كەمبوونەوەی ئاو و گۆڕانكارییە ژینگەییەكان هەڕەشە گەورەكەی سەردەم
ئاو لە كوردستان بڕێكی باش و بەڕێوەبردنێكی خراپ
كەمبوونەوەی ئاو و گۆڕانكارییە ژینگەییەكان هەڕەشە گەورەكەی سەردەم
بەغدا ناوەندی دارایی و كوردستانیش ناوەندی ئاو
كورتەیەك لە بەرنامەكە
لە 65ساڵی رابردوو بڕی باران 50% كەمی كردوە، ئەوەش پشت بەستووە بە قسەیەكی نوێنەری گشتی بەنداوەكان و سەرچاوەكانی ئاو لە هەرێمی كوردستان، چونكە لە 40ساڵی پێش دووهەزارەكان بڕی باران بارین 800ملیم بووە، بەڵام لە2020 بەدواوە رێژەكە بۆ 400ملیم دابەزیوە، بەڵام وەك دەڵێن لەدوای هەموو ناخۆشییەك خۆشیەك هەیە. لەم رستەیەی وردببنەوە "لە ئێستاو داهاتووشدا لە شارە گەورەكاندا كێشەی ئاوی خواردنەوەمان نابێت". ئەمەش مژدەیەكی خۆشە هەر لەسەر زاری ئەو نوێنەری بەنداوەكانی كوردستان لە بەشێكی ئەم بەرنامەیەدا گوترا، بەتایبەت لە ساڵێكی وەك ئێستا كە كەمباران و وشكەساڵ ناودەبرێ.
ئێستا لە كوردستان 25بەنداومان هەیە سیانیان گەورەن (دووكان، دەربەندیخان، دهۆك) بەسەرجەمیان نزیكەی 10ملیار مەترەسێجا ئاو دەگرن، بەڵام بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان هەرێمی كوردستان پێویستی بە نزیكەی 12ملیار مەترەسێجا ئاو هەیە، تاكە كێشەی هەرێمی كوردستان وەك لەم بەرنامەیەدا جەختی لەسەر كرایەوە ئەوەیە كە لەسەر زێی گەورە هێشتا بەنداو دروست نەكراوە لەكاتێكدا 62% سەرچاوەی ئاوەكەی لە هەرێمی كوردستاندایە، هەرچەند لە رابروودا بڕیاربوو بەنداوی بێخمەی لەسەر بكرێت، بەڵام هێشتا نەكراوە، لەگەڵ ئەوەی مامۆستایەكی زانكۆ بەشداربووی بەرنامەكە چوار بەنداوی جێگرەوەی بۆ شوێنی بێخمە پێشنیاز كردوە ئەگەر ئەوەش بكرێت داهاتێكی باش ئاو لە كوردستاندا دەبێت. بە هەموو حاڵێك لەم وشكەساڵیەی ئێستادا نزیكەی 3ملیار و 300ملیۆن مەترە سێجا ئاومان لە بەنداوەكانی هەرێمی كوردستاندا هەیە. مەترسیەكی گەورە كە رووبەڕووی هەرێمی كوردستان بووتەوە كەمئاوییە لە عێراقدا كە بۆ داهاتوو ئەگەر كۆچكردنی خەڵك هەیە لەو ناوچانەوە بۆ هەرێمی كوردستان. نەك كەم ئاوی بۆ داهاتوویەكی دوورتر ئەگەری ئەوە هەیە زۆر ئاو ببێتە هۆی كۆچكردنی خەڵك بە تایبەت لە شارەكانی بەسڕا و عمارە و ناسڕیە، چونكە بەهۆی توانەوەی بەستەڵەكەكان ئەو شارانەی عێراق هەڕەشەی ژێر ئاوكەوتنیان لەسەرە. لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا پسپۆڕێكی بەنداو سەرچاوەكانی ئاو ئەوە دەخاتەڕوو لە پارێزگایەكی عێراق ئاوێكی ئێجگاری زۆری ژێر زەوی هەیە ئەویش لە روومادیەیە.
