عومەر بەشیر.. لە پەناگەی ئیخوان موسلمینەوە بۆ هۆڵەکانی دادگای نێودەوڵەتیی تاوان

 

 

 

شاندێکی دادگای نێودەوڵەتیی تاوان لە خەرتوومی پایتەختی سوودانە، بۆ قسەکردن لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئێستای وڵات، لەپێناو رادەستکردنی عومەر بەشیر، سەرۆکی پێشووی وڵاتەکە، کە تۆمەتبارە بە تاوانەکانی جەنگ و کۆمەڵکوژی لە هەرێمی دارفۆری رۆژئاوای سوودان.

 

بڵاوکراوەی حکومەتی سوودان ئاشکرایکردووە، شاندی دادگا نێودەوڵەتییەکە لەلایەن فاتو پنسودا، داواکاری گشتیی دادگاکە سەرپەرشتیدەکرێت، لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتەکەدا باس لە رادەستکردنی تۆمەتبارە داواکراوەکان، بە دادگا نێودەوڵەتییەکە دەکات.

 

پێشتر دادگای نێودەوڵەتیی تاوان، بەشیری بە تاوانی جەنگ و کۆمەڵکوژی و تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی لە هەرێمی دارفۆر تۆمەتبارکردووە، کاتێک لەدەسەڵاتدا بووە. ئەو دادگایە کە بارەگاکەی لە شاری لاهای هۆڵەندایە، دوو یاداشتی دەستگیرکردنی بۆ بەشیر دەرکردووە لە ساڵانی 2009 و 2010، بەپلانداڕێژەری تاوانە قێزەونەکان لە هەرێمی دارفۆر لەکاتی تێكشکاندنی یاخیبوونەکانی دارفۆردا، تۆمەتباری کردووە.

 

لەگەڵ بەشیردا، دادگاکە کاردەکات بۆ وەرگرتنی هەردوو تۆمەتبار ئەحمەد هارون و عەبدولڕەحیم محەمەد حوسێن، کە دوو بەرپرسی پێشووی حکومەتی سوودانن و بەتۆمەتی تاوانی دژە مرۆڤایەتی لە ململانێکانی دارفۆردا تۆمەتبارن، کە ژمارەی قوربانییەکان تێیدا گەیشتە نزیکەی 300 هەزار کەس.

 

مانگی شوباتی ئەمساڵ، ئەنجوومەنی دەسەڵاتداری سوودان، کە لە دوای لەکارخستنی بەشیرەوە وڵات بەڕێوەدەبات، رەزامەندی خۆی بۆ رادەستکردنی بەشیر بە دادگا نێودەوڵەتییەکە راگەیاند.

 

جگە لە تاوانەکانی جەنگ و کۆمەڵکوژی، بەشیر کە 30 ساڵ دەسەڵاتی سوودانی بەدەستەوەبوو، لەناوخۆی سووداندا بە چەندین تۆمەتی دیکە تۆمەتبارە. ئەو لە بەندیخانەی کوپەر لە خەرتوومی پایتەختی وڵاتەکە دەستبەسەرە و دادگاییدەکرێت بەچەندین تۆمەتی جیاواز. پێشتر سزای دوو ساڵ بەندکردنی بۆ بڕاوەتەوە بەهۆی تێوەگلان لە گەندەڵییەوە. 

 

هەندێک سەرچاوە دەڵێن بەشیر، لە چاکسازییەکی کۆمەڵایەتی لە خەرتووم نیشتەجێکراوە، پاش ساخبوونەوەی چەند تاوانێکی گەندەڵی بەسەریدا.

 

بەشیر ئێستا بەتۆمەتی کۆدێتا بەسەر حکومەتی هەڵبژێردراوی خەڵک لە 1989 دادگاییدەکرێت و لەگەڵیدا 27 کەسی دیکە بەو کۆدێتایە، تۆمەتبارن.

 

 

پێشتر و لە ساڵی 2008دا، لویس ئۆکامپۆ، داواکاری گشتیی دادگای نێودەوڵەتیی تاوان، عومەر بەشیری بە 'تاوانی لەناوبردنی بەکۆمەڵ' لە بەرامبەر گرووپەکانی وەک فور، مەسالیت و زەغاوە بە'بیانووی ئیتنی' تۆمەتبارکردبوو.

 

سەرۆکی دادگاکە لە ساڵی 2010دا، بەڵگەنامەکانی خۆی لەبارەی تۆمەتبارکردنی بەشیرەوە خستە بەردەستی دادوەرانی دادگاکە، کە تێیدا دەیسەلمێنێ بەشیر وەک سەرۆکی وڵات بەشداربووە لە پاکتاوی نەژادی دژی ئەو گرووپە ئیتنییانەی لەسەرەوە ئاماژەیان پێکراوە.

 

بەڵگەکانی داواکاری گشتیی دادگاکە، دوای نزیک لە سێ ساڵ هات، کە تێیدا ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، داوای لێکۆڵینەوەی لە هۆکارەکانی رەشەکوژی خەڵک لە دارفۆر کردبوو. روونیکردووەتەوە کە بەشیر پلانداڕێژەر و جێبەجێکاری بەشی گەورەی پاکتاوی نەژادی بووە لە دژی فور، مەسالیت و رەغاوە.

 

ئەو سێ گرووپە ئیتنییە، لە ماوەی ساڵانی دەسەڵاتی بەشیر بەسەر حکومەتی سووداندا، لە دژی چەوسانەوە و پەراوێزخستن راپەڕین، حکومەتی سوودان هێرشی کردە سەر راپەڕین و یاخیبوونی ئەوان و دەستی لە خەڵکانی سڤیلی نیشتەجێی دارفور نەپاراست.

 

داواکاری گشتیی دادگا نێودەوڵەتییەکە، لە بەڵگەنامەکانیدا باسی لەوە کردووە، "بۆ ماوەی زیاتر لە پێنج ساڵ، میلیشیاکانی جەنجەوید، کە پشتگیریکراوی حکومەتەکەی بەشیربوون، هێرشی بەردەوامیان کردووەتە سەر گوندەکانی دارفۆر و رووخاندوویانە، راوەدووی کەسانی رزگاربوو لە سووتاندنی گوندەکانی ناوە. ئەوانەشی کەوتوونەتە ژێر دەستی ئەو چەکدارانە، لە کەمپەکاندا نیشتەجێی زۆرەملێ کراون و حکومەت پلانداڕێژانە کاری لەسەر تێکشکاندنیان کردووە".

