‏ قەیرانی جیابوونەوە لە هەرێمی كوردستان: كێ باجەكەی ‏دەدات؟

 

نموونەیەکی سەرنجڕاکێش
"ئەو رۆژەی لە هاوژینەکەم جیابوومەوە، تەنیا حەوت هەزار دینارم پێبوو."

بەهرە محەممەد، کە دایکی پێنج منداڵە و ساڵانێکە لە هاوژینەکەی جیابووەتەوە، بەمجۆرە باسی سەرەتای جیابوونەوەی کرد. ئەو ئێستا خاوەنی کاری خۆیەتی و وەکو خۆی دەڵێت، بەو دووکانەی هەیەتی، منداڵەکانی بەوپەڕی سەربەرزییەوە بەخێو دەکات.

ئەمە وەکو نموونەیەکی سەرکەوتوو لە سەرەتای بەرنامەکەدا خرایەڕوو. بەهرە محەممەد جەختی لەوە کردەوە کە هیچ کاتێک هنی جیابوونەوەی ژن و مێرد نادات، بەڵام ئەگەر جیابوونەوەش روویدا، "نابێت ژن بڕووخێت، بەڵکو دەبێت لەسەر پێیەکانی خۆی بوەستێت و بەسەر هەموو کێشەکاندا زاڵ بێت."

كورتەیەك لە بەرنامەكە

رێژەی بەرزی جیابوونەوەی هاوژینان لە هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی لە پارێزگای سلێمانی، بووەتە مایەی نیگەرانییەکی گەورە و هەڕەشە لە شیرازەی خێزان دەکات. ئەم راپۆرتە تیشک دەخاتە سەر هۆکار و ئەنجامەکانی ئەم دیاردەیە، بەتایبەتی کاریگەرییەکانی لەسەر ژنان، هەروەها رای شارەزایان لەبارەیەوە دەخاتەڕوو.

دادوەرێکی خانەنشین ئاماژە بەوە دەکات کە جیابوونەوە تەنیا ژمارە نییە، بەڵکو هەڵوەشانەوەی خێزانە. مامۆستایەکی زانکۆش روونیدەکاتەوە، هێشتا هەزاران هاوژین ماون بەهۆی نەمانی سۆزەوە جیاببنەوە و لە کۆمەڵگەی ئێمەدا ژنێک کە جیادەبێتەوە، نیشانەی پرسیاری لەسەر دروست دەبێت. بەرپرسی بەشی یاسا لە یەکێتیی ژنانی کوردستانیش دەڵێت، ژنان لە تەمەنی 25 بۆ 60 ساڵیدا جیادەبنەوە و کۆمەڵگە بەهۆی جیابوونەوەوە تووشی شڵەژان بووە.

 

ئامارێکی مەترسیدار و ئەنجامەکانی

د. عیزەدین ئەحمەد، مامۆستای بەشی رێنماییی پەروەردەیی لە زانکۆی سەلاحەدین، دەڵێت، ئاماری جیابوونەوە تەنیا ژمارە نییە، بەڵکو بە واتای هەڵوەشانەوەی خێزانەکان دێت. ئەو جەخت دەکاتەوە، پارێزگای سلێمانی بەرزترین رێژەی جیابوونەوەی تێدایە و هێشتا هەزاران هاوژین ماون کە بەهۆی نەمانی سۆزەوە لەیەکدی جیادەبنەوە. یەکێک لە دەرەنجامە مەترسیدارەکانیش ئەوەیە، لە کۆمەڵگەی کوردیدا ژن کاتێک جیادەبێتەوە، نیشانەی پرسیاری لەسەر دروست دەبێت و بە چاوێکی جیاواز سەیر دەکرێت.

