ئاشی ئاوی هەورامان و چەند فیچەرێکی دیکە لە چاوی رووداودا
دەریاچەی دوورگە: سەنتەری جیهانی باڵندە کۆچەرییەکان لە نەغەدە
لە پارێزگای ورمێی رۆژهەڵاتی کوردستان، دەریاچەی دوورگەی نەغەدە وەک خەزێنەیەکی سروشتی گرنگ بۆ باڵندە کۆچەرییەکان دەردەکەوێت. ئەم دەریاچەیە کە رووبەرەکەی 735 هێکتار و قووڵاییەکەی 11 ملیۆن مەتر سێجا ئاوە، شوێنی حەسانەوەی زیاتر لە 130 جۆر باڵندەیە.
لە ساڵی 1975دا، دەریاچەی دوورگە وەک یەکێک لە گرنگترین دەریاچەکان لە تۆماری نێونەتەوەیی ئێران تۆمارکراوە. جۆراوجۆری زیندەوەرەکانی ئەم دەریاچەیە سەرنجڕاکێشە: لە باڵندە ناوچەییەکانەوە تا باڵندە کۆچەرییەکان، فلامینگۆ، قازی کێوی، ماسیگر و دەیان جۆری دیکە لێرە دەژین.
لە کاتێکدا گۆڕانی کەشوهەوا، پیسبوونی ژینگە و کەمبوونەوەی باران هەڕەشەی لەسەر هەموو دەریاچەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان دروستکردووە، رێکخراوی نۆژین سەوزی نەغەدە لە پێشەنگی پاراستنی ئەم گەنجینە سروشتییەدایە.
ئیدریس وەهابی، بەرپرسی ئەم رێکخراوە دەڵێت کە لە ساڵی 1986ەوە رێنمایی ژینگەیی بە قوتابیان و دانیشتووانی گوندەکانی دەوروبەر دەدەن. وەحید جمشیدوون، چالاکڤانی ژینگەیی دڵنیایی دەدات کە ئەم هەوڵانە بەرهەمی ئەرێنی هەیە.
لە سەردەمێکدا پەستانی ژینگەیی هەڕەشە لەسەر ئیکۆسیستەمی جیهان دەکات، کارەکانی رێکخراوی نۆژین سەوزی نەغەدە ڕێگەچارەیەکی ئومێدبەخشە بۆ هاوسەنگی نێوان پێداویستییەکانی مرۆڤ و پاراستنی سروشت.
کۆنترین ئاشی ئاوی هەورامان دووبارە زیندوو دەبێتەوە
لە ناو دیمەنە سەرکەشەکانی چیاکانی هەورامان، ئاشی ئاوی کۆنی گوندی سەرگەت بەردەوام کاردەکات و بە دەنگی خۆی مێژووی نزیکەی حەفتا ساڵ دەگێڕێتەوە.
ئەم ئاشە ئاویە کە لە ساڵی 1950 دروستکراوە، تاکە ئاشی ئاوی کارایە لە سنووری هەورامان کە تاوەکو ئێستا بەردەوامە لە خزمەتکردنی خەڵکی ناوچەکە. بە هێزی ئاوی کانیاوی حەمەشوان، ئەم ئاشە بەردە قورسەکانی نزیکەی 90 کیلۆگرام دەجوولێنێت و دەنکە گەنمەکان دەکاتە ئارد.
ئەمین هەورامی، ئاشەوانی ئەم شوێنە، دەڵێت ماوەیەک بەهۆی بارودۆخی سیاسی ناوچەکە ئاشەکە لەکارکردن وەستابوو، بەڵام ساڵی 2018 حاجی تەها سەرگەتی دووبارە نۆژەنی کردەوە.
لوقمان گوڵپی، سەرپەرشتیاری پڕۆژەکە، ئاماژە بەوە دەکات کە خەڵک رۆژانە گەنمەکانیان دەبەنە ئەم ئاشە بۆ هاڕین و دروستکردنی بەرهەمی جۆراوجۆر.
زیندووکردنەوەی ئەم ئاشە نموونەیەکی بەرچاوە لە چۆنیەتی پاراستنی کولتووری نەتەوەیی. لە سەردەمێکدا تەکنەلۆژیای نوێ شوێنی ڕێگا کۆنەکانی ژیانی گرتووەتەوە، ئەم جۆرە هەوڵانە یارمەتیدەرن بۆ پاراستنی مێژوو و گواستنەوەی بیرەوەرییەکانی نەوەکانی ڕابردوو بۆ نەوەکانی ئایندە.
گوندی سەرگەت بە جوانی سروشت و باخ و کانیاوەکانی ناسراوە، و ئەم ئاشە ئاوە دەبێتە یەکێک لە سەرەکیترین نیشانە کولتوورییەکانی ئەم ناوچە جوانە.
پیشە کۆنەکانی دهۆک لە مەترسیی لەناوچووندان
لە کاتێکدا شاری دهۆک بە خێرایی بەرەو پێشکەوتن و گەشەسەندن دەڕوات، پیشە کۆنەکانی ئەم شارە مێژوویە بەرەو لەناوچوون دەچن و تەنها ژمارەیەکی کەم لەم کەسانە کە ئەم پیشە کۆنانە دەکەن، لە کارکردن بەردەوامن.
تەخویب ئەحمەد قەرۆ، یەکێک لە کۆنترین سەعاتچیەکانی دهۆک، ئەم پیشەیەی لە باوکییەوە وەرگرتووەو لە ساڵانی حەفتاکانەوە بەم کارە خەریکە. "ئەمە پیشەیەکی زەحمەتە، چونکە کەس نییە بتوانێت یارمەتیت بدات،".