بەغدا ناوەندی دارایی و كوردستانیش ناوەندی ئاوە
پسپۆڕێكی بواری ئاو، د.عەبدوڵڵا بۆتانی، وەك میوانێكی بەرنامەكە جەخت لەوە دەكاتەوە "ئەگەر بەغدا ناوەندی دارایی عێراق بێت، ئەوا كوردستان ناوەندی ئاویەتی،" بەڵام ئەوەش ناشارێتەوە كە لە كوردستاندا كێشەی بەڕێوەبردنی ئاو هەیە "ئێمە لە هەرێمی كوردستان كێشەی ئیدارەدانی ئاومان هەیە نەك كەمیی ئاو.". ئەوە لە كاتێكدا بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان، كۆچەر جەمال، كە لەبەرنامەكەدا وەك نوێنەری بەڕێوەبەری گشتی بەنداوەكان و سەرچاوەكانی ئاو قسەی دەكرد ئاشكرای دەكات بارانبارینی ئەمساڵ لە ناوچەكە "لە پەنجا ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە." شارەزایەكی ژینگەش، خالید سلێمان، هۆشداری دەدات لەوەی بەهۆی كەمئاوییەوە "مەترسیی كۆچكردنی بەكۆمەڵ بۆ كوردستان لە ئارادایە."
كوردستان خاوەنی 80%ی یەدەگی ئاوی عێراقە
د. عەبدوڵڵا بۆتانی، پسپۆڕی بەنداو و سەرچاوەكانی ئاو، بە ژمارە باس لە توانای گلدانەوەی ئاو لە هەرێمی كوردستان دەكات. بەپێی قسەكانی ئەو، بەنداوی دوكان بە تەنیا توانای گلدانەوەی 7 ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە و دەربەندیخانیش نزیكەی 3 ملیار. ئەگەر بەنداوە نوێیەكانی وەك تەقتەق (ملیارێك) و مەنداوا (330 ملیۆن)، باكرمان (500 ملیۆن) و دەڵگە (100 ملیۆن) دروست بكرێن، ئەوا كۆی گشتی توانای گلدانەوەی ئاو لە كوردستاندا دەگاتە نزیكەی 12 ملیار مەتر سێجا، كە بەشی زۆری پێداویستییەكانی هەرێمی كوردستان دابین دەكات.
بەڵام گرفتەكەی لەوەدایە وەك د. بۆتانی دەڵێت، "پێویستمان بە 12ملیار مەترەسێجا ئاو هەیە، كەچی تەنیا 10ملیاریمان هەیە". ئەو بە ئاشكرا رەخنە لە شێوازی بەڕێوەبردن دەگرێت و دەڵێت، "ئەبێت بەڕێوەبردنێكی باشمان بۆ بەنداوەكان هەبێت نەك بە میزاج كاریان تێدا بكرێت.". د. بۆتانی جەخت لەوەش دەكاتەوە كە 80%ی یەدەگی ئاوی عێراق لە كوردستانە، بەڵام "هیچ دەورێكمان لە سیاسەتی ئاوی عێراقدا نییە."
دۆخێك كە لە 50 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە
كۆچەر جەمال، بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان و نوێنەری بەڕێوەبەری گشتیی بەنداوەكان لە بەرنامەكەدا، وێنەیەكی راستەقینە و نیگەرانكەری دۆخی ئێستای ئاوی خستەڕوو. ئەو ئاشكرای كرد كە بارانبارینی ئەمساڵ لە دوكان هێندە كەم بووە كە "لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا وێنەی نەبووە" و لە كۆی 7ملیار مەتر سێجا توانای بەنداوەكە، ئێستا تەنیا ملیارێك و 620 ملیۆن مەتر سێجا ئاوی تێدایە، واتە تەنیا 23%.
بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەری بەنداوەكە، لە ماوەی 8مانگدا تەنیا 720 ملیۆن مەتر سێجا ئاو هاتووەتە ناو بەنداوەكەوە، ئەویش 90%ی لە سەرچاوە ناوخۆییەكانی هەرێمی كوردستانەوە بووە. ئەمەش دوای ئەوەی ئێران سێ بەنداوی لەسەر زێی بچووك دروست كردووە. كۆچەر جەمال دەڵێت: "ئەگەر بە حەزی من بێت، حەز دەكەم ئاستی ئاوی دوكان لە 50% كەمتر نەبێت،" بەڵام دۆخە سەپێنراوەكە وایكردووە ناچاربن تاوەكو 15ی مانگی 11 ئاو بەربدەنەوە و ئەو گوتی "تاوەكو ملیارێك مەتر سێجا ئاو لە بەنداوەكەدا بمێنێتەوە ئاو دەكەینەوە لەوە بەدوا نەخێر، ئەگەر ئاوەك بگاتە 900ملیۆن ئیتر بەتەواوەتی دەگرینەوە".
"وشكەساڵی لە زەمین لەرزە مەترسیدارترە"
گۆڕانی كەشوهەوا هەڕەشە گەورەكەیە. د. هاوڕێ یاسین، پسپۆڕی ژینگە، بە راشكاوی دەڵێت "40 ساڵە ئێمە لە وشكەساڵی ئاوهەواداین". ئەو هۆشداری دەدات لەوەی گەورەترین مەترسی، بەهەڵمبوونی ئاوە كە كەس باسی ناكات. لە كاتێكدا خالید سلێمان، شارەزایەكی دیكەی ژینگە، جەخت دەكاتەوە كە "كوردستان لە رووی گۆڕانكاریی كەشوهەواوە ناوچەیەكی مەترسیدارە".
ئاكامەكان خەریكە دەردەكەون. خالید سلێمان ئاماژە بەوە دەكات كە لە پارێزگای زیقار لە باشووری عێراق، 10 هەزار و 300خێزان بەهۆی بێئاوییەوە كۆچیان كردووە و پێشبینی دەكات ئەم كۆچە بەرەو كوردستان بێت. لە لایەكی دیكەشەوە، نەتەوە یەكگرتووەكان هۆشداری داوە كە "وشكەساڵی لە زەمین لەرزە و بوركان مەترسیدارترە".
د. هاوڕێ یاسین ئاماژەی بەوەش كرد كە ئەگەر تێكڕای باران 10% كەم بكات، ئاوی سەر زەوی 28% و ئاوی ژێر زەویش 32% كەم دەكات، لە كاتێكدا لە 20ساڵی رابردوودا بارانبارین 12% كەمی كردووە.
ئاوی نەوەكانی داهاتوومان تەواو كردووە
قوڵبوونی قەیرانەكە لە ئاوی ژێر زەویدا بە ڕوونی دەبینرێت. قوتابییەكی زانكۆ لە بەرنامەكەدا بە نیگەرانییەوە دەڵێت "ئاوی نەوەی داهاتوومان نەك هەر بەكارهێناوە، بەڵكو تەواویشمان كردووە." د. هاوڕێ یاسین قسەی ئەو قوتابییە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت "ئێستا لە ژێر زەوی ئاوی فۆسڵ دەردەهێنین كە هی هەزاران ساڵ پێش ئێستایە." ئەو نموونە بە سلێمانی دێنێتەوە كە لە حەفتاكاندا بیری ئاو لە 15 مەتردا دەگەیشتۆتە ئاو، بەڵام "ئێستا قوڵیی بیرەكان گەیشتووەتە 150 بۆ 200 مەتر."
دۆخی هەولێریش باشتر نییە. مامۆستایەكی زانكۆی بەشداربووی بەرنامەكە ئاشكرای كرد كە لە ماوەی 18 ساڵدا ئاوی ژێر زەوی لە هەولێر 50 مەتر دابەزیوە و پێشبینی دەكرێت تاوەكو ساڵی 2039، 42مەترێكی دیكەش دابەزێت، هۆكارەكەشی ئاشكرایە بۆ لێدانی بیری بێشومار دەگەڕێتەوە ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەشڵێت "لە شوێنێك كە دەبوو 225 بیر لێبدرێت، كەچی 2554 بیر لێدرابوە".
چارەسەر چییە؟ لە بەنداوی ژێرزەوییەوە بۆ یاسای نەوت و ئاو
سەرەڕای وێنە تاریكەكە، پسپۆڕان كۆمەڵێك چارەسەریشیان خستەڕوو.