 

سەبیحە شێخ جەلال، کەسایەتی و هاوژینی شەهید عەلی عەسکەری، باس لەوە دەکات کە پارە و ماددە بووەتە پێوەری هەڵسەنگاندن لەنێو کۆمەڵگەدا و ژنان باجی زیاتری جیابوونەوەکە دەدەن. ئەو ئاماژە بەوەش دەکات کە شیرازەی خێزانەکان خەریکە تێکدەچێت. قومری مەلا عەبدوڵڵا بەقاڵ، کەسایەتییەکی دیکەیە و جەخت لەوە دەکاتەوە کە جاران ژیانی هاوژینی سادە و بێکێشە بوو، بەڵام ئێستا متمانە لەنێوان هاوژینان نەماوە و هەمووان لە توانای خۆیان زیاتر داوا دەکەن. ئەویش هاوشێوەی سەبیحە شێخ جەلال پێی وایە، ژنان زیاتر باجی جیابوونەوە دەدەن.

جیابوونەوە؛ هۆکار و چارەسەرەکان

د. ئەحمەد شافیعی، ئەندامی ئەنجوومەنی باڵای فەتوا لە هەرێمی کوردستان، ئاماژە بەوە دەکات کە زۆرینەی ئەو کەیسانەی تەڵاق کە روویان تێدەکەن، چارەسەر دەکرێن. ئەو جەخت لەسەر رۆڵی ئەنجوومەنەکەیان لە هەوڵدان بۆ پاراستنی پتەویی خێزانەکان دەکاتەوە و پێی وایە جیابوونەوە دوایین چارەسەرە. ناوبراو دەڵێت، جاری وا هەبووە دوای 20 ساڵ لە جیابوونەوە، هاوژینەکانیان ئاشتکردووەتەوە. د. شافیعی یەکێک لە هۆکارەکان بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کە زۆرجار پیاوان دوای منداڵبوون، وەکو پێویست مامەڵە لەگەڵ هاوژینەکانیان ناکەن.

 

د. عیزەدین ئەحمەد روونی دەکاتەوە، پیاو دوای جیابوونەوە دەتوانێت بە ئاسانی هاوسەرگیریی دیکە بکات، بەڵام ژن رووبەڕووی ئاستەنگی زیاتر دەبێتەوە. ئەو پێی وایە، پیاوی کورد بە باشی لە ژن و داواکارییەکانی تێناگات و کاری نێوماڵ بە ئەرکی سەرەکیی ژن دەزانێت. د. عیزەدین ئەحمەد جەخت لەوە دەکاتەوە کە تێکچوونی پەیوەندیی خێزانی، دەرەنجامی کەڵەکەبوونی کێشە بچووکەکانە.

 

گوڵان بەختیار، بەرپرسی بەشی یاسا لە یەکێتیی ژنانی کوردستان، پێی وایە کۆمەڵگەی ئێمە نە بە تەواوی نەریتییە و نە مۆدێرن، بەڵکو لە قۆناخێکی گواستنەوەدایە. ئەویش هاوڕایە کە ژنان قوربانیی یەکەمی جیابوونەوەن و دیاردەکە بووەتە هۆی شڵەژانی کۆمەڵایەتی. گوڵان بەختیار جەخت دەکاتەوە کە خۆشەویستی بنەمای چارەسەری کێشەکانە، بەڵام بەداخەوە ئەو هەستە لەنێو خێزانەکاندا کاڵبووەتەوە و ئێستا زۆرجار بڕیاری هاوسەرگیری لەسەر بنەمای ماددی دەدرێت.

 

هۆکارە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان

قوومری مەلا عەبدوڵڵا بەقاڵ باس لەوە دەکات کە ئێستا متمانە لەنێو هاوژیناندا نەماوە و زۆربەیان لە توانای خۆیان زیاتر داوا دەکەن، ئەمەش دەکرێت هۆکارێکی سەرەکی بێت بۆ دروستبوونی کێشە و لە ئەنجامدا جیابوونەوە. ئەو ئاماژەی بەوەش کرد کە هەرچەندە کێشەی مووچە و بژێوی هەیە، بەڵام کێشەکان تەنیا پەیوەست نین بە لایەنی ماددییەوە.

