییە، هەنگاوی باشی بڕیوە، لە یەکەم رۆژی دامەزراندنییەوە گفتوگۆی چڕ لە نێوان ئەندامانی لیژنەکە هەبووە. ئێستا هەنگاوێکی باشی لەو گفتوگۆیانە بڕیوە و بەردەوامە لە کارەکەی. گفتوگۆکان بێگومان لە نێوان ئەندامانی لیژنەن، بەڵام گوێ لە راوێژی کەسانی دیکە و پسپۆڕان و شارەزایانی بوارەکانی یاسایی و دەستووری دەگرن.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: لەسەر چەندین ماددە گفتوگۆمان کردووە. ناتوانین ژمارەیان ئاشکرا بکەین، بەڵام ژمارەیەکی بەرچاوی ماددەکانە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: ئەم لیژنەیە رەوایی خۆی لە بڕیارەکەی سەرۆکی وڵات وەردەگرێت و پشت بە تاوتوێکردنی دەستووری کۆنتر دەبەستێت، چونکە هەموو ئەندامەکانی پسپۆڕن و دکتۆرایان لە یاسادا هەیە. سەیری دەستوورەکانی پێشتر کراوە کە لە سووریا جێبەجێکراون، ئەوە سەرباری ئەزموونەکانی راگەیاندنی رەشنووسی دەستووری کە لە وڵاتانی دیکە روویانداوە، سەیری هەموو ئەو ئەزموونە دەستوورییانە دەکات بۆ ئەوەی هەوڵبدات بگاتە باشترین شێوازی گونجاو بۆ راگەیاندنی دەستووری کە لەگەڵ ئاواتەکانی گەلی سووریادا بگونجێت.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: ئەرکی لیژنەکە داڕشتنی راگەیاندنی دەستوورییە بۆ قۆناخی گواستنەوە. کاتێک ئەم لیژنەیە کارەکەی تەواو دەکات، ئەم رەشنووسە بەرزدەکاتەوە بۆ سەرۆککۆمار بۆ ئەوەی ئەم راگەیاندنە دەستوورییە دەربکات. لیژنەکە گەرەنتی هەیە کە دەسەڵاتی ئەندامەکانی دەسەڵاتی رەهان و دەست لە کارەکانیان وەرنادرێت. ئەوان لە نێوان خۆیاندا گفتوگۆ دەکەن، راوێژ دەکەن، جیاوازییان هەیە، دواتر رێکدەکەون لەسەر باشترین داڕشتنی مومکین بۆ ماددەکان. کاتێک لیژنەکە کارەکەی تەواو دەکات، بەرزی دەکاتەوە بۆ سەرۆک و ئەویش رەشنووسەکە دەردەکات.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: بەڵێ دروستە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: لەڕاستیدا ناتوانین کاتێکی دیاریکراو بدەین، بەڵام پێموانییە ئەم کارە درێژە بکێشێ، چونکە ئەندامانی لیژنەکە لە یەکەم رۆژەوە کەوتوونەتە گفتوگۆ و کاتێکی زۆریان لە گفتوگۆکردن لە نێوان خۆیاندا لەسەر ماددەکانی ئەم رەشنووسە بەسەربردووە. وەکو پێشتر گوتم، ئەوان هەنگاوێکی گەورەیان بڕیوە. وای بۆ دەچم چەند رۆژێکی دیکەیە و لەوانەیە کارەکەیان بە شێوەیەکی سەرەتایی تەواو بکەن، دواتر دەگەڕێنەوە بۆ گفتوگۆ لەسەری خاڵ بە خاڵ، ئەوەش بەهۆی هەستیاریی ئەم بابەتە و گرنگییەکەی لە قۆناخی نوێی سووریادا. دواتر بۆ سەرۆککۆماری بەرزدەکەنەوە بۆ پەسندکردن و دەرکردنی. پێموانییە کارەکە درێژە بکێشێت، پێشتر لە هەڤپەیڤینێکی دیکەدا گوتم هەفتەیەک، بەڵام پێدەچێت کارەکە زیاتری پێویست بێت، ناتوانم وادەیەکی دیاریکراو بدەم، لەوانەیە هەفتەیەک، نزیکەی 10 رۆژ لە ئێستاوە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: بەڵێ، ئەم راگەیاندنە دەستوورییە وەک دەستوورێکی کاتییە بۆ سووریا لە ماوەی قۆناخی گواستنەوەدا.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: بەڵێ ماوەی قۆناخی گواستنەوە لەم رەشنووسەدا دیاری دەکرێت، چونکە گونجاو نییە بەبێ دیاریکردن بهێڵدرێتەوە.