 

لەبارەی میلیشیاکانی جەنجەویدەوە، کە دواتر رۆڵیان هەبوو لە کوشتنی ئەو خۆپێشاندەرانەی لە خەرتوومدا داوای دەستلەکارکێشانەوەی عومەر بەشیریان دەکرد لە ساڵی 2019، رۆژنامەی 'نیویۆرک تایمز' ئاشکرایکردووە، لە دوای ساڵی 2014ەوە لەلایەن حکومەتی سوودانەوە جارێکی دیکە هێزەکانیان رێکخراوەتەوە و لەژێر ناوی 'دەستتێوەردانی خێرا' خراونەتە سەر هێزە ئاسایشییە فەرمییەکانی حکومەتی سوودان.

 

وەک ئۆکامپۆ گوتویەتی "بەشیر رێگەی نەداوە هاوکارییە مرۆییەکان بگاتە دەستی نیشتەجێکراوانی ناو ئەو کەمپانە، هێزەکانی چواردەوری کەمپەکانیان گرتووە و رێگربوون لە هەموو جووڵەیەک".

 

داواکارەکە، قسەی هەندێک لە قوربانییانی هێرشی هێزەکانی بەشیری خستووەتە روو، یەکێکیان گوتویەتی "کاتێک دەیانبینین هەڵدێین، هەندێکمان رزگاری دەبێت، هەندێکی دیکە دەگیرێن، پەلبەستدەکرێن و دەستدرێژییان دەکرێتە سەر، ئەوان دەستدرێژی بەکۆمەڵمان دەکەنە سەر، بیست پیاو پەلاماری یەک ئافرەت دەدەن، ئەوە کارێکە بەردەوام دووبارە دەبێتەوە، من بەچاوی خۆم دەستدرێژی چەکدارەکانم بینیووە. ئەوان تەنانەت دەستدرێژی دەکەنە سەر کچەکان بەبەرچاوی باوانیانەوە".

 

 

پێنج ساڵی رێک، چەکدارە پشتگیریکراوەکانی بەشیر، ملیۆنان سڤیلیان لە خاکی سەدان ساڵەی خۆیان دەربەدەرکردووە، هەموو هۆکارەکانی ژیانی ئەوانیان لەناوبردووە، دەستدرێژییان کردووەتە سەر خاک و مرۆڤەکانی ئەوێ، خەڵکی دیکەیان لە شوێنیان نیشتەجێکردووە "لە کەمپەکاندا، بەشیر پەیڕەوی کوشتنی پیاوان و دەستدرێژی بۆ سەر ژنان دەکات، ئەو دەیەوێت مێژووی ئەو گەلانە بەتەواوی بسڕێتەوە"، داواکارەکە وایگوتووە، دواتر دەڵێ "ئەمانە هەمووی بەبەڵگە سەلمێنراون".

 

لەماوەی ئەو پێنج ساڵەدا، بەشیر ئەو تاوانانە رەتدەکاتەوە، دەڵێ دەستدرێژی بوونی نییە لە سووداندا، هەموو ئەوەی دەگوترێت تەنیا قسەیە، "بەشیر بەڕێگریکردن لە ئاشکراکردنی تاوانەکان، رێگەی بۆ تاوانی دیکە خۆشکردووە، تاوانەکانی لە ژێر ماسکی 'ستراتیژیەتی قەڵاچۆکردنی یاخیبوون' شاردووەتەوە، یاخود ناویناون 'پێکدادانی نێوان هۆزەکان'، جارێکی دیکەش بە 'کاری میلیشیا سەربەخۆ و نایاساییەکان' پێناسی کردوون، بەڵام ئەو رێگەخۆشکەربووە بۆ دەربازبوونی سەرانی ئەو کارانە، لە لێپرسینەوە و دەستەبەری ناچارنەکردنیان بەبردنە بەردەمی دادگا، بەهۆی تاوانی کوشتنی بەکۆمەڵەوە"، ئەمە بەپێی قسەی داواکارەکە.

 

زیاتر دەڵێ "بەشیر بەئەنقەست رزگاربووەکانی هەژار کردووە، ئەو بۆ کوشتن پێویستی بە فیشەک نەبووە، بەڵکو دەستدرێژی، برسیکردن و تۆقاندنی بەرامبەریان بەکارهێناوە، ئەوانە چەکی بێدەنگن و هەمان کاریگەریی چەکی ئاساییان هەیە".

 

جیا لەوەش، بەقسەی داواکارەکە، بەشیر "لەبری هاوکاریکردنی خەڵکی دافۆر، هەموو هێزەکانی خۆی بەهێزە چەکدارەکانی وڵاتەکەشەوە، لەگەڵ دەزگای هەواڵگری و فەرمانگە دیبلۆماسی و میدیاییەکان و دەزگای دادوەری، لەپێناو ملکەچکردنی ئەو کەسانەی لە کەمپەکاندا دەژین و هەموویان ئەندامی کۆمەڵگە بچووکە بەئامانجکراوەکانن، لە دۆخی پلانبۆدارێژراوی قورسدا بژین، لەپێناو تێكشکاندنیان لە رووی جەستەییەوە".

 

لویس مۆرینیۆ ئۆکامپۆ دەڵێ: "بەشیر سەرۆک بووە، فەرماندەی باڵای هێزە چەکدارەکان بووە، هەموو دامەزراوەکانی دەوڵەتی بۆ ئەو کارە بەکارهێناوە، تەنانەت سوپا و میلیشیای بەکرێگیراوی دروستکردووە لە جەنجەویدەکان. هەموو ئەو دەزگایانە لەژێر دەستی ئەودابوون، چونکە ئەو دەسەڵاتی رەهای هەبووە".

 

 

لە دوای دووخستنەوەی لە دەسەڵات و کارکەنارکردنی و بەندکردنی لەلایەن هێزەکانی حکومەتی نوێی سوودانەوە، کە ئەنجوومەنی راگوزەر سەرپەرشتیدەکات لە نیسانی 2019، 'رێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی'، رۆژی 17ی نیسانی 2019، لە بڵاوکراوەیەکدا، لە ژێر ئەو ناونیشانەی سەرەوە، رایگەیاند لابردنی بەشیر لە دەسەڵات دوای سێ دەیە لە حوکمی سەرکوتکەرانەی تووند، بەڵام هێشتا رووبەڕووی دادگا نەکراوەتەوە، دوای ئەوەی بووە هۆکاری زنجیرەیەک لە پێشێلکاری گەورە بەرامبەر مافەکانی مرۆڤ، هەروەها ئەو تاوانانەی کە بەرامبەر یاسای نێودەوڵەتی ئەنجامیداون.