سەبیحە شێخ جەلال، بە بەراوردکردنی نێوان رابردوو و ئێستا، دەڵێت، لە رابردوودا پارە و ماددیات پێوەر نەبوون بۆ هەڵسەنگاندنی کەسەکان، بەڵام ئێستا ماددیات بووەتە پێوەرێکی سەرەکی.

 

رەنگدانەوەی جیابوونەوە لەسەر کۆمەڵگە

جیابوونەوە تەنیا کاریگەریی لەسەر دوو هاوژینەکە نییە، بەڵکو کاریگەرییەکی گەورە و نەرێنی لەسەر منداڵان و کۆمەڵگە بە گشتی دادەنێت. منداڵانی ئەو خێزانانەی جیابوونەتەوە، رووبەڕووی کێشەی دەروونی و کۆمەڵایەتی دەبنەوە و ئەمەش لە درێژخایەندا دەبێتە هۆی لاوازبوونی بنەماکانی کۆمەڵگە.

 

پێشنیاز و راسپاردەکان

 

بۆ کەمکردنەوەی رێژەی جیابوونەوە و پتەوکردنی شیرازەی خێزان، وەکو بەشێک لە میوانانی بەرنامەکە ئاماژەیان پێدا، پێویستە چەندین هەنگاو بنرێت:

یەکەم، بەرزکردنەوەی هۆشیاریی کۆمەڵایەتی لەبارەی گرنگیی خێزان و کاریگەرییە نەرێنییەکانی جیابوونەوە.

دووەم، پێویستە دەزگا ئایینی و کۆمەڵایەتییەکان رۆڵێکی کاریگەرتر ببینن لە ئاشتەوایی نێوان هاوژینەکان و پێشکێشکردنی راوێژکاریی پێش و پاش هاوسەرگیری.

سێیەم، پێویستە ژنان و پیاوان پەروەردەیەکی گونجاویان هەبێت لەسەر ماف و ئەرکەکانی هاوسەرگیری و چۆنیەتیی مامەڵەکردن لەگەڵ کێشەکان.

چوارەم، پێویستە حکومەت و رێکخراوە ناحکومییەکان لە رووی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە پاڵپشتیی خێزانەکان بکەن، بەتایبەتی ئەو ژنانەی دوای جیابوونەوە رووبەڕووی کێشە دەبنەوە.

 

لە کۆتاییدا، جیابوونەوە قەیرانێکی کۆمەڵایەتییە و پێویستی بە هەوڵێکی گشتگیر هەیە لەلایەن هەموو لایەنەکانەوە بۆ چارەسەرکردنی و پاراستنی خێزان و کۆمەڵگە لە دەرەنجامە نەرێنییەکانی.

 

ئاماری جیابوونەوە (تەڵاق) بەپێی ئەنجوومەنی دادوەریی هەرێمی کوردستان

 

2021: 11,699 حاڵەت

هەولێر: 4,043 حاڵەت

سلێمانی: 4,767 حاڵەت

دهۆک: 1,796 حاڵەت

گەرمیان: 1,093 حاڵەت

 

2022: 13,967 حاڵەت

هەولێر: 5,645 حاڵەت

سلێمانی: 5,533 حاڵەت

دهۆک: 1,992 حاڵەت

گەرمیان: 797 حاڵەت

 

2023: 14,312 حاڵەت

هەولێر: 5,857 حاڵەت

سلێمانی: 5,438 حاڵەت

دهۆک: 2,164 حاڵەت

گەرمیان: 853 حاڵەت

 

2024: 12,384 حاڵەت

هەولێر: 3,878 حاڵەت

سلێمانی: 5,745 حاڵەت

دهۆک: 2,033 حاڵەت

گەرمیان: 728 حاڵەت

 

ئاماری پێکهێنانی ژیانی هاوژینی لە ماوەی چوار ساڵدا

کۆی گشتی214,838 حاڵەت

202154,837 حاڵەت

202255,896 حاڵەت

2023: 53,087 حاڵەت

2024: 51,018 حاڵەت