لەگەڵ رەنج - سناپچات هۆکاری سەرەکی رووداوەکانی هاتووچۆیە
"ئەو سناپە دایكی عالەمی ....."
پێش دەستپێكردنی بەرنامەكە بە زەحمەت ئەو ئۆتۆمبێلە تەكسیەی لە كرێنەكەی داگرت كە تووشی پێكدادابووە، وەستا سەرباز شۆفێری گواستنەوەی ئۆتۆمبێلە لێدراوەكان بۆ ناچەی پیشەسیازی هەولێر لەكاتی داگرتنی ئەو ئۆتۆمبێلە كە هێنابوویە ستودیۆی بەرنامەی لەگەڵ رەنج، زوو زوو ئارەقی گەرمیا مانگی تەموزی لە نێوچاوانی دەسڕی لەبەر خۆیەوە دەگووت "هۆكارەی ئەم دەعمانە زۆربەی مۆبایلە، ئەو سناپە دایكی عالەمی ...........". لە نێو بەرنامەكەش كاتێك رەنج سنگاوی هۆكاری رووەكانی لێپرسی، وەستا سەرباز بەپلەی یەكەم گەڕاندیەوە بۆ سەرقاڵبوونی شۆفێران بە مۆبایلەوەو هەمان رەستەی پێشوویشی دووبارە كردەوە گوتی "ئەو سناپە دایكی عالەمی......رەنج رەستەكەی بۆ تەواو كرد گوتی "تووشی جەرگ سووتان كردوە". بەپێی قسەی ئەو شۆفێرەی گواستنەوەی ئۆتۆمبێبلە لێدراوەكان مانگانە تەنها لەهەولێر نزیكەی 30ئۆتۆمبێلی لێدراو بۆ چاكردنەوە دەبرێتە ناوچەی پیشەسازی هەولێر وەستا سەباز دەڵێت "ئێمە رۆژانە رووداوی سەیر دەبینین، رووداو هەیە كەسی 12ساڵە كردویەتی، چومەتە سەر رووداوی وەها شۆفێر و ئۆتۆمبێلەكەش دوو كەرت بوون، شۆفێر هەیە لەبەر ئەوەی لە كامێرەیەكی تیژڕەوی نەدات تووشی وەرگەڕان بووە".
مۆڵەتی شۆفێری وەك دلیڤەری بۆت دێتەوە
"خەڵك هەیە مۆڵەتی شۆفێری بەغدای هەیە، بەڵام تاوەكوئێستا بەغدای نەبینیووە".نەجات نەجم، سەرۆكی رێكخراوی هێڵی سوور بۆ هۆشیاری هاتووچۆ لەبەشێكی ئەم بەرنامەیەدا وەها گووت و باسی لەوەش كرد خەڵك بە پاس دەبرێتە شارەكانی دیكەی عێراق بە خێرایی مۆڵەتی شۆفێری وەردەگرێت بەبێ وەرگرتنی وانەو فێربوونی شۆفێریی ئەو گوتی "لەم هەرێمە مۆڵەتی شۆفێری وەك دلیڤەری بۆت دێتەوە، بەبێ خۆماندوو كردن و بەبڕێك پارە چەندەها كەس هەیە مۆڵەتی شۆفێریی وەردەگرتووە ناوەكانی ئەو كەسانەش هەمووی لەلام پارێزراوە".
نەجات نەجم، رەخنەی لەیاسای هاتووچۆی هەرێمی كوردستانیش هەیە ئەوە دەخاتەڕوو هەموو یاساكە حەوت لاپەڕەو نیوە "ئەو حەوت لاپەڕەو نیوە نامانكاتە پیادەیەكی سەلامەتیش". بەبڕوایی سەرۆكی رێكخراوی هێڵی سوور بۆ هۆشیاری هاتووچۆ جگەلە وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتەكانی دیكەش پەیوەستن بە رووداوەكانی هاتووچۆوە ئەو دەڵێت "دەبێت وەزارەتی رۆشنبیری بەرپرسیارێتی هەڵگرێ و هۆشیاری هاتووچۆی بڵاوبكاتەوە،دەبێت وەزارتی ئەوقافیش مامۆستایانی ئاینی هان بدات باس لە هۆشیاری هاتووچۆیی بكەن".
