بۆنی ساختە، هەڕەشەیە بۆ سەر تەندروستی و گیرفان
نهێنییەكانی جیهانی بۆن لە هەرێمی كوردستان
بۆنی ساختە؛ هەڕەشەیەك بۆ سەر تەندروستی و گیرفان
كورتەیەك لە بابەتەكە
بازاڕی بۆن لە هەرێمی كوردستاندا جیهانێكی پڕ لە جوانی و بۆنی خۆشە، بەڵام لە هەمان كاتدا مەترسیی گەورەی لەخۆگرتووە. لەم بەرنامەیەدا، چەندین شارەزا، پزیشك و بۆنفرۆش نهێنییەكانی ئەم جیهانە ئاشكرا دەكەن. پرسی سەرەكی ئەوەیە: ئایا ئەو بۆنانەی دێنە هەرێمی كوردستان چۆن كۆنترۆڵ دەكرێن و تاوەكو چەند مەترسیی بۆنی ساختە هەڕەشەیە لەسەر تەندروستیی خەڵكی كوردستان؟ وەڵامی گشتیی میوانەكان ئەوەیە كە بازاڕەكە پڕە لە بۆنی ساختە و هیچ تاقیگەیەكی پێشكەوتوو نییە بۆ پشكنینی پێكهاتەكان.
بۆنفرۆشێكی دێرین باس لەوە دەكات كە "جیهانی بۆن دەریایەكە، بەڵام خراوەتە شووشەوە" و ئاماژە بە زۆریی بۆنی ساختە دەكات، كە زۆرجار ماددەی "میتانۆل"ی تێدا بەكاردێت، ئەمەش زیانی گەورەی بۆ تەندروستی هەیە، پزیشكەكان هۆشداری دەدەن لە كاریگەرییە نەرێنییەكانی بۆنی كوالێتی نزم لەسەر هۆرمۆنەكان، سووڕی مانگانەی ژنان، و تەنانەت تووشبوون بە نەخۆشیی درێژخایەن.
لەلایەكی ترەوە، شارەزایانی بواری رووەكناسی ئاماژە بەوە دەكەن كە هەرێمی كوردستان خاوەنی سەروەتێكی سرووشتیی گەورەیە و دەكرێت ببێتە خاوەنی بڕاندی بۆنی خۆماڵیی خۆی. دكتۆر سامان عەبدولڕەحمان دەڵێت "دەتوانین لە گوڵەباخ و نێرگزی كوردستان بۆن بەرهەمبهێنین و وەبەرهێنان لەم بوارەدا قورس نییە." ئەم بەرنامەیە تیشك دەخاتە سەر ململانێی نێوان جوانیی بۆن و مەترسییەكانی، هەروەها هەلی زێڕینی بەرهەمهێنانی بۆنی خۆماڵی.
بۆنی ساختە و مەترسییەكانی
یەكێك لە گەورەترین كێشەكانی بازاڕی بۆن لە هەرێمی كوردستان، زۆریی بۆنی ساختەیە. ماجد كە پێشتر خەڵكی وەك هونەرمەندێكی گورانیبێژ ناسیویانە ئێستا لە بواری بۆن كار دەكات ئەو هەرچەندە لە ساڵی ١٩٨٦ـەوە كاری بۆنفرۆشتن دەكات، بەڵام زیاتر خەڵكی وەك هونەرمەند ناسیویانە، ماجد جەخت لەوە دەكاتەوە كە "زۆرترین بۆن لە عێراقدا ساختە دەكرێت" و بازاڕەكە پڕ بووە لە كۆمپانیای نوێ كە دەبێت بە وریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت.
گەورەترین مەترسی لە بۆنە ساختەكاندا، بەكارهێنانی ماددەی "میتانۆل"ە لە جیاتی كحوولی ستاندارد (ئیتانۆل). ماجد روونی دەكاتەوە كە میتانۆل زیاتر لە ماددە پاككەرەوەكاندا بەكاردێت و زیانی بۆ تەندروستی هەیە.ئەم بۆنانە نەك هەر زیان بە پێست و كۆئەندامی هەناسە دەگەیەنن، بەڵكو بەهۆی نەبوونی تاقیگەی پێویست، ناشزانرێت چ پێكهاتەیەكی دیكەی زیانبەخشیان تێدایە. بۆنفرۆشەكان ئامۆژگاریی خەڵكی دەكەن كە بۆن بە جۆرێك بەكاربهێنن نەچێتە ناو كۆئەندامی هەناسەیانەوە و لە پلەی گەرمی نزمدا هەڵیبگرن.
