دارستانە دەستكردەكان لە داری بێ بەرهەمەوە بۆ داری بەرهەمدار
دارستانە دەستكردەكان لە داری بێ بەرهەمەوە بۆ داری بەرهەمدار
چ جۆرە دارێك بۆ دارستانە دەستكردەكانی كوردستان گونجاوە؟
پوختەیەك لە بەرنامەكە
لە بەرنامەی لەگەڵ رەنج دا، رەنج سەنگاوی، پێشكەشكاری ناسراوی رووداو، پرسی "دارستانە دەستكردەكان لە داری بێ بەرهەمەوە بۆ داری بەرهەمدار" خستەڕوو، بەتایبەتی باس لە پرۆژەی پشتێنەی سەوزایی هەولێر یش كرد. پرسیارە سەرەكییەكەی بەرنامەكە ئەوە بوو كە چ جۆرە دارێك گونجاوە بۆ ئەم دارستانە دەستكردانە لە كوردستان، بەتایبەتی لە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوادا و چۆن دەكرێت سوودێكی ئابووری و ژینگەیی لەم دارستانانە وەربگیرێت. میوانەكانی بەرنامەكە، كە بریتین لە شارەزایانی بواری باخداری و دارستان و كشتوكاڵ، بۆچوون و پێشنیازەكانی خۆیان خستەڕوو.
میوانەكان لەسەر ئەوە كۆك بوون كە پێویستە لە دارستانی بێبەرهەمەوە بەرەو دارستانی بەرهەمدار بڕۆین، بەڵام جیاوازییەكانیش لە جۆری دارە گونجاوەكاندا هەبوون. هەندێكیان پشتگیری دارستانی بەرهەمدار وەك زەیتوون و فستقیان دەكرد بۆ سوودی ئابووری، بەڵام هەندێكی دیكە پێیان وابوو كە بۆ پرۆژەی پشتێنەی سەوزایی، دارە بەرز و گەڵاپانەكان گونجاوترن بۆ پاراستنی ژینگە و هەڵمژینی كاربۆن. پرۆژەی پشتێنەی سەوزایی هەولێر بە پرۆژەیەكی نیشتمانی و زەبەلاح وەسفكرا و پێویستی بە پلانێكی تۆكمە و لیژنەیەكی باڵا بۆ دەستنیشانكردنی جۆری درەختەكان خرایەڕوو.
پشتێنەی سەوزایی بدرێتە كەرتی تایبەت
هەڵكەوت عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی باخداری و دارستان و پاوان لە وەزارەتی كشتوكاڵ، ئاماژەی بەوەدا كە گۆڕانی كەشوهەوا ناچاری كردووین بیر لە كشتوكاڵی دارستانی بكەینەوە. ئەو جەختی لەوە كردەوە كە پێویستە بیر لە دروستكردنی دارستانی بەرهەمدار بكەینەوە، چونكە بەرهەمی دارستانەكان بە ناڕاستەوخۆ مرۆڤ بەكاریدەهێنێت. هەڵكەوت عەبدولڕەحمان ئەوەشی خستەڕوو كە زۆرینەی خاكی هەرێمی كوردستان بۆ بەرهەمهێنانی زەیتوون گونجاوە و زیاتر لە 11 هەزار جووتیار خاوەنی باخی زەیتوونن لە كوردستان. ئەو نموونەی دارستانی كەسنەزانی هێنایەوە كە 20 هەزار داری زەیتوونیان تێدا چاندووە و دەزگای روانگەش پاڵپشتییان كردووە بۆ پەرەپێدانی بەرهەمی زەیتوون.
سەبارەت بە فستقیش، هەڵكەوت عەبدولڕەحمان پێیوابوو هەرێمی كوردستان بۆ چاندنی فستق گونجاوە و چاندنی فستق لە شەقڵاوە سەركەوتوو بووە. ئەو تەنانەت گوتی قەوزەكانیش بەشدارن لە خاوێنكردنەوەی ژینگە، و پێشنیازی كرد كە باشترە پشتێنەی سەوزایی بدرێت بە كەرتی تایبەت یان هاوبەش بێت لەنێوان حكومەت و كەرتی تایبەت.