"200هەزار كەس ئۆتۆمبێل لێدەخوڕێ، بەڵام مۆڵەتیان نییە"
هەر لەم بەرنامەیەدا نەخات نەجم ئەوە رووندەكاتەوە بەپیی ئامارەكانی هاتووچۆ لە هەرێمی كوردستاندا زیاتر لە دوو ملیۆن 100هەزار ئۆتۆمبێل هەیە، بەڵام یەك ملیۆن 900هەزار مۆڵەتی شۆفێری هەیە ئەو گوتی "ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە نزیكەی 200هەزار كەس ئۆتۆمبێل لێدەخوڕن، بەڵام مۆڵەتی شۆفێرییان نییە".
نەجات نەجم جەخت لەوە دەكاتەوە ئەو ئامارانەی قوربانیانی هاتووچۆ كە بڵاو دەكرێتەوە هەڵەیە،"لەبەر ئەوەی بەشێك لە رووداوەكان هەر تۆمار ناكرێت، دوای ئەوە بەشێكی دیكەی بریندارەكان پاش بردنیان بۆ نەخۆشخانە گیان لەدەستدەدەن".
نەجات نەجم پێشنیازی ئەوەش دەكات، لەپێناوی كۆنتڕۆڵكردنی خێرایی لێخۆڕین لەجیاتی پێبژاردنی پارە، پۆینت بخرێتە سەر مۆڵەتی شۆفێری "چونكە ئێستا كەسانێك هەن سەرپێچی دەكەن پارە دەدەن، بەڵام ئەگەر پۆینت خرایە سەور مۆڵەتەكەیان ئەو كاتە سەرپێچی كەم دەكەنەوە".
لە بەشی دواوەی ئۆتۆمبێل خۆنەبەستیتەوە چی روودەدا؟
"ئەوەی لە دواوەی ئۆتۆمبێل خۆی نەبەستێتەوە ئەگەر مردن بۆ ئەوانەی پێشەوە دوو بەرامبەر دەكات". عومەر عەبدوڵڵا، ئەندزیاری هاتووچۆ و رێگاوبان كە بە سكایپ لە ئەمریكاوە بەشداری بەرنامەكەی كرد وەها گووت. بۆیە جەختی لەوە كردەوە كە پێویستە سەرجەم سەرنشینانی نێو ئۆتۆمبێل پشتێنی سەلامەتی بەكاربهێنن نەك بەتەنها شۆفێر
عومەر عەبدوڵڵا، هۆكاری رووداوەكانی هاتووچۆ بەتەنها ناخاتە ئەستۆیی شۆفێر، بەڵكو بەشێكی رووداوەكان بۆ خراپی رێگاكان دەگەڕێنێتەوە "رێگاكانی دەرەوە لە رووی ئەندازییەوە كەموكوڕی زۆریان هەیە".
بەقسەی عومەر عەبدوڵڵا (رەمبڵ ستریپ) كە گرنج گرنجێكە لە قەراخی شەقامەكان دروست دەكرێت زۆر پێویستە، ئەو گوتی "ئێمە لە كوردستان لە رێگا دەرەكییەكان (رەمبڵ ستریپ) مان نییە كە لە قەراخی رێگادا بۆ بەئاگاهێنانەوەی شۆفێر دروست دەكرێت، بەڵام بەنموونە لە وڵاتێكی وەك ئەمریكا لە زۆربەی رێگاكاندا هەیە، بەدواداچوون لەوبارەیەوە كراوە 50% مردنی بەرووداوەكان كەمكردووەتەوە".
دەبێت جام رەشكردن ئاسایی بێت
عومەر عەبدوڵڵا باسی لەوەش كرد جام رەشكردن لە ئەمریكا بەرێژەیەك شتێكی ئاساییە "دەبێت لە هەرێمی كوردستانیش بۆ هەموو كەسێك بەرێژەیەك ئاسایی بێت، چونكە رەنگە كەس هەبێت هەستیاری بە خۆر هەبێت". بەپێی زانیارییەكانی عومەر عەبدوڵڵا جامی پێشەوە كەمتر، بەڵام هی دواوە رێژەی رەشیەكەی زیاتریش بێت لە ئەمریكا كێشە نییە.