یەكێكی دیكە لەو باوەڕە هەڵانەی لەناو خەڵكدا هەیە، ئەوەیە كە دەبێت بۆن بۆ ماوەیەكی زۆر بمێنێتەوە. شارەزایان ئەمە بە هەڵە دەزانن و دەڵێن بۆنی باش تەنها بۆ چەند كاتژمێرێك دەمێنێتەوە. ماجد دەڵێت، "بۆ زۆر مانەوەی بۆن، ماددەی وا بەكاردەهێنن كە زیانی بۆ جەستە هەیە." بۆنفرۆشێكی دیكەش ئاماژەی بەوە كرد كە نابێت ئەو جۆرە بۆنە بەكاربهێنرێت كە تەنانەت لە كاتی خەویشدا هەر دەمێنێتەوە.
بۆن لە نێوان كاریگەریی دەروونی و زیانی هۆرمۆنی
بۆن تەنها بۆ جوانی نییە، بەڵكو كاریگەرییەكی قووڵی لەسەر دەروون و جەستەی مرۆڤ هەیە. د. چراخان محەممەد، پسپۆڕی پزیشكی هەناوی و كۆئەندامی هەناسە، باس لەوە دەكات كە "بۆن كاریگەریی لەسەر بیركردنەوە و دەردانی هۆرمۆنەكان هەیە". ئەو ئاشكرای دەكات كە چەندین حاڵەتیان هەبووە كە كەسێك بەهۆی بۆنەوە تووشی نەخۆشیی درێژخایەن بووە. هەروەها، هەندێك بۆن دەبنە هۆی تێكچوونی سووڕی مانگانە لە خانماندا.
لە هەمان كاتدا، بۆن پەیوەندییەكی بەهێزی بە یادەوەرییەوە هەیە. د. زانا عەبدولڕەحمان دەڵێت، "بۆن كاریگەری لەسەر یادگەی مێشك و هەست و سۆز هەیە". ئەڤین ئەحمەدیش پشتڕاستی دەكاتەوە و دەڵێت، "یادگەی مرۆڤ بۆنەكان تۆمار دەكات و لە رێگەی بۆنەوە یادگارییەكانی بیردەكەوێتەوە". تەنانەت بۆن دەتوانێت گوشاری دەروونیش كەم بكاتەوە. بەڵام د. زانا ئاماژە بەوەش دەكات كە "میوزیك زیاتر لە بۆن كاریگەری لەسەر یادگەی مرۆڤ هەیە" و تاوەكو ئێستا زانست شتێكی بەناوی 'بەبۆنكەوتن' پشتڕاست نەكردووەتەوە.
بۆ كارمەندانی كەرتی تەندروستی، بەكارهێنانی بۆن دەبێت زۆر بەوریاییەوە بێت. دەرمانسازێك پێی وایە دەبێت بۆنی شوێنە پزیشكییەكان تایبەت بێت و نابێت كارمەندانی تەندروستی بۆنی قورس بەكاربهێنن. هەروەها، ئەو دەرمانسازە هەوڵ دەدات بۆنی پزیشكیی تایبەت بهێنێتە كوردستان، كە كحوولی تێدا نییە و چاوەڕوان دەكرێت لە ماوەی شەش مانگدا بەردەست بێت.
خەونی بۆنی خۆماڵی لە كوردستان
لە كاتێكدا بازاڕی هەرێمی كوردستان پڕە لە بۆنی هاوردەكراو، سرووشتی كوردستان كانگایەكی دەوڵەمەندی رووەكی بۆنخۆشە كە دەتوانرێت بۆ پیشەسازیی بۆن سوودی لێوەربگیرێت. د. سامان عەبدولڕەحمان، سەرۆكی دامەزراوەی رووەكی كوردستان، بە گەشبینییەوە دەڵێت، "دەتوانین ببینە خاوەنی بۆنی خۆماڵیی خۆمان".