 

رێکخراوە نێودەوڵەتییەکە، بەشیری بە 'دێرینترین تاوانباری دەربازبوو لە دادگای نێودەوڵەتیی تاوان' ناوبردووە، دەڵێ لە مارسی 2009 و تەمووزی 2010دا فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ دەرکراوە، تۆمەتبارە بەتاوانی جەنگ، تاوانی دژی مرۆڤایەتی و کۆمەڵکوژی، کوشتن و شێواندن و ئەشکەنجەی هەزاران دانیشتووی هەرێمی دارفۆر. ئەو رێکخراوە دەڵێ، پێنج تاوان ئاراستەی بەشیرکراون، لەگەڵ سێ تاوانی کوشتنی بەکۆمەڵدا لە دارفۆر، کە بریتین لە:

 

 

شەڕی دارفۆر لە 2003 دەستیپێکرد. ژمارەی دروستی قوربانییەکانی ئەو شەڕە نەزانراوە، بەڵام هەڵسەنگاندنەکان بەزیاتر لە 500 هەزار کەسیان داناوە (بەپێی هەندێک سەرچاوە 300 هەزار کەس).. دۆسێی دارفۆر ئاراستەی دادگای نێودەوڵەتیی تاوان کرا لە 2005، لەلایەن ئەنجوومەنی ئاسایشەوە، تۆمەتەکانی دادگاکە بریتین لەو رووداوانەی لە نێوان 2003 تا 2005 روویانداوە.

 

 

ئەو تۆمەتانەی ئاراستەی بەشیر کراون لەبارەی مافی مرۆڤەوە، پەیوەندییان بە کارەکانی هێزەکانی سەر بە بەشیرەوە هەیە، لە نێویاندا سوپای سوودان، میلیشیاکانی جەنجەویدی هاوپەیمانی، پۆلیس، دەزگای ئاسایش و هەواڵگریی نیشتمانی. 

 

لە هەڵمەتەکانی دارفۆردا، ئەو هێزانە بەرپرسیاربوون لە چەندین هێرشی نایاسایی، دژی خەڵکانی سڤیل کە زۆرینەیان لە گرووپەکانی فور، مەسالیت و زەغاوە بوون. ئەو هەڵمەتانە کوشتنی هەزاران سڤیلی گرتەوە، لەگەڵ دەستدرێژی بۆ سەر هەزاران ئافرەت، ئەشکەنجەدانی ژمارەی بێسنووری سڤیل، تاڵانکردنی شارۆچکە و گوندەکان، کۆچپێکردنی زۆرەملێی سەدان هەزار کەسی سڤیل.

 

 

دادگای نێودەوڵەتیی تاوان دەڵێ، یەکێک لە بەشدارە سەرەکییەکانی هەڵمەتی حکومەتی سوودان، دژی گرووپە چەکدارەییەکان، بەتایبەت 'بزووتنەوەی ئازادیخوازی سوودان' و 'بزووتنەوەی دادوەری و یەکسانی'، هێرشکردنە سەر خەڵکی سڤیل بووە لە دارفۆر. بەشیر کاریکردووە بۆ سڕینەوەی نیوەی ئەو هۆزانەی لەناوچەکەدا هەبوون.

 

 

لە 2016دا، لێکۆڵینەوەیەکی رێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی، بەڵگەی تۆقێنەری دەستکەوت، لەسەر بەکارهێنانی بەردەوامی چەکی کیمیایی لە دژی خەڵکی سڤیل، لە نێویاندا منداڵانی زۆر بچووک، لەسەردەستی هێزەکانی حکومەتی سوودان لە ناوچەی 'جەبەل مەرە' لە دارفۆر. قەبارە و دڕندەیی ئەو هێرشانە، هاوتای تاوانەکانی دیکە، هەموویان بەدۆکۆمێنتکراون لەلایەن دادگا نێودەوڵەتییەکەوە. ئەمە بەپێی راپۆرتەکەی رێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی.

 

 

ئەو رێکخراوە بەبیری هێناوەتەوە، کە بەپێی سیستمی بنچینەیی رۆما بۆ دادگای نێودەوڵەتیی تاوان، دەبوو هەر وڵاتێک لەو سیستمەدا کە بەشیر پێی خستە سەر خاکەکەی دەستگیری بکەن، کەچی ئەو لە ماوەی سەرۆکایەتییەکەیدا بەفراوانی بە ناوچەکەدا دەسووڕایەوە، سەردانی چەندین وڵاتی کرد و کەس دەستگیری نەکرد، لە نێویاندا، باشووری ئەفریقیا، ئۆگەندا، کینیا، چاد، مالاوی، کۆماری ئەفریقیای ناوەڕاست، میسر و ئوردن.

 

لێبووردنی نێودەوڵەتی دەڵێت "ئەمە سکانداڵێکی نێودەوڵەتییە بەشیر بەردەوام بێت لەدەرچوون لە سزا، ناپاکییە بەرامبەر سەدان هەزار قوربانیی کۆمەڵکوژی و تاوانەکانی جەنگ و تاوانی دژە مرۆڤایەتی لە دارفۆر. لەبەر هەموو ئەمانە نابێ بەشیر ئازاد بمێنێتەوە و دەبێ حکومەتی سوودان، رادەستی دادگا نێودەوڵەتییەکەی بکات".

 

 

عومەر بەشیر لە ماوەی 30 ساڵ دەسەڵاتی سووداندا، بەتەنیا تاوانی گەورەی دژە مرۆڤی ئەنجامنەداوە، ئەو کە سپۆنسەر و سەرچاوەی داهاتی ئیخوان موسلیمین بووە، وڵاتەکەی کردبووە پەناگەیەکی ئارام، بۆ هەموو ئەو رێکخراوە تیرۆریستییانەی لە ناوچەکەدا چالاکیی هەمەجۆریان هەبووە. ئەمە جیا لە گەندەڵی و کۆنترۆڵکردنی ئابووریی وڵاتەکەی لەلایەن بزنسمان و وەبەرهێنەرەکانی ئیخوان موسلیمین لە هەموو جیهاندا.

 

لە دوای دەستگیرکردنی لەلایەن هێزەکانی ئەنجوومەنی کاتیی وڵاتەوە، رێوشوێنەکانی لێپێچینەوە بۆ ئەو سەرۆکە لەسەر ئاستی ناوخۆیی سوودان، بەر لە ئاستە نێودەوڵەتییەکە دەستیپێکرد. لە ناوەڕاستی ئاداری ئەمساڵدا، داواکاری گشتیی سوودان، یاداشتنامەی لێپێچینەوە لە بەشیری بەیاساکانی مامەڵە بەدراوی بیانی و یاسای قەڵاچۆکردنی شووشتنەوەی پارە و پشتگیری تیرۆر دەرکرد.