گومانی شارەزایان لە گونجاویی زەیتوون و فستق بۆ پشتێنەی سەوزایی
لە بەرامبەردا، زەردەشت عەبدولوەهاب، راوێژكاری كشتوكاڵی، پێیوابوو فستق گونجاو نییە بۆ پشتێنەی سەوزایی هەولێر. ئەو جەختی لەوە كردەوە كە داری بەردار گونجاو نییە بۆ پشتێنەی سەوزایی، چونكە تەمەنی درێژ نییە و زۆر بەرز نابێتەوە، هەروەها نابێت هەموو سەوزاییەك بۆ پشتێنە بەكاربهێندرێت. عەبدولوەهاب ئاماژەی بەوەدا كە داری فستق پێویستە لە ساڵێكدا 700 كاتژمێر لە پلەی ژێر سفردا بێت، كە ئەمەش دیار محەممەد خاوەنی باخی خورما لە كەلار پشتڕاستی كردەوە و گوتی "داری فستق لە ناوچەی سارد گەشە دەكات".
د. هەردی كاكەخان، پسپۆڕی ئەندازیاری دارستان، لەگەڵ راوێژكارە كشتوكاڵییەكە هاوڕا بوو و گوتی "داری دارستان جیاوازە لە داری باخداری. ئەو پێیوابوو زەیتوون و فستق بۆ پشتێنەی سەوزایی گونجاو نین، چونكە زۆر بەرز نابنەوە بۆ گەڕاندنەوەی خۆڵ و زیاتر بۆ جووتیارەكان گونجاون".
د.كاكەخان جەختی لەوە كردەوە كە پشتێنەی سەوزایی پڕۆژەیەكی زەبەلاحە و پێویستە گەڵای درەختەكانی پان بن بۆ ئەوەی كاربۆنی زیاتر هەڵبمژن، وەك سنەوبەر كە هەموو وەرزێك بەردەوامە لە خاوێنكردنەوەی هەوا. ئەو نموونەی شكستی چاندنی داربەڕووی لە هەولێر هێنایەوە.
خورما وەك دارێكی بەرهەمدار لە كوردستان
دیار محەممەد، خاوەنی باخی خورما لە كەلار، بە گرنگی پێدانێكی زۆرەوە باسی لە پەرەپێدانی دارخورما لە ناوچەی گەرمیان كرد. ئەو گوتی دارخورماكانی وەك منداڵەكانی خۆشدەوێت و ئەگەر زەوییان پێبدرێت پێویستمان بە هاوردەكردنی خورما نامێنێت. دیار محەممەد ئاماژەی بەوەدا كە ئەمساڵ 20 هەزار دارخورما بەرهەمدەهێنن و جەختی لەوەش كردەوە كە كفری پێشتر دارستانی خورما بوو. بەڵام نیگەرانی خۆی دەربڕی كە خورمای كەلار هەر لە ناوخۆی كەلار دەفرۆشرێت و ناگاتە شارەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان، ئەمەش پێویستی بە پاڵپشتی زیاترە بۆ بازاڕكردن.
هەمەجۆری ڕووەكی و بڕیاری كۆتایی بۆ پشتێنەی سەوزایی
د. عەلی مەلا گەڵاڵەیی، پسپۆڕ لە بواری هەمەجۆری رووەكی، جەختی لەوە كردەوە كە پشتێنەی سەوزایی هەر بریتی نییە لە فستق و ژینگە بڕیار دەدات چ جۆرە دارێك گونجاوە بۆ پشتێنەی سەوزایی. ئەو ئاماژەی بەوەدا كە "بڕیاری كۆتایی لەبارەی درەختەكانی پشتێنەی سەوزایی هەولێر نەدراوە و بڕیار نەدراوە فستق و زەیتوون لە هەولێر بچێندرێت". د. گەڵاڵەیی رایگەیاند كە لیژنەیەكی باڵا بۆ دەستنیشانكردنی درەختەكانی پشتێنەی سەوزایی پێكدەهێندرێت و پشتێنەی سەوز پێویستە هەمەچەشنی رووەكی تێدابێت.