ناوبراو ئاشكرای كرد كە توێژینەوەیان لەسەر ٦٤ جۆری گیا و رووەكی هەورامان كردووە و دەركەوتووە كە دەتوانرێت سوودیان لێوەربگیرێت بۆ بەرهەمهێنانی بۆن. هەورامان بە تەنها خاوەنی هەزار و ٢٠٠ جۆر رووەكە، كە ٤٠٠ جۆریان دەشێن بۆ دروستكردنی بۆنی پزیشكی. د. سامان دەڵێت، "دەتوانین لە گوڵەباخ و نێرگز بۆن بەرهەمبهێنین و وەبەرهێنان لەم بوارەدا قورس نییە." عەبدولسەلام عومەر، یەكێك لە بۆنفرۆشەكان، ئەمەی پشتڕاست كردەوە و گوتی خۆی لە مێرگەكانی كوردستان بۆنی لە گوڵەنێرگز دروست كردووە، كە خواستێكی زۆری لەسەرە.
هەروەها، هەندرێن سەعد پێشنیازی ئەوە دەكات كە دەتوانرێت لە ئاسكەكانی ناوچەی بارزان بۆنی "مسك" بەرهەمبهێنرێت، كە یەكێكە لە گرانبەهاترین جۆرەكانی بۆن. ئەم هەنگاوانە نەك هەر دەبنە هۆی دروستكردنی بڕاندی نیشتمانی، بەڵكو هەلی كاریش دەڕەخسێنن و ئابووریی وڵات بەهێز دەكەن.
نهێنییەكانی پێكهاتە و نرخ
نرخی بۆنەكان زۆر جیاوازە، لە چەند هەزار دینارێكەوە تاوەكو دەگاتە هەزاران دۆلار. هەندرێن سەعد ئاماژە بەوە دەكات كە جۆرێك لە بۆنی عوود هەیە نرخەكەی دەگاتە ٢٥ هەزار دۆلار و ملیاردێرەكانی چین بەكاریدەهێنن. هۆكاری ئەم نرخە بەرزانە بۆ دەگمەنیی پێكهاتەكان دەگەڕێتەوە. بۆ نموونە، داری عوود لە هەموو جیهاندا بەرەو نەمان دەچێت، هەروەها دەگمەنترین جۆری بۆن لە دەردراوی نەهەنگ (عەنبەر) بەرهەمدێت.
لەسەر سەرچاوەی بۆنەكان، بۆچوونی جیاواز هەیە. عەبدولسەلام عومەر پێی وایە سەرچاوەی هەموو بۆنێك "زەیتی گوڵ"ە و رێژەی سرووشتییان زیاترە، بەڵام بۆنفرۆشێكی دیكە دەڵێت سەرچاوەی هەموو بۆنێك ماددەی كیمیاییە. د. دلێر كوردە، مامۆستای كیمیا، یەكلایی دەكاتەوە و دەڵێت، "هەموو جۆرە بۆنێك ماددەی كیمیایی تێدایە."
بازرگانیی بۆن قازانجێكی زۆری تێدایە، وەك د. دلێر دەڵێت، "خەڵك هەیە لە بازرگانیی بۆندا ٣٠٠% قازانج دەكات." ئەم قازانجە زۆرە وای كردووە خەڵكێكی زۆر ڕوو لەم بازرگانییە بكەن، بەبێ ئەوەی شارەزایی تەواویان هەبێت، ئەمەش دەرگای بۆ فرۆشتنی بۆنی ساختە و كوالێتی نزم كردووەتەوە.
ئەم بەرنامەیە بە میوانداریی
* د. سامان عەبدولڕەحمان، سەرۆكی دامەزراوەی ڕووەكی كوردستان.
* د. دلێر كوردە رواندوزی، مامۆستای بەشی كیمیا لە زانكۆی سەڵاحەدین.
* د. چراخان محەممەد، پزیشك.
* د. زانا عەبدولڕەحمان، پزیشك.
* ماجد، بۆنفرۆش.
* هەندرێن سەعد، بۆنفرۆش.
* زبێدە عەمار، بۆنفرۆش.
* عەبدولسەلام عومەر، بۆنفرۆش.