 

عومەر فاروق، توێژەری کۆمەڵە تووندڕەوەکان، لەبارەی تۆمەتە ئاراستەکراوەکانی بەشیرەوە، قسەی بۆ کەناڵی 'عەرەبییە' کردووە و دەڵێ سوودان لە ساڵی 1993 و لەسەردەمی سەرۆکایەتی بیل کلنتن، سەرۆکی ئەوکاتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، لە لیستی دەوڵەتانی داڵدەدەری تیرۆر دانراوە. دواتر لە ساڵی 1997دا سزای ئابووری قورسی بەهۆی هەمان کارەوە بەسەردا سەپێنراوە.

 

ئەو توێژەرە دەڵێ لە ماوەی 20 ساڵی رابردوودا، بەشیر داڵدەدەر و نیشتەجێکەری دەیان تیرۆریست و تاوانباری جیهانی بووە لەسەر خاکەکەی.

 

 

عومەر فاروق، دەڵێ سوودان باشترین داڵدەدەری تۆمەتبارێکی تیرۆریستی وەک 'کارلۆس' بووە کە لەسەر ئاستی جیهان چەندین کردەی کوشتن و تێکدانی لە فەرەنسا و وڵاتانی دیکەدا ئەنجامداوە، ساڵی 1994 هەواڵگریی فەرەنسا لەناو سەنتەری خەرتوومی پایتەختی سووداندا، کارلۆسیان دەستگیرکرد. فاروق دۆزینەوەی کارلۆسی لە خەرتووم بە 'شۆک' بۆ هەموو جیهان ناوبردووە.

 

ئەو دەڵێ تاوانە تێوەگلاوەکانی حکومەتی بەشیر زۆربوون. ئەو خۆی بەپشتگیریکەری سەرەکی ئیخوان موسلیمین دادەنا بەدرێژایی ئەو ساڵانەی لە دەسەڵاتدا بوو، ئەمەش لەبەرئەوەی خۆی سەر بەو گرووپە بووە، کۆنترۆڵی سوودانیش لەماوەی دەسەڵاتی ئەودا، بەدەستی بزووتنەوەی ئیسلامییەوە بووە، ئەو دەڵێ ئوسامە بن لادن، لەلایەن حکومەتی سوودانەوە داڵدەدرابوو، لەگەڵ ئەیمەن زەواهیری هاوکاریدا.

 

ئوسامە بن لادن، لە ساڵانی 1990 تا 1996 لە سوودان ژیاوە، وەک فاروق دەڵێ، لەوێوە چەکدارەکانی خۆی لەو کێڵگانەدا مەشقدەدا کە لەسوودان هەیبوون، حکومەتی سوودان وەک بەخشینی وەبەرهێنان، ئەو کێڵگانەی بە بن لادن دابوو. بن لادن کە سەر بە بنەماڵەیەکی پارەداری سعوودی بووە، لە ماوەی مانەوەیدا لە سوودان، چەندین  پڕۆژەی وەبەرهێنانی ئەنجامداوە، لە نێویاندا کێڵگە و رێگەکان، بەتایبەت رێگەی نێوان خەرتوومی پایتەخت و پورسوودان.

 

بۆ عومەر حەسەن بەشیر، پشتگیری ئیخوان موسلیمین، کردەیەکی کۆتاییپێهاتووبوو، چونکە ئەو کاتێک بەهۆی کۆدێتاوە لە ساڵی 1989دا، گەیشتە سەردەسەڵاتی وڵاتەکە، یەکێک لە دیارترین هاوکارەکانی کە دواتر بووە دەستەڕاستی لە دەسەڵاتدا، حەسەن تورابی بوو، کە سەرۆکی بەرەی ئیسلامی بوو. تورابی دیارترین موفەکیری ئیخوان موسلمین بوو.

 

لەدوای سەقامگیربوونی بن لادن لە سووداندا، شاندی رێکخراوی قاعیدە بەبەردەوامی بەڕێگەی خەرتوومەوە بوون، لە کێڵگەکانی بن لادندا حەوێنرانەوە و مەشقیان پێدرا.

 

دواتر هەمان شار بووە نشینگەی کۆمەڵەی جیهادی ئیسلامیی میسر، پاش ئەوەی پەیوەندییەکانی بەشیر لەگەڵ قاهیرەدا تێکچوون.

 

بەپێی قسەکانی فاروق، بن لادن لە سووداندا کۆمپانیا و دامەزراوەی بازرگانیی دروستکردوون، بەئامانجی بازرگانی، بەڵام هەموو داهاتەکانیان بۆ خەرجیی مەشقدان و چاودێری و حەواندنەوەی تیرۆریستەکان بەکارهێنراوە، لە ئەندامانی قاعیدە و کۆمەڵەی جیهادی میسری. لە نێویاندا کۆمپانیای بن لادنی جیهانی بۆ هەناردە و هاوردە، هەروەها کۆمپانیای 'دۆڵی عەقیق' کە کۆمپانیایەکی بواری بەڵێندەرایەتی و دروستکردنی کێڵگەکان بووە.

 

 

ئەو زیاتر دەڵێ بەشیر سپۆنسەری سەرەکی سەرکردەی رێکخراوە تووندڕەوەکان بوو، چەندین سەربازگەی بۆ مەشقدان لەناو خاکی سووداندا دروستکرد، بەمەبەستی ئامادەکردنی چەکدارەکان، دواتر گۆڕینی سوودان بۆ سەنتەرێکی سەرپەرشتیکردنی رێکخراوی قاعیدە، لە ماوەی 1990 تاوەکو 1996 و پشتگیریکردنیان بەشێوەیەکی راستەوخۆ لە هێرشەکانیاندا. وەک هێرشی سەر کەشتی 'وێرانکەر'ی کولی ئەمریکی، لە نزیک بەندەری عەدەن لە ساڵی 2000دا، تێوەگلان لە تەقینەوەکانی باڵیۆزخانەکانی ئەمریکا لە نایروبی کینیا و دارولسەلامی تەنزانیا لە ساڵی 1998.