د. هاوڕێ یاسین و خالید سلێمان هاوڕابوون لەسەر گرنگیی بیركردنەوە لە "بەنداوی ژێرزەوی" یان "بەنداوی شاراوە" كە رێگری لە بەهەڵمبوونی ئاو دەكات.
لە لایەكی دیكەوە، د. عەبدوڵڵا بۆتانی باسی لەوە كرد كە وەك جێگرەوەیەك بۆ پڕۆژە ستراتیژییەكەی بێخمە، چوار شوێنیان دیاری كردووە كە توانای گلدانەوەی 4.9 ملیار مەتر سێجا ئاویان هەیە. كۆچەر جەمالیش ئاماژەی بەوە كرد كە "دروستكردنی بەنداوی مەنداوا، هەولێر لە كێشەی كەمئاوی رزگار دەكات".
چارەسەری بنەڕەتی، وەك زۆربەی میوانەكان جەختیان لێ كردەوە، لە بوونی یاسا و ئیرادەی سیاسیی خۆی دەبینێتەوە. د. بۆتانی داوای كرد "چۆن پەرۆشی هەیە بۆ یاسای نەوت و غاز، دەبێت بۆ ئاویش هەبێت". ئەو پێی وایە دەبێت هەرێمی كوردستان كارتی ئاو وەك فشار بەكاربهێنێت و سیاسەتێكی روونی بۆ ئیدارەدانی سەرچاوەكانی هەبێت، نەك تەنیا بۆ دابینكردنی ئاوی خواردنەوە، چونكە وەك خۆی دەڵێت: "پێویست ناكات ئاو بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا بەربدرێتەوە".
تەمەنی نەوەكانی ئایندە كورت دەكەینەوە
ئەو قوتابیەی دكتۆرایەی لەگەڵ د.عەبدوڵڵا بۆتانی كار دەكات بۆ دروستكردنی چوار بەنداو وەك جێگرەوەیەك بۆ بەنداوی بێخمە، لە بەشێكی بەرنامەكەدا قسەی كرد و ئەوەی خستەڕوو بەپێی پێوەرە جیهانییەكان هەر تاكێك لە ساڵێكدا دەبێت 1700مەترە سێجا ئاوی هەبێت، بەڵام لەعێراق و هەرێمی كوردستان لەو كەمترە، ئەو گوتی "لە عێراق 450بۆ 600 مەترەسێجا ئاومان هەیە و لە هەرێمی كوردستانیش كەمتر لە 1000مەترە سێجا ئاومان هەیە". ئەو قوتابییە روونیكردەوە ئەو ئاوەی لە كوردستاندا بوونی هەیە 85% بۆ كشتوكاڵ بەكاردێت و ئەو ئاوەش كە بۆ ماڵان دەڕوات 30% بەهەدەر دەچێت. لە كۆتاییەكانی بەرنامەكەشدا خالید سلێمان شارەزاكەی بواری ژینگە كۆمەڵێك رێنمایی دایە خەڵكە و تكای كرد تەنانەت دڵۆپێك ئاویش بەهەدەر نەدەن ئەو گوتی "دەبێت دەست بەدڵۆپێك ئاو بگرین و نابێت بفیڕۆی بدەین، ئێمە ئامادەین پارەكی زۆر بدەینە خانوو یان مۆبایل یاخوود ئۆتۆمبێلەكانمان، كەچی ئاو بەفیڕۆ دەدەین، لەكاتێكدا ئاو بە بەهاترە لە هەموو ئەوانە، بیرشمان نەچێت بەهەدەردانی ئاو كورتكردنەوەی تەمەنی نەوەكانی ئایندەمانە".