*ئەڤین ئەحمەد، شارەزا.
بۆنی ساختە؛ هەڕەشەیەك بۆ سەر تەندروستی و گیرفان
كورتەیەك لە بابەتەكە
بازاڕی بۆن لە هەرێمی كوردستاندا جیهانێكی پڕ لە جوانی و بۆنی خۆشە، بەڵام لە هەمان كاتدا مەترسیی گەورەی لەخۆگرتووە. لەم بەرنامەیەدا، چەندین شارەزا، پزیشك و بۆنفرۆش نهێنییەكانی ئەم جیهانە ئاشكرا دەكەن. پرسی سەرەكی ئەوەیە: ئایا ئەو بۆنانەی دێنە هەرێمی كوردستان چۆن كۆنترۆڵ دەكرێن و تاوەكو چەند مەترسیی بۆنی ساختە هەڕەشەیە لەسەر تەندروستیی خەڵكی كوردستان؟ وەڵامی گشتیی میوانەكان ئەوەیە كە بازاڕەكە پڕە لە بۆنی ساختە و هیچ تاقیگەیەكی پێشكەوتوو نییە بۆ پشكنینی پێكهاتەكان.
بۆنفرۆشێكی دێرین باس لەوە دەكات كە "جیهانی بۆن دەریایەكە، بەڵام خراوەتە شووشەوە" و ئاماژە بە زۆریی بۆنی ساختە دەكات، كە زۆرجار ماددەی "میتانۆل"ی تێدا بەكاردێت، ئەمەش زیانی گەورەی بۆ تەندروستی هەیە، پزیشكەكان هۆشداری دەدەن لە كاریگەرییە نەرێنییەكانی بۆنی كوالێتی نزم لەسەر هۆرمۆنەكان، سووڕی مانگانەی ژنان، و تەنانەت تووشبوون بە نەخۆشیی درێژخایەن.
لەلایەكی ترەوە، شارەزایانی بواری رووەكناسی ئاماژە بەوە دەكەن كە هەرێمی كوردستان خاوەنی سەروەتێكی سرووشتیی گەورەیە و دەكرێت ببێتە خاوەنی بڕاندی بۆنی خۆماڵیی خۆی. دكتۆر سامان عەبدولڕەحمان دەڵێت "دەتوانین لە گوڵەباخ و نێرگزی كوردستان بۆن بەرهەمبهێنین و وەبەرهێنان لەم بوارەدا قورس نییە." ئەم بەرنامەیە تیشك دەخاتە سەر ململانێی نێوان جوانیی بۆن و مەترسییەكانی، هەروەها هەلی زێڕینی بەرهەمهێنانی بۆنی خۆماڵی.
بۆنی ساختە و مەترسییەكانی
یەكێك لە گەورەترین كێشەكانی بازاڕی بۆن لە هەرێمی كوردستان، زۆریی بۆنی ساختەیە. ماجد كە پێشتر خەڵكی وەك هونەرمەندێكی گورانیبێژ ناسیویانە ئێستا لە بواری بۆن كار دەكات ئەو هەرچەندە لە ساڵی ١٩٨٦ـەوە كاری بۆنفرۆشتن دەكات، بەڵام زیاتر خەڵكی وەك هونەرمەند ناسیویانە، ماجد جەخت لەوە دەكاتەوە كە "زۆرترین بۆن لە عێراقدا ساختە دەكرێت" و بازاڕەكە پڕ بووە لە كۆمپانیای نوێ كە دەبێت بە وریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت.
گەورەترین مەترسی لە بۆنە ساختەكاندا، بەكارهێنانی ماددەی "میتانۆل"ە لە جیاتی كحوولی ستاندارد (ئیتانۆل). ماجد روونی دەكاتەوە كە میتانۆل زیاتر لە ماددە پاككەرەوەكاندا بەكاردێت و زیانی بۆ تەندروستی هەیە.ئەم بۆنانە نەك هەر زیان بە پێست و كۆئەندامی هەناسە دەگەیەنن، بەڵكو بەهۆی نەبوونی تاقیگەی پێویست، ناشزانرێت چ پێكهاتەیەكی دیكەی زیانبەخشیان تێدایە. بۆنفرۆشەكان ئامۆژگاریی خەڵكی دەكەن كە بۆن بە جۆرێك بەكاربهێنن نەچێتە ناو كۆئەندامی هەناسەیانەوە و لە پلەی گەرمی نزمدا هەڵیبگرن.