زەردەشت عەبدولوەهابیش پێیوابوو پێویستە جۆری رووەكەكانی پشتێنەی سەوزایی رابگەیەندرێن بۆ روونی زیاتر. د. عەلی گەڵاڵەیی ئەم بەرنامەیەی بە باشترین دەستپێك بۆ پشتێنەی سەوزایی پێناسە كرد.
داری پرتەقاڵ و مزرەمەنییەكان بۆ هەولێر گونجاوە
سەرەڕای جیاوازیی بۆچوونەكان، هەموو میوانەكان لەسەر گرنگیی پەرەپێدانی دارستان و سەوزكردنی كوردستان كۆك بوون. گۆڕانی كەشوهەوا و پێویستی بە سوودی ئابووری و ژینگەیی لە دارستانەكان، هانی حكومەت و كەرتی تایبەت دەدات كە پێكەوە كار بكەن بۆ دەستنیشانكردنی ستراتیژییەكی گونجاو بۆ دارستانە دەستكردەكان. پێویستە لیژنەیەكی پسپۆڕ، بە لەبەرچاوگرتنی فاكتەرە ژینگەیی و ئابوورییەكان، جۆری درەختەكان دیاری بكات و پلانێكی درێژخایەن بۆ چاندن و پاراستن و بەڕێوەبردنیان دابنێت. زانست پێشكەوتووە و دەتوانرێت سوود لە گۆڕینی تەمەن و جۆری رووەك وەربگیرێت بۆ باشترین ئەنجام. هەروەها، هەڵكەوت عەبدولڕەحمان ئاماژەی بەوەدا كە داری پرتەقاڵ و مزرەمەنییەكان بۆ هەولێر زۆر گونجاون، ئەمەش رەنگە بژاردەیەكی باش بێت بۆ داهاتوو.
"نابێت هەموو سەوزاییەك بۆ پشتێنە بەكاربهێندرێت"
لە كۆتاییەكانی بەرنامەكەدا هەمووان لەسەر ئەوە كۆكبوون كەرواندنی داری دارستانە دەستكردەكان پێویستی بە پلاندانانێكی باشتر و بیركردنەوەی زانستی زیاتری هەیە. پێویستە جیاوازی لەنێوان دارستانی باخداری و دارستانی ژینگەیی بكرێت و هەر دوو مەبەستەكە لەبەرچاو بگیرێت.
د. عەلی گەڵاڵەیی بە دڵنیاییەوە دەڵێت "پشتێنەی سەوز پڕۆژەیەكی نیشتمانییە". بۆیە پێویستە هەموو لایەنەكان پێكەوە كاربكەن بۆ سەركەوتنی ئەم پڕۆژە گرنگەی كە داهاتووی سەوز و بەرهەمداری كوردستان دیاری دەكات. زەردەشت عەبدولوەهاب لە كۆتایی بەرنامەكەدا پێشنیاز دەكات "پێویستە جۆری رووەكەكانی پشتێنەی سەوزایی راگەیەندرێن" و "نابێت هەموو سەوزاییەك بۆ پشتێنە بەكاربهێندرێت". زیاتر لە جارێك جەختی لەو قسەیەی كردە وە.
هەڵكەوت عەبدولڕەحمان كۆتایی بە ئەم قسەیە دەهێنێتو دەڵێت "گەشەكردنی هەر درەختێك وابەستەیە بە خاك و ژینگەكەیەوە". ئەمەش ئامۆژگاریەكە بۆ هەموو ئەوانەی لەم بوارەدا كاردەكەن كە سروشت و زانست دەبێت بنەمای هەموو بڕیارەكانمان بن.