 

ئیسماعیل خەلفان: بە راشکاوی، گفتوگۆکان لە نێوان سێ بۆ پێنج ساڵ دەسووڕێنەوە، بەڵام پێمان باشە ماوەکە دیاری بکەین بۆ ئەوەی قۆناخی گواستنەوە بەبێ دیاریکردن نەمێنێتەوە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: ئەندامێکی لیژنە لە پێکهاتەی کوردە و ئەویش خاتوو د.بەهیە ماردینییە، بەگوێرەی زانیارییەکانم.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: سیستمی دەوڵەت لەم راگەیاندنەدا لەوەی پێشوو دەرناچێت، دەوڵەتی سووریا دەوڵەتێکی یەکگرتووی سەربەخۆیە و سەروەریی تەواوی لەسەر خاکی خۆی هەیە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: بەڕاشکاوی بڵێم، تاوەکو ئێستا نەخێر، نەخراوەتە بەرباس.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: سیستمێکی ناوەندی وەکو فۆرمی دەوڵەت بەڵێ. تاوەکو ئێستا لایەنگری پاراستنی سیستمێکی ناوەندین و دەمانەوێت سووریا بە یەکگرتوویی بمێنێتەوە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: بەڵێ، لەسەر ئەو خاڵە کۆدەنگی هەیە لە نێوان ئەندامانی لیژنەکەدا.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: ئێمە کار بۆ گەرەنتیکردنی مافەکان بۆ هەموو خەڵکی سووریا دەکەین، کورد هەروەک ئاماژەتان بۆ کرد پێکهاتەیەکی بنەڕەتین لە پێکهاتەکانی گەلی سووریا. کار بۆ ئەوە دەکەین لەم راگەیاندنە دەستوورییەدا نەک تەنیا بە تیۆری وەکو ئەوەی رژێمی رووخاو دەیکرد، بەڵکو بە تیۆری و بە کردەوە لەسەر گەرەنتیکردنی یەکسانی لەنێوان هەموو سوورییەکان لە مافەکانیان و لە ئەرکەکانیاندا بەبێ جیاوازی لە نێوان عەرەب و کورد یان لە نێوان موسڵمان و ناموسڵمان. یەکسانیی تەواو لە نێوان سوورییەکاندا هەبێت بەبێ هیچ جیاوازییەک، نە لەسەر بنەمای رەگەز و نە لەسەر بنەمای تایفە و نە لەسەر بنەمای ئایین، ئەمە خەم و بایەخی ئێمەیە و پشت بەخوا بەڵێن بە سوورییەکان دەدەین.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: ئێمە ئەم دەقە دادەنێین و دواتر میکانیزمێک بۆ چاودێریکردن و جێبەجێکردنی دادەنرێت. لەلایەن سەرۆکایەتی وڵاتیشەوە گەرەنتی هەیە کە هەرچی لەم راگەیاندنە دەستوورییەدا دەنووسرێت جێبەجێ دەکرێت و هەمیشەش بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی دەکرێت.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: وەک دەزانن، سووریا لە راستی دا وڵاتێکی فرەڕەنگە، وڵاتێکی فرەچەشنە کە تایفەی جیاواز و ئایینیی جیاوازی تێدایە. وەکو پێمگوتن، یەک مادە کاتێک جێبەجێدەکرێت مافی هەموو سووریاکان گەرەنتی دەکات، ئەویش بریتییە لەوەی دەستەواژەی "هاونیشتیمانی" بەکاربێنین، هەموو هاووڵاتییان یەکسانن لە مافەکان دا بەبێ هیچ جیاوازییەک. کاتێک ئەم دەقە جێبەجێ دەکەین، رێگە بە جیاکاری نادەین نە لەسەر بنەمای نەژادی و نە لەسەر بنەمای ئایینی و نە لەسەر بنەمای تایفی. ئەوەش بە باش نازانین بە ناوی خۆیانەوە ئاماژەیان بۆ بکەین.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: چونکە پێموایە ئاماژەکردن بۆیان و بەناوی خۆیانەوە جۆرێک لە جیاکاری لەخۆدەگرێت. من دەڵێم "سوورییەکان" یان "هاووڵاتیانی سووریا" بەبێ هیچ جیاوازییەک لە نێوانیاندا، بۆئەوەی هەمووان یەکسان بن لە مافەکان دا.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: لە راستی دا، ئێمە دەستوور بۆ هەموو سوورییەکان دادەنێین. کورد بە پێکهاتەیەکی بنەڕەتی لە پێکهاتەکانی گەلی سووری دادەنێین. لەوانەیە نەتەوە یەکگرتووەکان پاساوی خۆی هەبێت کاتێک داوای ئەمە دەکات، بەڵام ئێمە هۆکارێک نابینین بۆ جەختکردنەوە لەسەر دەقێکی تایبەت بە پێکهاتەی کورد، بەڵکو ئێمە جەخت دەکەینەوە کە کورد هاووڵاتیی سووریان و وەکو عەرەب و پێکهاتەکانی دیکەی سووریا هەمان ماف و ئەرکیان دەبێت.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: راستییەکەی ئەم بابەتە هێشتا گفتوگۆی لەسەرە، بەڵام کار بۆ پاراستنی پێکهاتە کولتوورییەکانی گەلی سووریا بە هەموو رەنگەکانییەوە دەکەین.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: ئەو بابەتە تاوەکو ئێستا بەهیچ شێوەیەک باس نەکراوە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: لە راستی دا رژێمی رووخاو کاتێک وڵاتینامەی لە کورد سەندەوە، بە پشتبەستن بە یاسا ئەوەی کرد. ئەم بابەتە ئەرکی دەستوور نییە. دەستوور گەرەنتی دەکات کە هەموو هاووڵاتیانی سووری وڵاتینامەی سووری وەرگرن و ئەم بابەتە لە یاساکاندا بە وردی دەکرێت و لە سەرووی کارە لەپێشینەکانە لە داهاتوودا، چونکە دەزانین کە – لە ژمارەکەی دڵنیا نیم - نزیکەی 300 هەزار کورد لە ناوچەی جەزیرە وڵاتینامەیان لێسەندراوەتەوە. ئەم کەسانە مافی خۆیان وەردەگرنەوە، بەڵام بە گوێرەی یاساکانی داهاتوو کە پشت بە راگەیاندنی دەستووری دەبەستن.