یەكێكی دیكە لەو باوەڕە هەڵانەی لەناو خەڵكدا هەیە، ئەوەیە كە دەبێت بۆن بۆ ماوەیەكی زۆر بمێنێتەوە. شارەزایان ئەمە بە هەڵە دەزانن و دەڵێن بۆنی باش تەنها بۆ چەند كاتژمێرێك دەمێنێتەوە. ماجد دەڵێت، "بۆ زۆر مانەوەی بۆن، ماددەی وا بەكاردەهێنن كە زیانی بۆ جەستە هەیە." بۆنفرۆشێكی دیكەش ئاماژەی بەوە كرد كە نابێت ئەو جۆرە بۆنە بەكاربهێنرێت كە تەنانەت لە كاتی خەویشدا هەر دەمێنێتەوە.
بۆن لە نێوان كاریگەریی دەروونی و زیانی هۆرمۆنی
بۆن تەنها بۆ جوانی نییە، بەڵكو كاریگەرییەكی قووڵی لەسەر دەروون و جەستەی مرۆڤ هەیە. د. چراخان محەممەد، پسپۆڕی پزیشكی هەناوی و كۆئەندامی هەناسە، باس لەوە دەكات كە "بۆن كاریگەریی لەسەر بیركردنەوە و دەردانی هۆرمۆنەكان هەیە". ئەو ئاشكرای دەكات كە چەندین حاڵەتیان هەبووە كە كەسێك بەهۆی بۆنەوە تووشی نەخۆشیی درێژخایەن بووە. هەروەها، هەندێك بۆن دەبنە هۆی تێكچوونی سووڕی مانگانە لە خانماندا.
لە هەمان كاتدا، بۆن پەیوەندییەكی بەهێزی بە یادەوەرییەوە هەیە. د. زانا عەبدولڕەحمان دەڵێت، "بۆن كاریگەری لەسەر یادگەی مێشك و هەست و سۆز هەیە". ئەڤین ئەحمەدیش پشتڕاستی دەكاتەوە و دەڵێت، "یادگەی مرۆڤ بۆنەكان تۆمار دەكات و لە رێگەی بۆنەوە یادگارییەكانی بیردەكەوێتەوە". تەنانەت بۆن دەتوانێت گوشاری دەروونیش كەم بكاتەوە. بەڵام د. زانا ئاماژە بەوەش دەكات كە "میوزیك زیاتر لە بۆن كاریگەری لەسەر یادگەی مرۆڤ هەیە" و تاوەكو ئێستا زانست شتێكی بەناوی 'بەبۆنكەوتن' پشتڕاست نەكردووەتەوە.
بۆ كارمەندانی كەرتی تەندروستی، بەكارهێنانی بۆن دەبێت زۆر بەوریاییەوە بێت. دەرمانسازێك پێی وایە دەبێت بۆنی شوێنە پزیشكییەكان تایبەت بێت و نابێت كارمەندانی تەندروستی بۆنی قورس بەكاربهێنن. هەروەها، ئەو دەرمانسازە هەوڵ دەدات بۆنی پزیشكیی تایبەت بهێنێتە كوردستان، كە كحوولی تێدا نییە و چاوەڕوان دەكرێت لە ماوەی شەش مانگدا بەردەست بێت.
خەونی بۆنی خۆماڵی لە كوردستان
لە كاتێكدا بازاڕی هەرێمی كوردستان پڕە لە بۆنی هاوردەكراو، سرووشتی كوردستان كانگایەكی دەوڵەمەندی رووەكی بۆنخۆشە كە دەتوانرێت بۆ پیشەسازیی بۆن سوودی لێوەربگیرێت. د. سامان عەبدولڕەحمان، سەرۆكی دامەزراوەی رووەكی كوردستان، بە گەشبینییەوە دەڵێت، "دەتوانین ببینە خاوەنی بۆنی خۆماڵیی خۆمان".