ئەم بەرنامەیە شەوی 29-06-2025 پێشكێش كراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
كۆچەر جەمال، بەڕێوەبەری بەنداوی دووكان
خالید سلێمان، شارەزای بواری ژینگە
د.هاوڕێ یاسین، مامۆستای زانكۆ و پسپۆڕی ژینگە
د.عەبدوڵڵا بۆتانی، پسپۆڕی بەنداو و سەرچاوەكانی ئاو
كەمبوونەوەی ئاو و گۆڕانكارییە ژینگەییەكان هەڕەشە گەورەكەی سەردەم
بەغدا ناوەندی دارایی و كوردستانیش ناوەندی ئاو
كورتەیەك لە بەرنامەكە
لە 65ساڵی رابردوو بڕی باران 50% كەمی كردوە، ئەوەش پشت بەستووە بە قسەیەكی نوێنەری گشتی بەنداوەكان و سەرچاوەكانی ئاو لە هەرێمی كوردستان، چونكە لە 40ساڵی پێش دووهەزارەكان بڕی باران بارین 800ملیم بووە، بەڵام لە2020 بەدواوە رێژەكە بۆ 400ملیم دابەزیوە، بەڵام وەك دەڵێن لەدوای هەموو ناخۆشییەك خۆشیەك هەیە. لەم رستەیەی وردببنەوە "لە ئێستاو داهاتووشدا لە شارە گەورەكاندا كێشەی ئاوی خواردنەوەمان نابێت". ئەمەش مژدەیەكی خۆشە هەر لەسەر زاری ئەو نوێنەری بەنداوەكانی كوردستان لە بەشێكی ئەم بەرنامەیەدا گوترا، بەتایبەت لە ساڵێكی وەك ئێستا كە كەمباران و وشكەساڵ ناودەبرێ.
ئێستا لە كوردستان 25بەنداومان هەیە سیانیان گەورەن (دووكان، دەربەندیخان، دهۆك) بەسەرجەمیان نزیكەی 10ملیار مەترەسێجا ئاو دەگرن، بەڵام بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان هەرێمی كوردستان پێویستی بە نزیكەی 12ملیار مەترەسێجا ئاو هەیە، تاكە كێشەی هەرێمی كوردستان وەك لەم بەرنامەیەدا جەختی لەسەر كرایەوە ئەوەیە كە لەسەر زێی گەورە هێشتا بەنداو دروست نەكراوە لەكاتێكدا 62% سەرچاوەی ئاوەكەی لە هەرێمی كوردستاندایە، هەرچەند لە رابروودا بڕیاربوو بەنداوی بێخمەی لەسەر بكرێت، بەڵام هێشتا نەكراوە، لەگەڵ ئەوەی مامۆستایەكی زانكۆ بەشداربووی بەرنامەكە چوار بەنداوی جێگرەوەی بۆ شوێنی بێخمە پێشنیاز كردوە ئەگەر ئەوەش بكرێت داهاتێكی باش ئاو لە كوردستاندا دەبێت. بە هەموو حاڵێك لەم وشكەساڵیەی ئێستادا نزیكەی 3ملیار و 300ملیۆن مەترە سێجا ئاومان لە بەنداوەكانی هەرێمی كوردستاندا هەیە. مەترسیەكی گەورە كە رووبەڕووی هەرێمی كوردستان بووتەوە كەمئاوییە لە عێراقدا كە بۆ داهاتوو ئەگەر كۆچكردنی خەڵك هەیە لەو ناوچانەوە بۆ هەرێمی كوردستان. نەك كەم ئاوی بۆ داهاتوویەكی دوورتر ئەگەری ئەوە هەیە زۆر ئاو ببێتە هۆی كۆچكردنی خەڵك بە تایبەت لە شارەكانی بەسڕا و عمارە و ناسڕیە، چونكە بەهۆی توانەوەی بەستەڵەكەكان ئەو شارانەی عێراق هەڕەشەی ژێر ئاوكەوتنیان لەسەرە. لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا پسپۆڕێكی بەنداو سەرچاوەكانی ئاو ئەوە دەخاتەڕوو لە پارێزگایەكی عێراق ئاوێكی ئێجگاری زۆری ژێر زەوی هەیە ئەویش لە روومادیەیە.