ئەم بەرنامەیە شەوی 21- 09-2025 پێشكێش كراوە. میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتوون لە:
- هەڵكەوت عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی باخداری و دارستان و پاوان لە وەزارەتی كشتوكاڵ
- زەردەشت عەبدولوەهاب، راوێژكاری كشتوكاڵی
- دیار محەمەد، خاوەنی باخی خورما لە كەلار
- د.هەردی كاكەخان، پسپۆڕی ئەندازیاری دارستان
- د.عەلی مەلا گەڵاڵەیی، پسپۆر لە بواری هەمەجۆری رووەك
چ جۆرە دارێك بۆ دارستانە دەستكردەكانی كوردستان گونجاوە؟
پوختەیەك لە بەرنامەكە
لە بەرنامەی لەگەڵ رەنج دا، رەنج سەنگاوی، پێشكەشكاری ناسراوی رووداو، پرسی "دارستانە دەستكردەكان لە داری بێ بەرهەمەوە بۆ داری بەرهەمدار" خستەڕوو، بەتایبەتی باس لە پرۆژەی پشتێنەی سەوزایی هەولێر یش كرد. پرسیارە سەرەكییەكەی بەرنامەكە ئەوە بوو كە چ جۆرە دارێك گونجاوە بۆ ئەم دارستانە دەستكردانە لە كوردستان، بەتایبەتی لە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوادا و چۆن دەكرێت سوودێكی ئابووری و ژینگەیی لەم دارستانانە وەربگیرێت. میوانەكانی بەرنامەكە، كە بریتین لە شارەزایانی بواری باخداری و دارستان و كشتوكاڵ، بۆچوون و پێشنیازەكانی خۆیان خستەڕوو.
میوانەكان لەسەر ئەوە كۆك بوون كە پێویستە لە دارستانی بێبەرهەمەوە بەرەو دارستانی بەرهەمدار بڕۆین، بەڵام جیاوازییەكانیش لە جۆری دارە گونجاوەكاندا هەبوون. هەندێكیان پشتگیری دارستانی بەرهەمدار وەك زەیتوون و فستقیان دەكرد بۆ سوودی ئابووری، بەڵام هەندێكی دیكە پێیان وابوو كە بۆ پرۆژەی پشتێنەی سەوزایی، دارە بەرز و گەڵاپانەكان گونجاوترن بۆ پاراستنی ژینگە و هەڵمژینی كاربۆن. پرۆژەی پشتێنەی سەوزایی هەولێر بە پرۆژەیەكی نیشتمانی و زەبەلاح وەسفكرا و پێویستی بە پلانێكی تۆكمە و لیژنەیەكی باڵا بۆ دەستنیشانكردنی جۆری درەختەكان خرایەڕوو.
پشتێنەی سەوزایی بدرێتە كەرتی تایبەت
هەڵكەوت عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی باخداری و دارستان و پاوان لە وەزارەتی كشتوكاڵ، ئاماژەی بەوەدا كە گۆڕانی كەشوهەوا ناچاری كردووین بیر لە كشتوكاڵی دارستانی بكەینەوە. ئەو جەختی لەوە كردەوە كە پێویستە بیر لە دروستكردنی دارستانی بەرهەمدار بكەینەوە، چونكە بەرهەمی دارستانەكان بە ناڕاستەوخۆ مرۆڤ بەكاریدەهێنێت. هەڵكەوت عەبدولڕەحمان ئەوەشی خستەڕوو كە زۆرینەی خاكی هەرێمی كوردستان بۆ بەرهەمهێنانی زەیتوون گونجاوە و زیاتر لە 11 هەزار جووتیار خاوەنی باخی زەیتوونن لە كوردستان. ئەو نموونەی دارستانی كەسنەزانی هێنایەوە كە 20 هەزار داری زەیتوونیان تێدا چاندووە و دەزگای روانگەش پاڵپشتییان كردووە بۆ پەرەپێدانی بەرهەمی زەیتوون.
سەبارەت بە فستقیش، هەڵكەوت عەبدولڕەحمان پێیوابوو هەرێمی كوردستان بۆ چاندنی فستق گونجاوە و چاندنی فستق لە شەقڵاوە سەركەوتوو بووە. ئەو تەنانەت گوتی قەوزەكانیش بەشدارن لە خاوێنكردنەوەی ژینگە، و پێشنیازی كرد كە باشترە پشتێنەی سەوزایی بدرێت بە كەرتی تایبەت یان هاوبەش بێت لەنێوان حكومەت و كەرتی تایبەت.