ناوبراو ئاشكرای كرد كە توێژینەوەیان لەسەر ٦٤ جۆری گیا و رووەكی هەورامان كردووە و دەركەوتووە كە دەتوانرێت سوودیان لێوەربگیرێت بۆ بەرهەمهێنانی بۆن. هەورامان بە تەنها خاوەنی هەزار و ٢٠٠ جۆر رووەكە، كە ٤٠٠ جۆریان دەشێن بۆ دروستكردنی بۆنی پزیشكی. د. سامان دەڵێت، "دەتوانین لە گوڵەباخ و نێرگز بۆن بەرهەمبهێنین و وەبەرهێنان لەم بوارەدا قورس نییە." عەبدولسەلام عومەر، یەكێك لە بۆنفرۆشەكان، ئەمەی پشتڕاست كردەوە و گوتی خۆی لە مێرگەكانی كوردستان بۆنی لە گوڵەنێرگز دروست كردووە، كە خواستێكی زۆری لەسەرە.
هەروەها، هەندرێن سەعد پێشنیازی ئەوە دەكات كە دەتوانرێت لە ئاسكەكانی ناوچەی بارزان بۆنی "مسك" بەرهەمبهێنرێت، كە یەكێكە لە گرانبەهاترین جۆرەكانی بۆن. ئەم هەنگاوانە نەك هەر دەبنە هۆی دروستكردنی بڕاندی نیشتمانی، بەڵكو هەلی كاریش دەڕەخسێنن و ئابووریی وڵات بەهێز دەكەن.
نهێنییەكانی پێكهاتە و نرخ
نرخی بۆنەكان زۆر جیاوازە، لە چەند هەزار دینارێكەوە تاوەكو دەگاتە هەزاران دۆلار. هەندرێن سەعد ئاماژە بەوە دەكات كە جۆرێك لە بۆنی عوود هەیە نرخەكەی دەگاتە ٢٥ هەزار دۆلار و ملیاردێرەكانی چین بەكاریدەهێنن. هۆكاری ئەم نرخە بەرزانە بۆ دەگمەنیی پێكهاتەكان دەگەڕێتەوە. بۆ نموونە، داری عوود لە هەموو جیهاندا بەرەو نەمان دەچێت، هەروەها دەگمەنترین جۆری بۆن لە دەردراوی نەهەنگ (عەنبەر) بەرهەمدێت.
لەسەر سەرچاوەی بۆنەكان، بۆچوونی جیاواز هەیە. عەبدولسەلام عومەر پێی وایە سەرچاوەی هەموو بۆنێك "زەیتی گوڵ"ە و رێژەی سرووشتییان زیاترە، بەڵام بۆنفرۆشێكی دیكە دەڵێت سەرچاوەی هەموو بۆنێك ماددەی كیمیاییە. د. دلێر كوردە، مامۆستای كیمیا، یەكلایی دەكاتەوە و دەڵێت، "هەموو جۆرە بۆنێك ماددەی كیمیایی تێدایە."
بازرگانیی بۆن قازانجێكی زۆری تێدایە، وەك د. دلێر دەڵێت، "خەڵك هەیە لە بازرگانیی بۆندا ٣٠٠% قازانج دەكات." ئەم قازانجە زۆرە وای كردووە خەڵكێكی زۆر ڕوو لەم بازرگانییە بكەن، بەبێ ئەوەی شارەزایی تەواویان هەبێت، ئەمەش دەرگای بۆ فرۆشتنی بۆنی ساختە و كوالێتی نزم كردووەتەوە.
ئەم بەرنامەیە بە میوانداریی
* د. سامان عەبدولڕەحمان، سەرۆكی دامەزراوەی ڕووەكی كوردستان.
* د. دلێر كوردە رواندوزی، مامۆستای بەشی كیمیا لە زانكۆی سەڵاحەدین.
* د. چراخان محەممەد، پزیشك.
* د. زانا عەبدولڕەحمان، پزیشك.
* ماجد، بۆنفرۆش.
* هەندرێن سەعد، بۆنفرۆش.
* زبێدە عەمار، بۆنفرۆش.
* عەبدولسەلام عومەر، بۆنفرۆش.
*ئەڤین ئەحمەد، شارەزا.
بهشی بكه لە