 

ئەو شرۆڤەکارە، پێیوایە رێکخراوی قاعیدە، کارتێکی گوشار بووە بەدەست حکومەتی بەشیرەوە، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی بەکاریهێناوە. ئەمە جیا لەوەی دروستبوونی قاعیدە لە بنەمادا، بۆ بیرۆکەیەکی مستەفا مەشهور، مورشیدی پێنجەمی ئیخوان موسلیمین دەگەڕێتەوە، کە پێشنیازی دروستکردنی رێکخراوێکی جیهانیی چەکداری کردبوو و هەریەکە لە شێخ مەناع قەتان، عەبدوڵڵا عەیاد و عەبدوڵڵا عەزامی بۆ هاوکاری لەگەڵ ئوسامە بن لادن و ئەیمەن زەواهیری راسپارد، لەپێناو یەکخستنی هەوڵەکانیان و کۆکردنەوەی موجاهیدە عەرەبەکانی ئەفغانستان و رێکخراوی جیهادی میسر.

 

لەسەر تەقینەوەی کەشتییە ئەمریکییەکە، حکومەتی نوێی سوودان لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا، رێککەوتنی لەگەڵ ماڵباتی قوربانییانی تەقینەوەکەدا کرد بۆ قەرەبووکردنەوەیان، لە بەرامبەر وازهێنان لە سکاڵای یاسایی لەسەر حکومەتی سوودان کە بەتێوەگلاو لە هێرشەکەدا ناویدەبەن.

 

وەزارەتی دادی سوودان لە 13ی شوباتی ئەمساڵدا ئاشکرایکرد، رێککەوتنی لەگەڵ ماڵباتی 17 سەربازیی ئەمریکیدا کردووە، کە لە رووداوی تەقینەوەکەی 'کول'دا پێوەبوون، بەقەرەبووکردنەوەیان. ئەو کارە بەشێکە لە هەوڵەکانی حکومەتی ئێستای سوودان، کە دەیەوێ وڵاتەکە لە لیستی تیرۆری جیهانیدا دەربهێنێت، کە لە ساڵی 1993ەوە لە نێو لیستی ئەو وڵاتانەدایە کە داڵدەدری تیرۆرن.

 

 

بەشیر وەک شرۆڤەکارە میسرییەکە روونیدەکاتەوە، داڵدەی رێکخراوی جیهادی میسری داوە، کە ئەندامەکانی چەندین کردەی تیرۆریستییان لە نەوەدەکاندا لە میسر ئەنجامدا، لە نێویدا هەوڵی کوشتنی حەسەن ئەلفی، وەزیری ناوخۆی میسر، هەوڵدان بۆ کوشتنی عاتف سدقی، سەرۆکوەزیرانی پێشووتری میسر لە ساڵی 1993دا، دواتر شۆکە گەورەکە تێوەگلانی سوودان بوو لە هەوڵی تیرۆرکردنی حوسنی موبارەک لە ئەتیوبیا لە ساڵی 1995.

 

ماهیر فەرغەلی، توێژەری رێکخراوەکانی ئیسلامی سیاسی، پێیوایە سوودان پەناگەی ئیخوان و هەموو گرووپە ئیسلامییەکان بووە، بووەتە گەنجینەی ئەو رێکخراوانە، بەتایبەت لە دوای ساڵی 2013ەوە، ئامێزی بۆ کۆمەڵەی ئیسلامیی میسر کردووەتەوە و سەرکردەکانی حەواندووەتەوە، پرۆژەی کشتوکاڵی داونەتێ و زەوی بۆ وەبەرهێنان بۆ رەخساندوون. کارەکانی وەبەرهێنەرەکانی ئیخوان لە سوودان لە رێگەی حوسێن عەبدولعال، ئەمیری پێشووی کۆمەڵەکە لە شاری ئەسیوت، بەڕێوەبراون.

 

فەرغەلی ئەوەی خستووەتە روو کە هەندێک لە ئەندامانی داعش دوای سەرهەڵدانی، لە شارەکانی سووداندا مەشقیان وەرگرتووە، داعش خۆی ئاشکرایکردووە کە ژمارەیەک ئەندامی لە زانکۆی 'مەئمون حەمیدە' لە سوودان خوێندوویانە.

 

لەسەر قسەکانی فەرغەلی لە بوونی سوودان بە پێگەیەکی باشی داعش، لە ئاداری 2015دا، میدیا ناوخۆییەکانی سوودان و میدیا نێودەوڵەتییەکان پەیوەندیکردنی ژمارەیەک خوێندکاری زانکۆکانی سوودانیان بە رێکخراوی 'داعش'ەوە راگەیاند.

 

رۆژی 30 مارسی 2015، ماڵپەری 'بەوابە نیوز' بڵاویکردەوە کە داعش لە بڵاوکراوەیەکدا، راگەیاندنی ویلایەتێکی خەلافەتەکەی بەو نزیکانە لەسەر خاکی سوودان ئاشکراکردووە.

 

ماڵپەرەکە دەڵێت، داعش ئاشکرایکردووە دوای ئەوەی 11 خوێندکاری زانکۆی 'مەئمون حەمیدە' کە خوێندکاری پزیشکی، دەرمانسازی، ئەندازە، زانستەکانی کۆمپیوتەر و تەکنەلۆژیای زانیاری و کیمیای زیندەگی، بوون، چوونەتە ریزەکانی رێکخراوەکەوە لە سوودان، هەنگاونان بۆ راگەیاندنی لقێکی خەلافەت لە سوودان نزیکە.

 

دکتۆر تەیب زەینولعابدین، مامۆستای زانستە سیاسییەکانی زانکۆی خەرتووم، ئەوکات بە 'سکای نیوز'ی راگەیاندووە، خوێندکارەکان هەموویان هەڵگری وڵاتینامەی بەریتانین. لە بەریتانیاوە هاتوون بۆ خوێندن لە سوودان و دیارە پێشتر، لە بەریتانیا هەڵگری بیری داعشییانە بوون و ئێستا هەلی چوونە پاڵ رێکخراوەکەیان بۆ دەستەبەر بووە.

 

 

هەرچەندە زۆرجار رێکخراوی ئیخوان موسلیمینی جیهانی، هەوڵدەدات نکوڵی لە هەبوونی پەیوەندی لە نێوان عومەر بەشیر و رێکخراوەکەدا بکات، بەڵام ئەو بەڵگانەی لە دوای دوورخستنەوەی ئەو لە کورسی دەسەڵات دەرکەوتن، پەیوەندی قووڵی ئەو بەو رێکخراوەوە ئاشکرا دەکەن. هەرچەندە دواتر ئیخوان موسلیمین بەیەکجاری بێبەریبوونی خۆی لە بەشیر راگەیاند، پاش ئەوەی تۆمەتە جۆراوجۆرەکانی وەک گەندەڵی، تاوانی دژە مرۆڤایەتی، کۆمەڵکوژی و پشتگیری تیرۆر بەسەریدا ساخبوونەوە.