گومانی شارەزایان لە گونجاویی زەیتوون و فستق بۆ پشتێنەی سەوزایی
لە بەرامبەردا، زەردەشت عەبدولوەهاب، راوێژكاری كشتوكاڵی، پێیوابوو فستق گونجاو نییە بۆ پشتێنەی سەوزایی هەولێر. ئەو جەختی لەوە كردەوە كە داری بەردار گونجاو نییە بۆ پشتێنەی سەوزایی، چونكە تەمەنی درێژ نییە و زۆر بەرز نابێتەوە، هەروەها نابێت هەموو سەوزاییەك بۆ پشتێنە بەكاربهێندرێت. عەبدولوەهاب ئاماژەی بەوەدا كە داری فستق پێویستە لە ساڵێكدا 700 كاتژمێر لە پلەی ژێر سفردا بێت، كە ئەمەش دیار محەممەد خاوەنی باخی خورما لە كەلار پشتڕاستی كردەوە و گوتی "داری فستق لە ناوچەی سارد گەشە دەكات".
د. هەردی كاكەخان، پسپۆڕی ئەندازیاری دارستان، لەگەڵ راوێژكارە كشتوكاڵییەكە هاوڕا بوو و گوتی "داری دارستان جیاوازە لە داری باخداری. ئەو پێیوابوو زەیتوون و فستق بۆ پشتێنەی سەوزایی گونجاو نین، چونكە زۆر بەرز نابنەوە بۆ گەڕاندنەوەی خۆڵ و زیاتر بۆ جووتیارەكان گونجاون".
د.كاكەخان جەختی لەوە كردەوە كە پشتێنەی سەوزایی پڕۆژەیەكی زەبەلاحە و پێویستە گەڵای درەختەكانی پان بن بۆ ئەوەی كاربۆنی زیاتر هەڵبمژن، وەك سنەوبەر كە هەموو وەرزێك بەردەوامە لە خاوێنكردنەوەی هەوا. ئەو نموونەی شكستی چاندنی داربەڕووی لە هەولێر هێنایەوە.
خورما وەك دارێكی بەرهەمدار لە كوردستان
دیار محەممەد، خاوەنی باخی خورما لە كەلار، بە گرنگی پێدانێكی زۆرەوە باسی لە پەرەپێدانی دارخورما لە ناوچەی گەرمیان كرد. ئەو گوتی دارخورماكانی وەك منداڵەكانی خۆشدەوێت و ئەگەر زەوییان پێبدرێت پێویستمان بە هاوردەكردنی خورما نامێنێت. دیار محەممەد ئاماژەی بەوەدا كە ئەمساڵ 20 هەزار دارخورما بەرهەمدەهێنن و جەختی لەوەش كردەوە كە كفری پێشتر دارستانی خورما بوو. بەڵام نیگەرانی خۆی دەربڕی كە خورمای كەلار هەر لە ناوخۆی كەلار دەفرۆشرێت و ناگاتە شارەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان، ئەمەش پێویستی بە پاڵپشتی زیاترە بۆ بازاڕكردن.
هەمەجۆری ڕووەكی و بڕیاری كۆتایی بۆ پشتێنەی سەوزایی
د. عەلی مەلا گەڵاڵەیی، پسپۆڕ لە بواری هەمەجۆری رووەكی، جەختی لەوە كردەوە كە پشتێنەی سەوزایی هەر بریتی نییە لە فستق و ژینگە بڕیار دەدات چ جۆرە دارێك گونجاوە بۆ پشتێنەی سەوزایی. ئەو ئاماژەی بەوەدا كە "بڕیاری كۆتایی لەبارەی درەختەكانی پشتێنەی سەوزایی هەولێر نەدراوە و بڕیار نەدراوە فستق و زەیتوون لە هەولێر بچێندرێت". د. گەڵاڵەیی رایگەیاند كە لیژنەیەكی باڵا بۆ دەستنیشانكردنی درەختەكانی پشتێنەی سەوزایی پێكدەهێندرێت و پشتێنەی سەوز پێویستە هەمەچەشنی رووەكی تێدابێت.
