Her milletin tarihsel ve ruhsal oluşumlarında belirleyici dönem ve şahsiyetler bulunmaktadır. Bu dönem ve şahsiyetler o milletin duruş ve düşünce biçimini, bu durum ise o milletin milli birlik, kültür ve geleceğe ortak yürüme kararlılığının köşe taşlarıdır.
Kürd Milletinin oldukça geniş bir tarihi ve tarihi belirleyen şahsiyetleri vardır. Burada biz bu kısa yazıda milli ruh ve oluşumun bilimsel ve teorik belirleyiciliği olan isimler üzerinde kısaca durduk.
Her bir şahsiyet ayrıntılı araştırma ve içselleştirme konusudur. Bazı isimler hakkında oldukça ayrıntılı bilgi, belge ve araştırma olmasına rağmen bazı isimler ise sadece ilgili çevre ve bölge tarafından bilinmektedir. Bunun yaygınlaştırılması ve daha bilinir kılınması gerekmektedir.
Bu yazıda kaynak olarak işelenen şahsiyetler hiçbir dış etkiden kalmadan, 17. Yüzyıl sonrası oryantalist tanımlamaların tersine içeriden Kürdi bir tanımlamadır bu bakımdan Selim Temo’nun belirlemesi ile “kavram öncesi kavram” oluşturcularıdır. Kürd Milliyetçi Düşüncenin kaynak ve bilincinin temelleridir.
Şerefxan: Bitlis Emiri 1597’de tamamladığı ‘Şerefname’ tarihi eserinde Kürdistan’ın ana gövdesinin dönemin koşullarınıda aşan bir biçimde gerçekçi bir tanımı yapar. Kürd tarih kaynaklarında, ki yeri tartışılmazdır. Şerefname bugün bile ilk kez bir Kürd tarafından , Kürdistan Tarihi üzerine yazılmış eser olarak anılmaktadır.
Jamal Nebez: (1933-2018) Sorani yazmış, eserleri çok az Kurmanci ve diğer dillere çevrilmiştir. Büyük Kürdistan düşüncesini Kürd tarih ve kültürüne dayandırır. Temel kitapları olan ‘Bir-i Natawa i Kurdi’ ve ‘Govari Niştiman’ eserlerinde milli düşüncenin temeline Ehmede Xani, Şerfname ve Taj-al Tawarihi alır. Egemen düşüncenin etkisinde olan kesimlerin milli düşünceye engel olduğunu söyler ve Bağımsız Kürdistan’a bunlarla değil milli bilince sahip olan anlayışla gidileceğini belirtir.
Ferhad Shakili: ‘Mem u Zin’de Kürd Milliyetçiliği’ ve ‘Milliyetçi Düşünce ve Dil’ isimli çalışmlarında bu milli fikri ayrıntılı savunur.
Muhammed Emin Zeki Bey: Liberal bir tarzda milliyetçi bir tarih oluşturmaya çalışır. Bu alanda ilk sistematik tarih çalışmaları yapmıştır. Milli düşüncenin entellektüel bir düşünce, modern bilim ve teknik ile gelişebileceği tezini ön plana çıkartır. ‘Kürdler ve Kürdistan Tarihi’ araştırması eşssiz bir Kürd Tarihi kitabıdır.
Bedirxaniler: 1800 yıllarda Mir Bedirxan Paşa Botan merkezli bir Kürdistan kurdu. Uzun yıllar sürgün yaşadıkları İstanbul’da İmparatorluk yönetiminin üst düzeyinde görevler aldılar. Sonradan 1906 yılında düzmece bir olayla bütün Bedirxaniler çeşitli yerler sürgün edildiler.Hiçbir bir daha Kürdistan’a dönemedi. Ama Kürd milli aydınlama ve davasında her biri ayrı ayrı köşe taşları oldular.
İlk milli örgütlenme ilk gazete, Midhat Bedirxan tarfından 1898 de ‘Kürdistan’ adı ile Kahire’de yayınlar. İlk Kürdçe alfeyi oluşturularl, eğitim kurumları açarlar, diplomaside etki olarak Kürdistan’ı işlerler, 1916’da Süreyya Bedirxan Jin dergisini çıkarır.
Emir Eli Bedirxan ve çocukları, Süreyya Bedirxan, Kamuran Eli Bedirxan, Celadet Bedirxan devlet okullarında eğitim görmemiş ve hatta önemli bir Kürd düşünürü olan Heci Qadire Koyi’den, Sinem Xan, Süreyya,Kamuran ve Celadet Bedirxan özel dersler aldılar. Hasan Bedirxan, Kamil ve Mikdat Mithat Bedirxan: Sürgün yaşadıkları yerlerde Kürd kültür ve düşüncesine temel nitelikte katkılar sağladılar.