بەغدا ناوەندی دارایی و كوردستانیش ناوەندی ئاوە
پسپۆڕێكی بواری ئاو، د.عەبدوڵڵا بۆتانی، وەك میوانێكی بەرنامەكە جەخت لەوە دەكاتەوە "ئەگەر بەغدا ناوەندی دارایی عێراق بێت، ئەوا كوردستان ناوەندی ئاویەتی،" بەڵام ئەوەش ناشارێتەوە كە لە كوردستاندا كێشەی بەڕێوەبردنی ئاو هەیە "ئێمە لە هەرێمی كوردستان كێشەی ئیدارەدانی ئاومان هەیە نەك كەمیی ئاو.". ئەوە لە كاتێكدا بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان، كۆچەر جەمال، كە لەبەرنامەكەدا وەك نوێنەری بەڕێوەبەری گشتی بەنداوەكان و سەرچاوەكانی ئاو قسەی دەكرد ئاشكرای دەكات بارانبارینی ئەمساڵ لە ناوچەكە "لە پەنجا ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە." شارەزایەكی ژینگەش، خالید سلێمان، هۆشداری دەدات لەوەی بەهۆی كەمئاوییەوە "مەترسیی كۆچكردنی بەكۆمەڵ بۆ كوردستان لە ئارادایە."
كوردستان خاوەنی 80%ی یەدەگی ئاوی عێراقە
د. عەبدوڵڵا بۆتانی، پسپۆڕی بەنداو و سەرچاوەكانی ئاو، بە ژمارە باس لە توانای گلدانەوەی ئاو لە هەرێمی كوردستان دەكات. بەپێی قسەكانی ئەو، بەنداوی دوكان بە تەنیا توانای گلدانەوەی 7 ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە و دەربەندیخانیش نزیكەی 3 ملیار. ئەگەر بەنداوە نوێیەكانی وەك تەقتەق (ملیارێك) و مەنداوا (330 ملیۆن)، باكرمان (500 ملیۆن) و دەڵگە (100 ملیۆن) دروست بكرێن، ئەوا كۆی گشتی توانای گلدانەوەی ئاو لە كوردستاندا دەگاتە نزیكەی 12 ملیار مەتر سێجا، كە بەشی زۆری پێداویستییەكانی هەرێمی كوردستان دابین دەكات.
بەڵام گرفتەكەی لەوەدایە وەك د. بۆتانی دەڵێت، "پێویستمان بە 12ملیار مەترەسێجا ئاو هەیە، كەچی تەنیا 10ملیاریمان هەیە". ئەو بە ئاشكرا رەخنە لە شێوازی بەڕێوەبردن دەگرێت و دەڵێت، "ئەبێت بەڕێوەبردنێكی باشمان بۆ بەنداوەكان هەبێت نەك بە میزاج كاریان تێدا بكرێت.". د. بۆتانی جەخت لەوەش دەكاتەوە كە 80%ی یەدەگی ئاوی عێراق لە كوردستانە، بەڵام "هیچ دەورێكمان لە سیاسەتی ئاوی عێراقدا نییە."
دۆخێك كە لە 50 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە
كۆچەر جەمال، بەڕێوەبەری بەنداوی دوكان و نوێنەری بەڕێوەبەری گشتیی بەنداوەكان لە بەرنامەكەدا، وێنەیەكی راستەقینە و نیگەرانكەری دۆخی ئێستای ئاوی خستەڕوو. ئەو ئاشكرای كرد كە بارانبارینی ئەمساڵ لە دوكان هێندە كەم بووە كە "لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا وێنەی نەبووە" و لە كۆی 7ملیار مەتر سێجا توانای بەنداوەكە، ئێستا تەنیا ملیارێك و 620 ملیۆن مەتر سێجا ئاوی تێدایە، واتە تەنیا 23%.
بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەری بەنداوەكە، لە ماوەی 8مانگدا تەنیا 720 ملیۆن مەتر سێجا ئاو هاتووەتە ناو بەنداوەكەوە، ئەویش 90%ی لە سەرچاوە ناوخۆییەكانی هەرێمی كوردستانەوە بووە. ئەمەش دوای ئەوەی ئێران سێ بەنداوی لەسەر زێی بچووك دروست كردووە. كۆچەر جەمال دەڵێت: "ئەگەر بە حەزی من بێت، حەز دەكەم ئاستی ئاوی دوكان لە 50% كەمتر نەبێت،" بەڵام دۆخە سەپێنراوەكە وایكردووە ناچاربن تاوەكو 15ی مانگی 11 ئاو بەربدەنەوە و ئەو گوتی "تاوەكو ملیارێك مەتر سێجا ئاو لە بەنداوەكەدا بمێنێتەوە ئاو دەكەینەوە لەوە بەدوا نەخێر، ئەگەر ئاوەك بگاتە 900ملیۆن ئیتر بەتەواوەتی دەگرینەوە".
"وشكەساڵی لە زەمین لەرزە مەترسیدارترە"
گۆڕانی كەشوهەوا هەڕەشە گەورەكەیە. د. هاوڕێ یاسین، پسپۆڕی ژینگە، بە راشكاوی دەڵێت "40 ساڵە ئێمە لە وشكەساڵی ئاوهەواداین". ئەو هۆشداری دەدات لەوەی گەورەترین مەترسی، بەهەڵمبوونی ئاوە كە كەس باسی ناكات. لە كاتێكدا خالید سلێمان، شارەزایەكی دیكەی ژینگە، جەخت دەكاتەوە كە "كوردستان لە رووی گۆڕانكاریی كەشوهەواوە ناوچەیەكی مەترسیدارە".
ئاكامەكان خەریكە دەردەكەون. خالید سلێمان ئاماژە بەوە دەكات كە لە پارێزگای زیقار لە باشووری عێراق، 10 هەزار و 300خێزان بەهۆی بێئاوییەوە كۆچیان كردووە و پێشبینی دەكات ئەم كۆچە بەرەو كوردستان بێت. لە لایەكی دیكەشەوە، نەتەوە یەكگرتووەكان هۆشداری داوە كە "وشكەساڵی لە زەمین لەرزە و بوركان مەترسیدارترە".
د. هاوڕێ یاسین ئاماژەی بەوەش كرد كە ئەگەر تێكڕای باران 10% كەم بكات، ئاوی سەر زەوی 28% و ئاوی ژێر زەویش 32% كەم دەكات، لە كاتێكدا لە 20ساڵی رابردوودا بارانبارین 12% كەمی كردووە.
ئاوی نەوەكانی داهاتوومان تەواو كردووە
قوڵبوونی قەیرانەكە لە ئاوی ژێر زەویدا بە ڕوونی دەبینرێت. قوتابییەكی زانكۆ لە بەرنامەكەدا بە نیگەرانییەوە دەڵێت "ئاوی نەوەی داهاتوومان نەك هەر بەكارهێناوە، بەڵكو تەواویشمان كردووە." د. هاوڕێ یاسین قسەی ئەو قوتابییە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت "ئێستا لە ژێر زەوی ئاوی فۆسڵ دەردەهێنین كە هی هەزاران ساڵ پێش ئێستایە." ئەو نموونە بە سلێمانی دێنێتەوە كە لە حەفتاكاندا بیری ئاو لە 15 مەتردا دەگەیشتۆتە ئاو، بەڵام "ئێستا قوڵیی بیرەكان گەیشتووەتە 150 بۆ 200 مەتر."
دۆخی هەولێریش باشتر نییە. مامۆستایەكی زانكۆی بەشداربووی بەرنامەكە ئاشكرای كرد كە لە ماوەی 18 ساڵدا ئاوی ژێر زەوی لە هەولێر 50 مەتر دابەزیوە و پێشبینی دەكرێت تاوەكو ساڵی 2039، 42مەترێكی دیكەش دابەزێت، هۆكارەكەشی ئاشكرایە بۆ لێدانی بیری بێشومار دەگەڕێتەوە ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەشڵێت "لە شوێنێك كە دەبوو 225 بیر لێبدرێت، كەچی 2554 بیر لێدرابوە".
چارەسەر چییە؟ لە بەنداوی ژێرزەوییەوە بۆ یاسای نەوت و ئاو
سەرەڕای وێنە تاریكەكە، پسپۆڕان كۆمەڵێك چارەسەریشیان خستەڕوو.