 

"نهێنییە گەورەکان" ناونیشانی بەڵگەفیلمێکی کەناڵی 'عەرەبیە'یە، تێیدا پەردە لەسەر پەیوەندی عومەر بەشیر و دەسەڵاتەکەی لەگەڵ ئیخوان موسلمین ئاشکرا کراوە. 

 

بەڵگەفیلمەکە چەندین تۆماری دەنگی و ڤیدیۆیی دەخاتە روو، کە تێیدا بەشیر و چەندین کەسی دیکە لەدارودەستەکەی، ئیخوانبوونی خۆیان دووپاتدەکەنەوە.

 

ئەو دۆکۆمێنتارییە لێدوانی بەشیری تێدایە، کە باس لەوە دەکات لە دوای کۆدێتای ساڵی 1989ی وڵاتەکەوە، کە بەشیری گەیاندە کورسی سەرۆکایەتی، تەواوی جومگەسەرەکییەکانی دەوڵەتی سوودان کەوتوونەتە ژێر دەسەڵاتی ئیخوان موسلیمینەوە. 

 

فیلمەکە ئەوەش ئاشکرا دەکات کە بەشدارانی کۆدێتایەکە، دانبەوەدا دەنێن کە 600 کەسیان لە دامەزراوەکانی دەوڵەت دەرکردووە و لەجێی ئەوان ئەندامانی ئیخوان و کەسە نزیکەکانیان دامەزرێنراون، بەشێوەیەک کە ئیخوان کۆنترۆڵی هەموو دامەزراوەکانی دەوڵەتی کردووە و دەستی بەسەر دەزگا سڤیل و سەربازییەکان و پەرلەمانی وڵاتدا گرتووە.

 

ئەوەی زیاتر زاڵبوونی بیری ئیخوانییانە بەسەر بەشیردا دەسەلمێنێت، ئەو جۆرەی دەسەڵاتە کە بەشیر لە سووداندا جێبەجێیکردووە و ئەو گۆڕانکارییە دەستوورییانەیە کە وڵاتەکە، لە دوای نەمانی حوکمی بەشیرەوە پەنای بۆ بردووە.

 

 

حکومەتی پێشووی سوودان، لە سێ دەیەی دەسەڵاتی خۆیدا، پەیڕەوی لە یاسا ئیسلامییە سەپێنراوەکان کردبوو، رێگەی بەفرە کولتووری و فرە ئاینی لە وڵاتەکەدا نەداوە، کەچی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێ سێ لەسەدی دانیشتووانی وڵاتەکە، ئاینیان کریستیانە. ئەمە جیا لەوەی چەندین ئاین و مەزهەبی دیکەی ئەفریقی لە وڵاتەکەدا هەن، بەڵام دەسەڵاتی بەشیر لە 30 ساڵی رابردوودا، سەرکووتی کردوون و رێگەی بەئازادییە ئاینییەکان نەداوە. کارێک کە چەندینجار حکومەتی بەشیری رووبەڕووی رەخنەی تووندی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کردووەتەوە.

 

حکومەتی نوێی سوودان بۆ رێگەدان بەئازادییە ئاینییەکان لە وڵاتەکە، بەپێی یاسا و گۆڕینی یاسا سڤیلەکان لە سەرەتای مانگی ئەیلوولی ئەمساڵدا، بەفەرمی ئاینی لە دەوڵەت جیاکردەوە. دەقی راگەیەندراوی حکومەتی وڵات لەبارەی ئەو گۆڕانکارییەوە تێیدا هاتووە، "دان بە فرە کولتووری و نەتەوەیی و ئایینی دەنێین و لە ئامێزی دەگرین، دان بە یەکسانی سیاسی لە نێوان گەلانی سوودان دەنێین و بە یاسا دەیپارێزین، هەروەها دەوڵەتێکی دیموکراسی لە سوودان بونیاتدەنێین کە ئایین لە دەوڵەت جیادەکاتەوە... بەڵام لە ئەگەری نەبوونی ئەم پرەنسیپە، دەبێ رێز لە مافی بڕیاردان لە چارەنووس بگیرێ. ئازادی باوەڕ و خوداپەرستی و ئاینداری بۆ هەموو هاونیشتمانییانی سوودان دەستەبەرە، هاوکات نابێت دەوڵەت، ئایینی فەرمی بۆ خۆی دیاری بکات و نابێت جیاکاری لە نێوان هاونیشتمانییان بکات لەسەر بنەمای ئاینییان".

 

حکومەتی ئێستای سوودان، هەروەها بۆ کاڵکردنەوەی سێبەری شەریعەت بەسەر دەسەڵاتی وڵات و رێگەدان بەئازادیی تاکەکەسی، چەندین گۆڕانکاری دیکەی لە یاساکاندا کردووە، لە نێویاندا بەتاوان ناساندنی تەکفیرکردنی خەڵک و لابردنی مادەی تایبەت بەکەسانی هەڵگەڕاوە، جیا لەوەش هەڵگرتنی سزای جەڵدکردن تەنیا لەو دۆسێیانەدا نەبێت کە تاوانەکە تێیدا سەلمێنراوە. دەستکاریکردنەکان هەروەها بۆ یەکەمجار پاش 30 ساڵ، رێگەی بە مەیخواردنەوەی بۆ کەسانی ناموسڵمان دا.

 

 

دوورخستنەوەی عومەر بەشیر لە دەسەڵات و ئاشکرابوونی قەبارەی ئەو دۆسێیانەی تاوان، کە لە دادگا نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکاندا چاوەڕێی ئەو دەکەن، وایکرد بەشیر لەلایەن نزیکترین کەسەکانییەوە پشتی تێبکرێت، وەک ئەوەی رێکخراوی ئیخوان موسلمینی سوودان کردی.

 

دکتۆر عەوەزەڵڵا حەسەن، چاوێری گشتی ئیخوان موسلمینی سوودان، رۆژی 24ی نیسانی 2019 لە بڵاوکراوەیەکدا، خۆبێبەریکردن و وازهێنانی یەکجاری حیزبەکەی لە عومەر بەشیر و هەموو یاریدەدەرەکانی راگەیاند.