زەردەشت عەبدولوەهابیش پێیوابوو پێویستە جۆری رووەكەكانی پشتێنەی سەوزایی رابگەیەندرێن بۆ روونی زیاتر. د. عەلی گەڵاڵەیی ئەم بەرنامەیەی بە باشترین دەستپێك بۆ پشتێنەی سەوزایی پێناسە كرد.
داری پرتەقاڵ و مزرەمەنییەكان بۆ هەولێر گونجاوە
سەرەڕای جیاوازیی بۆچوونەكان، هەموو میوانەكان لەسەر گرنگیی پەرەپێدانی دارستان و سەوزكردنی كوردستان كۆك بوون. گۆڕانی كەشوهەوا و پێویستی بە سوودی ئابووری و ژینگەیی لە دارستانەكان، هانی حكومەت و كەرتی تایبەت دەدات كە پێكەوە كار بكەن بۆ دەستنیشانكردنی ستراتیژییەكی گونجاو بۆ دارستانە دەستكردەكان. پێویستە لیژنەیەكی پسپۆڕ، بە لەبەرچاوگرتنی فاكتەرە ژینگەیی و ئابوورییەكان، جۆری درەختەكان دیاری بكات و پلانێكی درێژخایەن بۆ چاندن و پاراستن و بەڕێوەبردنیان دابنێت. زانست پێشكەوتووە و دەتوانرێت سوود لە گۆڕینی تەمەن و جۆری رووەك وەربگیرێت بۆ باشترین ئەنجام. هەروەها، هەڵكەوت عەبدولڕەحمان ئاماژەی بەوەدا كە داری پرتەقاڵ و مزرەمەنییەكان بۆ هەولێر زۆر گونجاون، ئەمەش رەنگە بژاردەیەكی باش بێت بۆ داهاتوو.
"نابێت هەموو سەوزاییەك بۆ پشتێنە بەكاربهێندرێت"
لە كۆتاییەكانی بەرنامەكەدا هەمووان لەسەر ئەوە كۆكبوون كەرواندنی داری دارستانە دەستكردەكان پێویستی بە پلاندانانێكی باشتر و بیركردنەوەی زانستی زیاتری هەیە. پێویستە جیاوازی لەنێوان دارستانی باخداری و دارستانی ژینگەیی بكرێت و هەر دوو مەبەستەكە لەبەرچاو بگیرێت.
د. عەلی گەڵاڵەیی بە دڵنیاییەوە دەڵێت "پشتێنەی سەوز پڕۆژەیەكی نیشتمانییە". بۆیە پێویستە هەموو لایەنەكان پێكەوە كاربكەن بۆ سەركەوتنی ئەم پڕۆژە گرنگەی كە داهاتووی سەوز و بەرهەمداری كوردستان دیاری دەكات. زەردەشت عەبدولوەهاب لە كۆتایی بەرنامەكەدا پێشنیاز دەكات "پێویستە جۆری رووەكەكانی پشتێنەی سەوزایی راگەیەندرێن" و "نابێت هەموو سەوزاییەك بۆ پشتێنە بەكاربهێندرێت". زیاتر لە جارێك جەختی لەو قسەیەی كردە وە.
هەڵكەوت عەبدولڕەحمان كۆتایی بە ئەم قسەیە دەهێنێتو دەڵێت "گەشەكردنی هەر درەختێك وابەستەیە بە خاك و ژینگەكەیەوە". ئەمەش ئامۆژگاریەكە بۆ هەموو ئەوانەی لەم بوارەدا كاردەكەن كە سروشت و زانست دەبێت بنەمای هەموو بڕیارەكانمان بن.
ئەم بەرنامەیە شەوی 21- 09-2025 پێشكێش كراوە. میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتوون لە:
- هەڵكەوت عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی باخداری و دارستان و پاوان لە وەزارەتی كشتوكاڵ
- زەردەشت عەبدولوەهاب، راوێژكاری كشتوكاڵی
- دیار محەمەد، خاوەنی باخی خورما لە كەلار
- د.هەردی كاكەخان، پسپۆڕی ئەندازیاری دارستان
- د.عەلی مەلا گەڵاڵەیی، پسپۆر لە بواری هەمەجۆری رووەك
بهشی بكه لە