Kamuran Bedirxan ve Celadet Bedirxan’ın Kürd diline, Kürd kültürüne çok büyük katkıları olmuştur.
Hawar dergisi Bedirxanilerin çıkardığı bir başka tarihi dergidir. Emin Eli Bedirxan milli mücadelede etkili bir isimdir. Heci Qadire Koyi ile Emin Eli Bedirxan 1898’de yayınlanan Kürdistan gazetesi üzerinde büyük emek ve etkisi vardır. Aynı zamanda Kürd Teali Cemiyeti genel sekreteri idi.
Şeyh Ubeydullah: (1826 Şemdinli – 1883 Mekke) Büyük bir devlet adamı bir milliyetçidir. İlk kez bağımsız Kürdistan fikriyati ile bağımsızlık savaşı başlatmış, 1880 yılında orta Kürdistan’ın nerdeyse bütününü kontrol etmiştir. Mekke’de sürgünde öldü.
Haci Qadire Qoyi: (1816-1897), Barzan-Koye’de doğdu, İstanbul’da Bedirxanilerle yaşadı. Bedirxanilere öğretmenlik yaptı. Şiirleri ile Kürd modernleşmsinin öncüsüdür. ’Xaki Cizir u Botan’ şiiri Kürd Milliyetçi Düşüncesinin derin işlendiği bir referans şiir niteliğindedir. Giyim, dil, eğtitim vb. birlik içinde davranmk gerektiğini söyler.
Şiirinde, “Aranızda mertçe ittifak kurun. Farkı olmasın, çoban, çiftçi, emir ile sığırtmaç” der.
Ehmede Xani’nin milliyetçi fikrini kendisine referans olarak alır. Mem u Zin’i: ‘milletimizin kitabı’ olarak tanımlar. Miqdat Midhat Bedirxani’de Qoyi’nin öğrencisidir. Avrupa tarzı laik fikrini savunur. Varolan elitlere karşı bir milli düşünce kurucusudur. Devletleşmeyi Kürd Milletinin sorunlarını çözümde temel olarak görür.
Ehmede Xani: (1650, Hakkairi-1707, Doğubayazıt) birlik ve beraberlik düşüncesini temel fikir olark almıştır. Kürd Milletinin iki imparatorluk arasında sıkışma ve parçalanmasını işlenmiş, Kürdçe dil, yazı ve konuşmada ısrar etmiştir. Mem u Zin’de Kürd’lerin içinde bulunduğu durumu net günümüzdekinden bile daha aydınlık bir ifade ile tanımlar, eleştirir ve yol gösterir. Kürd edebiyatı ve milliyetçi düşüncenin ana temelidir. Ehmede Xani kendisine referans olarak Nizami Ganjavi’yi alır. Mem u Zin 1695’de yazılmıştır. Bölünmüşlüğü eleştirir, birlik,devlet ve birleştirci Kürdistan liderini arar.
“Uluslar, devletleri ve milliyetçiliği meydana getirmezler; devlet ve milliyetçilik ulusu meydana getirir.” Hobsbawm’ın 20. Yüzyılda söylediği bu tezi, ilk nerdeyse önceli bu Kürd Milli Karakterler tarafından ayrı ayrı dile getirilmiştir.
Egemen düşünce izlerini taşıyan düşünce ile milli bilinç ve mill ruh gelişmez, ortak bir millet düşüncesi ve pratiği oluşmaz. Kürd düşüncesindeki kafa karışıkığı ve farklılığı buradan geliyor, kendi yolunu, kendi tarihi ve kültürünü milli bir bilinçle, bilerek yorumlamakla milliyetçi düşünceye ulaşılır. Bu milliyetçi düşüce ve bilincin dönemlerine göre en rafine kaynak ve referansları yukarıdan adı geçen şahsiyet ve düşünceleri ile pratikleridir.
Kürd emek ve sermayesinin büyük oranda Kürdistan dışında olması milli düşüncenin gelişimini engelleyerek egemen düşünceye yakın duruşu getirmiştir. Devletleşme bunun önüne geçmenin temel taşıdır. Kürdistan Devleti bu bakımdan önemlidir.
Dikkat edilirse milli düşüncenin kaynak isimleri coğrafi olarak nerdeyse Kürdistan haritası oluşturacak bölgelerin toplamı biçimindedir.
Kaynak:
-Ehmede Xani, Mem u Zin
-Haci Qadire Qoyi, Diwani Hacı Qadire Qoyi
-Kadri Yıldırım, Kaniye Duyem, Hacı Qadire Qoyi
-Muhammed Emin Zeki Bey, Kürdler ve Kürdistan Tarihi
Yorumlar
Misafir olarak yorum yazın ya da daha etkili bir deneyim için oturum açın
Yorum yazın