 

ئەو سەرکردەیەی ئیخوان دەڵێ "ناتوانین نکوڵی لەوە بکەین کە بەرەی رزگاریخوازی ئیسلامی، کە دەسەڵاتداری سوودان بوو لە ماوەی حوکمی بەشیردا، 'دونیا و دینی گەندەڵکرد'". بەڵێنیداوە بە "سڕینەوەی هەموو ئەوە و کارکردن لەگەڵ هاوبەشانی وڵاتدا، بۆ دووبارەنەبوونەوەی رژێمی پێشوو".

 

ئەو دەستبەرداربوونەی ئیخوان لە بەشیر، لە دوای ناڕەزایەتیی زۆری دانیشتووانی وڵاتەکە، بەرووداوێکی تاڕادەیەک ئاسایی هاتە بەرچاو، چونکە لە بەرامبەر دەسەڵاتی ناوخۆی و وڵات و نێودەوڵەتیش، کارەکانی بەشیر ئەوەندەیان بەبەرەوە نەماوە کەس بەرگرییان لێبکات، یان بیانوویان بۆ بهێنێتەوە.

 

عەمرو فاروق، توێژەری کۆمەڵە ئیسلامییەکان پێیوایە، پاڵنەری سەرەکی بۆ ئەو دەستهەڵگرتنەی ئیخوان لە بەشیر، پەیوەندی بەهەوڵی ئیخوان موسلمینی میسر و سوودانەوە هەیە، کە دەیانەوێت بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی ئەو رێکخراوە لە سوودان، لە پاکسازی و چاکسازی بپارێزن.

 

ئەو هەروەها بەشێکی دەستهەڵگرتنەکە بۆ ناکۆکی ناو باڵەکانی ئیخوانی سوودان دەگێڕێتەوە. پێیوایە ئیخوان دەیانەوێت لە دیمەنی داهاتووی سووداندا شوێنپێیەک بۆ خۆیان بکەنەوە، ئەمە جیا لە هەوڵدان بۆ خۆپاراستن لە تووڕەیی خەڵک، کە بەشێکی گەورەی مەینەتییەکانیان لەژێر دەسەڵاتی پێشووی وڵات، بۆ ئەو رێکخراوە دەگێڕنەوە کە هاوبەشی سەرەکی دەسەڵات بووە.

 

فاروق، بەرژەوەندییەکان بەپاڵنەری سەرەکی ئەو بێبەریکردنە دەبینێت، چونکە وەک ئەو دەڵێ "لە 30 ساڵی رابردوودا، ئیخوان قەبارەی گەورەی وەبەرهێنانیان لە میسردا دروستکردووە، ئەوان چالاکی گەورەیان لە بوارەکانی بازرگانی کەلوپەل و خۆراکدا کردووە، هەروەها دەرمان و خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان و فێرکاری و شۆپە بازرگانییەکان، بۆیە بۆ ئەوان وا باشترە بەرپرسانی ئێستای وڵاتەکە، کە ئەنجوومەنی راگوزەرە، تووڕە نەکەن و بەرژەوەندییەکانیان بپارێزن".

 

 

یەکێک لە دیارترین دۆسێیەکانی تاوان لە حکومەتی سی ساڵەی سووداندا، بەڵگەکانیان لە رێگەی گۆڕە بەکۆمەڵەکانەوە دەرکەوتن. تائێستاش ناوە ناوە و لە ناوچە جیاوازەکانی سوودان، گۆڕی بەکۆمەڵی کوژراوانی سی ساڵی رابردووی ئەو وڵاتە ئاشکرا دەبن. هەرچەندە هێشتا داتایەکی تەواوەتی لەبەردەستدا نییە، لەبارەی کۆی گۆڕە بەکۆمەڵەکانی سوودانەوە.

 

ناوەڕاستی حوزەیرانی ئەمساڵ، دۆزینەوەی گۆڕێکی بەکۆمەڵ لە نێو سەربازگەیەکی مەشق لە رۆژهەڵاتی خەرتوومی پایتەختی ئەو وڵاتە راگەیێنرا، کە تەرمی چەندین کوژراوی تێدا بوو.

 

داواکاری گشتیی سوودان ئاشکرایکرد قوربانییەکان ئەو سەربازە سوودانییانە بوون، کە ساڵی 1998 ویستوویانە لە مەشقەکانی سەربازی لە سەربازگەی علیفۆن هەڵبێن و دواتر حکومەتی وڵات گوللەبارانی کردوون.

 

سەرچاوە سوودانییەکان بە 'دی دەبلیو'ی ئەڵمانییان راگەیاندووە، ژمارەیەکی بەرچاوی ئێسکوپرووسکی قوربانییانی ناو گۆڕە بەکۆمەڵەکەیان دۆزیووەتەوە، بەڵام ژمارەی قوربانییەکانیان بەتەواوی بۆ دەستنیشاننەکراوە.

 

کاتی رووداوەکە حکومەتی سوودان گوتبووی 55 سەرباز، لە کاتی مەشقدا لە نێو رووباری نیلدا خنکاون، تەرمەکانیشیان نەدرایەوە بە کەسوکارەکانیان.

 

رۆژی 14ی تەمووزی ئەمساڵ، 'بی بی سی' بەریتانی رایگەیاند گرووپێکی چاودێری ئاسمانی، وێنەی ئاسمانیی چەند گۆڕێکی بەکۆمەڵیان لە باشووری ویلایەتی کردۆڤانی سوودان بڵاوکردووەتەوە.

 

پڕۆگرامی 'ساتلایت سینتینال'ی ئەمریکی رایگەیاندووە، وێنەکان سێ گۆڕی بەکۆمەڵیان لە ناوچەکەدا ئاشکراکردووە، کە زیاتر لە 100 تەرمیان تێدایە لە ناوچەی کادۆگلی پایتەختی باشووری کردۆڤان.

 

پڕۆگرامە ئەمریکییەکە لەزاری دانیشتووانی ناوچەکەی گواستووەتەوە، کە تەرمەکان لەناو چاڵێک بەدووری دوو کیلۆمەتر لە قوتابخانەی گوندی تیلۆ ژێرخاکخراون. ئەوان زیاتر گوتویانە، "بەچاوی خۆیان سێ چاڵی گەورەیان بەقوڵایی لە ناوچەکەدا بینیووە، کە بە جەستەی قوربانییەکان پڕکراونەتەوە".

 

سەرچاوەکان گوتویانە قوربانییەکانی ناو گۆڕە بەکۆمەڵەکان، ئەندامانی هۆزەکانی نەوبەن کە لە ساڵی 2005ەوە لەپاڵ بزووتنەوەی میللی رزگاریخوازی سوودان، لە دژی حکومەتی خەرتووم دەجەنگن.