ئەندزیارەكەی هاتووچۆ و رێگاوبان باس لەوەش دەكات بۆ گرفتی رێگاكان بەشی ئەندازەی زانكۆكان هیچ ئامادەگییەكیان نییە ئەو دەڵێت "لە وڵاتان زانكۆكان كێشە چارەسەر دەكەن، بەڵام لە كوردستان داوا لە پۆلیسی هاتووچۆ دەكەن كێشەیان بۆ چارەسەر بكات".
هەڵە زەقەكانی شەقامی 120مەتری هەولێر
"دیزاینی بەشێك لە رێگاكانیش هۆكارن بۆ رووداوی هاتووچۆ شەقامی 120مەتری هەولێر چەندین هەڵەی زەقی ئەندازیاری تێدایە" د.هێمن جەلال، ئەندازیاری گواستنەوە و رێگاوبان وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە وەها گووت هەر بە گوتەی ئەو ئەندازیارە لە شەقامی 120ی هەندێ خەرجی كراوە دەبێتە هۆی كوشتنی خەڵك ئەو دەڵێت "لەو شەقامە كربستۆن بەكارهاتووە هەر پێویست نییە كە هەندێجار دەبێتە مەترسی بۆ پیادو شۆفێریش". د.هێمن جەلال: هێڵكاری شەقامەكانیش هەڵەی تێدایەد.هێمن جەلال ئەوەش دەخاتەڕوو لە كوردستاندا هەڵە لە شێوەو رەنگی هێڵكارییەكانیشدا هەیە.
ئەو رێنمایی خەڵكیش دەكات، ئەگەر لە رووداوێكدا رێگاكە هۆكاربوو خەڵك بۆی هەیە سكاڵا بكات "لە ئەمریكا ئەگەر رووداوێكی هاتووچۆ روویدا و رێگاكە هۆكاربوو ئەوا خەڵك قەرەبوو دەكرێتەوە پێویستە لێرش خەڵكی هەمان رێگا بگرێتەبەر".د.هێمن جەلال جەخت لەوە دەكاتەوە لە كوردستاندا سیستەمێكی تەقلیدی هاتووچۆی هەیە "لە سیستەمە تەقلیدییەكی هاتووچۆدا هەمیشە شۆفێر بەكەمترخەم دادەنرێت". د.هێمن جەلال ئەوەش رووندەكاتەوە تاسەی هەندێ شەقامی كوردستان دەبێتە هۆكاری رووداوی هاتووچۆ "دانانی تاسە لە رێگای خێرادا رێگەپێدراو نییە لەكاتێكدا لە كوردستان شتی وەها بوونی هەیە".
"بەشێك لە رێگاكانمان بە نیوە ناچڵی جێهێشتووە"
سامی قادر، جێگری بەڕێوەبەری گشتیی لە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە باسی لەوە كرد لەبەری بێ بودجەیی بەشێك لە رێگاكانیان بە نیوە ناچڵی جێهێشتووە ئەو گوتی "رێگای دووكان – چوارقوڕنە چەند ساڵە خەریكین لەبەر بی بودجەیی بۆمان تەواو ناكرێت، بۆیە لە كارەكانماندا كەمترخەم نەبووین، بەڵام بودجەمان كەمبووە".
سامی قادر ئاماژەبەوەش دەكات لە 2022و2023 دا بۆ هەموو وەزارەتەكەیان 139ملیار دینار تەرخان كراوە "لەكاتێكدا پڕۆژەمان هەیە بایی 250ملیار دینارە".
سامی قادر جەخت لەوە دەكاتەوە ئەو رێگایانە ماوەن ئەگەر تەواویان بكەن ئەوا رووداوی هاتووچۆ زۆر كەم دەبێتەوە و گوتیشی "دەبێتە گووناه ئەگەر بڵێن رێگا نوێیەكان بەپێی (مووەسەفات) نین، چونكە هەموو ئەو رێگا نوێیانەی دروستیان دەكەین رەچاوی سەلامەتی هاتووچۆیی دەكەین".