د. هاوڕێ یاسین و خالید سلێمان هاوڕابوون لەسەر گرنگیی بیركردنەوە لە "بەنداوی ژێرزەوی" یان "بەنداوی شاراوە" كە رێگری لە بەهەڵمبوونی ئاو دەكات.
لە لایەكی دیكەوە، د. عەبدوڵڵا بۆتانی باسی لەوە كرد كە وەك جێگرەوەیەك بۆ پڕۆژە ستراتیژییەكەی بێخمە، چوار شوێنیان دیاری كردووە كە توانای گلدانەوەی 4.9 ملیار مەتر سێجا ئاویان هەیە. كۆچەر جەمالیش ئاماژەی بەوە كرد كە "دروستكردنی بەنداوی مەنداوا، هەولێر لە كێشەی كەمئاوی رزگار دەكات".
چارەسەری بنەڕەتی، وەك زۆربەی میوانەكان جەختیان لێ كردەوە، لە بوونی یاسا و ئیرادەی سیاسیی خۆی دەبینێتەوە. د. بۆتانی داوای كرد "چۆن پەرۆشی هەیە بۆ یاسای نەوت و غاز، دەبێت بۆ ئاویش هەبێت". ئەو پێی وایە دەبێت هەرێمی كوردستان كارتی ئاو وەك فشار بەكاربهێنێت و سیاسەتێكی روونی بۆ ئیدارەدانی سەرچاوەكانی هەبێت، نەك تەنیا بۆ دابینكردنی ئاوی خواردنەوە، چونكە وەك خۆی دەڵێت: "پێویست ناكات ئاو بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا بەربدرێتەوە".
تەمەنی نەوەكانی ئایندە كورت دەكەینەوە
ئەو قوتابیەی دكتۆرایەی لەگەڵ د.عەبدوڵڵا بۆتانی كار دەكات بۆ دروستكردنی چوار بەنداو وەك جێگرەوەیەك بۆ بەنداوی بێخمە، لە بەشێكی بەرنامەكەدا قسەی كرد و ئەوەی خستەڕوو بەپێی پێوەرە جیهانییەكان هەر تاكێك لە ساڵێكدا دەبێت 1700مەترە سێجا ئاوی هەبێت، بەڵام لەعێراق و هەرێمی كوردستان لەو كەمترە، ئەو گوتی "لە عێراق 450بۆ 600 مەترەسێجا ئاومان هەیە و لە هەرێمی كوردستانیش كەمتر لە 1000مەترە سێجا ئاومان هەیە". ئەو قوتابییە روونیكردەوە ئەو ئاوەی لە كوردستاندا بوونی هەیە 85% بۆ كشتوكاڵ بەكاردێت و ئەو ئاوەش كە بۆ ماڵان دەڕوات 30% بەهەدەر دەچێت. لە كۆتاییەكانی بەرنامەكەشدا خالید سلێمان شارەزاكەی بواری ژینگە كۆمەڵێك رێنمایی دایە خەڵكە و تكای كرد تەنانەت دڵۆپێك ئاویش بەهەدەر نەدەن ئەو گوتی "دەبێت دەست بەدڵۆپێك ئاو بگرین و نابێت بفیڕۆی بدەین، ئێمە ئامادەین پارەكی زۆر بدەینە خانوو یان مۆبایل یاخوود ئۆتۆمبێلەكانمان، كەچی ئاو بەفیڕۆ دەدەین، لەكاتێكدا ئاو بە بەهاترە لە هەموو ئەوانە، بیرشمان نەچێت بەهەدەردانی ئاو كورتكردنەوەی تەمەنی نەوەكانی ئایندەمانە".
ئەم بەرنامەیە شەوی 29-06-2025 پێشكێش كراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
كۆچەر جەمال، بەڕێوەبەری بەنداوی دووكان
خالید سلێمان، شارەزای بواری ژینگە
د.هاوڕێ یاسین، مامۆستای زانكۆ و پسپۆڕی ژینگە
د.عەبدوڵڵا بۆتانی، پسپۆڕی بەنداو و سەرچاوەكانی ئاو
بهشی بكه لە