 

 

ئیسماعیل خەلفان:  راستییەکەی، ناتوانین لەم بەشەدا جیاکاری بکەین. ئێمە سەرنجمان لە ئەزموونی عێراق، میسر و توونس داوە، واتە جۆراوجۆری ئەو وڵاتانەی کە لە ئەنجامی شۆڕش یان گۆڕانکارییەکان، شێوەی سیستمی سیاسیان گۆڕاوە. ئێمە ئەوەمان لێوەرگرتووە کە لەگەڵ دۆخی سووریا و جۆراوجۆرییەکانی گەلی سووریادا دەگونجێت، بەڵام ناتوانین بڵێین کە بڕگەکان وەک خۆی وەردەگرین، بەڵکو بێگومان ئەزموونی دەستووریی عێراق سوودی پێگەیاندووین، هەروەها ئەزموونی توونس و میسریش.

 

 

ئیسماعیل خەلفان:  ئەم بابەتە ئێستا لە ئارادا نییە، چونکە ئەزموونی هەرێمی کوردستان لە عێراق بەرەو ناناوەندێتی لە دەوڵەت دا دەچێت، بەڵام لە سووریا، تاوەکو ئێستا لە چوارچێوەی ناوەندێتی سیاسیداین. لەوانەیە ناناوەندێتی کارگێڕی هەبێت، بەڵام دەوڵەت هەر بە یەکگرتوویی دەمێنێتەوە و ناوەندێتی سیاسی هەردەبێت.

 

 

ئیسماعیل خەلفان:  بەڵێ، ناناوەندێتی کارگێڕی، بەڵام ناناوەندێتی سیاسی لە ئارادا نییە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان:  بێگومان راگەیاندنی دەستووری کار لەسەر پاراستنی مافەکانی ژن دەکات، بڕگەی تایبەت بۆ گەرەنتیکردنی مافەکانی ژن و رۆڵگێڕانیان وەک پێویست و پێگەی کۆمەڵایەتییان لەنێو کۆمەڵگەی سووریا دەبێت. بە گرنگییەوە سەرنج  دەدەینە ئەم بابەتە.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: هەموو ئەم مافە بنەڕەتییانە پارێزراو دەبن. بەشێکی تایبەت بە ماف و ئازادییەکان دەبێت و سەرجەم ئەم مافانە باس دەکرێن.

 

 

ئیسماعیل خەلفان: لەبارەی مافی نوێنەرایەتی سیاسی و حکومی، باسێکی گشتی لەسەر هەڵبژاردن دەبێت، چونکە ئەوە یاسای هەڵبژاردن دەبێت کە دواتر دەردەچێت و جیاواز دەبێت لە یاسای پێشوو. وەک دەزانن، راگەیاندنی دەستووری بە شێوەیەکی گشتی ئاماژە بە ماف و ئازادییەکان دەکات و یاساکان وردەکارییەکانی رووندەکەنەوە.