سامی قادر ئەوەش دەخاتەڕوو ئەو رووداوانەی روودەدەن زیاتر لە رێگا كۆنەكانن نەك نوێیەكان و گوتیشی "بەشێكی سەرەكی رووداوەكان لەسەر رێگا نوێیەكان هۆكارەكەی تیژڕەوییە".
بۆچی بەشێك لە ئامێرەكانی ئاگركوژێنەوە كار ناكەن؟
تارق زیاد، بەڕێوەبەری مەشقو راهێنان بۆ پشكنینی توندو تۆڵی ئۆتۆمبێل وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئامێرێكی ئاگركوژانەوەی هێنابووە ستۆدیۆ ئەو باسی لەوە كرد ئەو ئامێرەی هێناوێتی چەند بەكاربهێنرێ پێوانەكەی لە سەوزەوە نابێتە سوور، "چونكە لەحیمیان كردوە، هەر بۆیە لەكاتی سوتانی ئۆتۆمبێل چەندین ئامێری ئاگركوژێنەوە دەبینین كار ناكات". ئەو رێنمایی خەڵكی دەكات لەكاتی كڕینی ئەو ئامێرانە پشكنین لەوبارەیەوە بكەن.
لەبارەی گڕگرتنی هەندێ ئۆتۆمبێلیش گوتی "هەندێجار لێچوونی غاز دەبێتە هۆی سوتانی ئۆتۆمبێل بۆیە ئەو شۆفێرانەی ئیشكردنی ئۆتۆمبێلەكانیان كردووەتە غازە دەبێت زوو زوو چێكی ئۆتۆمبێلەكانیان بكەن".
تارق زیاد جەخت لەوە دەكاتەوە "ئەگەر ئەوان بەووردی پشكنینی ئۆتۆمبێل نەكەن ئەوا رووداوەكانی هاتووچۆ دەبێتە دوو هێندەو سێ هێندەش،
زۆرجار ئۆتۆمبێلە نوێیەكانیش كە هاتوون بۆ پشكنین كێشەیان هەبووە".
بەڕێوەبەری مەشقو راهێنان بۆ پشكنینی توندو تۆڵی ئۆتۆمبێل ئەوەشی خستەڕوو، بۆ پشكنینی ئۆتۆمبێل شۆفێر هەیە تایە و لایت و ئامێری ئاگركوژێنەرەوەو تەنانەت جامی ئۆتۆمبێلیش بەقەرز دەهێنێ و دوای پشكنین دەیباتەوە "هەندێجار رێنمایی شۆفێر دەكەین بۆ ئەو كارانە بەداخەوە پێمان دەڵێن فشەیە گوێمەدەرێ".
هەر لەم بەرنامەیەدا چەندین هاونیشتمانی بەشداربوون و بە سەرنجەكانیان بەرنامەكەیان دەوڵەمەندتر كرد.
یەكێك لەو سەرنجانە هاونیشتمانییەكبوو گوتی "ئێستا لە كوردستان دیزاینی مۆڵەت و ژمارەی ئۆتۆمبێلیش گۆڕا، بەڵام ئایا چی لە ئاستی رۆشنبیری تاك گۆڕی؟ ئایا رووداوەكانی هاتووچۆ بەوهۆیەوە كەمبووە؟ ئایا قوربانیانی هاتووچۆ بە گۆڕینی مۆڵەتی شۆفێری بۆ پلاستیكی كەم دەبێتەوە؟".
ئەم بەرنامەیە شەوی 13-08-2023 بەشێوەیەكی راستەوخۆ پێشكەش كراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
1- سامی قادر، جێگری بەڕێوەبەری گشتیی لە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن
2- د.هێمن جەلال، ئەندازیاری گواستنەوە و رێگاوبان
3- نەجات نەجم، سەرۆكی رێكخراوی هێڵی سوور بۆ هۆشیاری هاتووچۆ
4- تارق زیاد، بەڕێوەبەری مەشقو راهێنان بۆ پشكنینی توندو تۆڵی ئۆتۆمبێل.
5-عومەر عەبدوڵڵا، ئەندزیاری هاتووچۆ و رێگاوبان
بهشی بكه لە