 

رۆژی 23ی تەمووزی ئەمساڵ، نووسینگەی جێبەجێکاری داواکاری گشتیی سوودان، دۆزینەوەی گۆڕێکی دیکەی بەکۆمەڵی لە وڵاتەکە، لە ناوچەی 'ئوم دەرمان' راگەیاند کە تەرمی 28 کەسی تێدا بووە.

 

نووسینگەکە ئاشکرایکردبوو، تیمەکانی دۆزینەوەی گۆڕە بەکۆمەڵەکان، دوای سێ هەفتە پشکنین بۆیان دەرکەوتووە، قوربانییانی ناو ئەو گۆڕە بەکۆمەڵە 28 ئەفسەری سوپان، کە پێشتر لەسەردەستی حکومەتی خەرتووم لەسێدارەدراون.

 

ئەو ئەفسەرانە، ساڵی 1990 سەرپەرشتی کۆدێتایەکی سەربازییان بەسەر حکومەتی بەشیردا کرد، لە ناو خەرتوومدا هەندێک دەزگای میرییان کۆنترۆڵکرد، بەڵام حکومەتی ئەوکات رێگەی لە سەرکەوتنی کۆدێتاکەیان گرت و تێوەگلاوەکانی دەستگیرکردن. پاش دادگاییکردنی سەربازیی بەکۆمەڵ، کوژران و لە گۆڕی بەکۆمەڵدا شاردرانەوە.

 

لەوکاتەوە ئەو ئەفسەرانە بێ گۆڕن و حکومەتی پێشوو شوێنی شاردنەوەی ئەوانی بەهیچ شێوەیەک ئاشکرا نەکردووە.

 

 

 

ئێستا لە ناوەندە میللییەکانی سووداندا، باس باسی ئەو موڵک و ماڵەی عومەر بەشیر و دارودەستەکەیەتی کە بەجێیانهێشتووە،

 

بەرپرسانی ناوخۆیی سوودان ئاشکرایانکردووە، ئەوەی لە بەشیر و دارودەستەی بەجێماوە و دەستی بەسەرداگیراوە 'هیچ نییە جگە لە کێوێک'. ئەنجوومەنی راگوزەری سوودان لەدوای هاتنە سەر دەسەڵاتی وڵاتەکە، لیژنەیەکی بەناوی لیژنەی "قەڵاچۆکردنی گەندەڵی و هەڵوەشاندنەوەی رژێمی عومەر بەشیر"، دروستکرد، بەپێی قسەی گوتەبێژی ئەو لیژنەیە بۆ ئاژانسی 'فرانس پرێس'، سەروەت و سامانی بەشیر و دارودەستەکەی "بەپێی هەڵسەنگاندنە سەرەتاییەکان ئاماژە بە ژمارەی 3 ملیار و نیو تا 4 ملیار دۆلار دەدەن".

 

لیژنەکە پێشتر بەدەستهێنانەوەی "کۆمپانیا و موڵک، هوتێل و سەنتەری بازرگانی، کێڵگە و سەدان خانووی لە خەرتووم و شارەکانی دیکەی سوودان" راگەیاندبوو.

 

گوتەبێژی لیژنەکە، موڵکە دەستبەسەرداگیراوەکانی بە'ئیمپراتۆریەتێکی گەورە' ناوبردووە، ئاشکرایکردووە چەندین ڤێلا و کێڵگەی بەشیر و ئەندامانی ماڵباتەکەی و گەورە یاریدەدەرەکانی، لە نێویاندا وەزیرانی دەرەوە و بەرگری پێشوو دەستیان بەسەرداگیراوە.

 

عوسمان میرغەنی، سەرنووسەری رۆژنامەی 'رەوت' گوتویەتی "ئەوەی لیژنەکە دەستیبەسەرداگرتووە، هیچ نییە لەچاو ئەوەی رژێمی پێشوو بەدەستیهێناوە لە رێگەی گەندەڵییەوە، چونکە هەندێک لەکارەکان لێهاتووانە شاردراونەتەوە و ئاشکراکردنیان کاتی پێویستە".

 

لای خۆیەوە، عیماد خالید، دەڵاڵی خانوبەرە رایگەیاندووە، ڤێلا و ماڵوموڵکی بەرپرسە گەندەڵەکانی پێشووی وڵات، هەموویان لە ناوچە زەنگین و گرانبەهاکانی خەرتوومدان و زۆرینەیان بەسەر نیلدا دەڕوانن، نرخی ئەوانە یەکجار بەرزە.

 

 

سوودان ئێستا بە قۆناخی گواستنەوەیەکی چارەنووسساز و یەکجار هەستیاری دوای سێ دەیەی دەسەڵاتی بەشیر و ئیسلامییەکانی سووداندا گوزەر دەکات. ئەنجوومەنی کاتیی دەسەڵاتدار، تاڕادەیەکی باش کاری لەسەر راستکردنەوەی هەڵە گەورەکانی دەسەڵاتی بەشیر کردووە، لە داڕشتنەوەی ناسنامەی دەوڵەت و بەدەستهێنانی ئارامی، رێککەوتن لەگەڵ گرووپە چەکدارە ناکۆکەکانی حکومەت، کارکردن بۆ دەرهێنانی وڵاتەکە لە لیستی سپۆنسەرانی تیرۆری جیهانی.

 

رادەستکردنی بەشیر بە دادگای نێودەوڵەتیی تاوان، هەنگاوێکی گرنگی حکومەتی کاتی ئەو وڵاتە و ئەنجوومەنی راگوزەری وڵاتەکە دەبێت، بۆ دەرهێنانی لە لیستی سپۆنسەرانی تیرۆر، ئەم هەنگاوە بێگومان ئابڵوقە قورسەکانی سەر وڵاتەکە لادەبات، دەرگا بۆ وەبەرهێنەرانی جیهانی دەکاتەوە تا روو لە وڵاتەکە بکەن و رۆڵیان هەبێت لە باشکردنی دۆخی ئابووریی شێواو و وێرانی سووداندا.

 

سوودانی پاش بەشیر، وڵاتێکە هێواش هێواش هەنگاو بۆ چاکبوونەوەی برینە قووڵەکانی خۆی دەنێت، هەموو ئەو چاکسازی و ئومێدانەی لە وڵاتەکەدا هەن، پشت بە سەقامگیری سیاسی و لێکتێگەیشتنی نەتەوە و ئاینە جیاوازەکانی دەبەستن، بەتایبەت کە لە 30 ساڵی رابردوودا، یەکەمجارە دانیشتووانی وڵاتەکە هەست بەفرەڕەنگی لە ژیاندا دەکەن.