محەمەد عەلی، بۆیاخچیی لە دهۆک، نزیکەی 60 ساڵە لەم پیشەیە بەردەوامە. ئەو لە شەقامی سینەمای نەوروز، لە کاژێر 8ی بەیانییەوە هەتا بانگی مەغریب، زیاتر لە 30 جۆری بۆیاخ دەفرۆشێت.
ئیدریس بانکی، کۆنترین سۆسفرۆشی دهۆک، چیرۆکی دەستپێکی پیشەکەی دەگێڕێتەوە بۆ ساڵی 1991، کاتێک لە دوای هاتنەوە لە کۆچ، ئەم پیشەیەی دەستپێکرد "کوڕەکانم حەز لەم کارە ناکەن، ئەوان ئەم تاقەتەیان نییە، چونکە زۆر زەحمەتە،"
شاری دهۆک لە ماوەی چەند دەیەی رابردوودا گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا هاتووە. لە شارێکی چەند هەزار کەسییەوە گەیشتووە بە زیاتر لە ملیون و پێنجسەد هەزار کەس، بەڵام ئەم گەشەسەندنە کاریگەرییەکی نەرێنی لەسەر پیشە کۆنەکان هەبووە.
ئەندازیارێک مۆزەخانەیەک دەکاتەوە
لە ناوچەی حەمام مەنقوشەی موسڵدا، دووکانێکی تایبەت بە کەلەپوور و میرات و کارە دەستییەکان کراوەتەوە.
لەم مۆزەخانەیە نزیکەی 1100 پارچەی میراتی و فۆلکلۆری و کەلەپووری تێدا نمایشکراوە، پارچەی شووشەیی، کریستاڵ، دار، چەرم و مس هەتا تابلۆ و فۆتۆ. نرخی هەر پارچەیەک لە پێنج هەزار دینارەوە دەست پێدەکات و دەگاتە سەد هەزار دیناری عێراقی و زیاتر بۆ پارچە تایبەتەکان.
ئەندازیار رافع نەجیب، خاوەنی مۆزەخانەکەیە و دەڵێت "ئەم شوێنەم هەڵبژارد، چونکە ئێستا بزووتنەوەیەک هەیە بۆ زیندووکردنەوەی میرات. بۆ ئەم ناوچەیەی کە وێرانییەکەی بە 90%ی دەخەملێنرێت. وەکو منارەی مزگەوتی نووری، مزگەوتی گەورە و ئەو وێرانییەی لە ناوچەکەدا ڕوویدا. ئەم ناوچەیەم زیندوو کردەوە لە ڕێگەی کۆمەڵێک گەنج لە ناوچەی حەمام مەنقووشە. من بۆیە ئەم ناوچەیەم هەڵبژارد، چونکە ناوچەیەکی کۆنە و دەستمان کردووە بە زیندووکردنەوەی دیاردەی میراتیی موسڵی." ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە مەبەستی یەکەم زیندووکردنەوەی میراتی ئەم ناوچەیەیە کە ڕەنگە 90 لە سەد زیانی پێ گەیشتبێت.
خاوەنی مۆزەخانەکە کە حەزی بە کارە دەستییەکان هەیە، جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەم پڕۆژەیە تەنیا بۆ بازرگانی نییە، بەڵکو بۆ پەروەردەکردنی نەوەی ئێستایە. "ئێرە شوێنی چێژ وەرگرتنە. بەشێک لە خەڵک دێن بۆ کڕین و کۆکردنەوە. هەندێکیان داوای هەندێک شت دەکەن بۆیان بهێنم کە ئێستا لە دووکانەکەدا دەستناکەون."
خێزانە موسڵییەکان و گەشتیاران بەردەوام سەردانی ئەم دووکانە دەکەن، هەندێکیان بۆ خۆشی سەردان و هەندێکیشیان بۆ کڕین. ئەم جووڵانە دەبێتە هۆی بەرەوپێشچوونی کەلتووری موسڵدا.
رافع کە لە کاتی خۆیدا ماڵی میرات و چەندین پڕۆژەی ناسراوی موسڵی دروستکردووە، پێیوایە ئەم هەوڵانە گرنگن بۆ بەستنەوەی ڕابردوو بە ئێستا و فێرکردنی نەوەی داهاتوو.
لە پارێزگای ورمێی رۆژهەڵاتی کوردستان، دەریاچەی دوورگەی نەغەدە وەک خەزێنەیەکی سروشتی گرنگ بۆ باڵندە کۆچەرییەکان دەردەکەوێت. ئەم دەریاچەیە کە رووبەرەکەی 735 هێکتار و قووڵاییەکەی 11 ملیۆن مەتر سێجا ئاوە، شوێنی حەسانەوەی زیاتر لە 130 جۆر باڵندەیە.
لە ساڵی 1975دا، دەریاچەی دوورگە وەک یەکێک لە گرنگترین دەریاچەکان لە تۆماری نێونەتەوەیی ئێران تۆمارکراوە. جۆراوجۆری زیندەوەرەکانی ئەم دەریاچەیە سەرنجڕاکێشە: لە باڵندە ناوچەییەکانەوە تا باڵندە کۆچەرییەکان، فلامینگۆ، قازی کێوی، ماسیگر و دەیان جۆری دیکە لێرە دەژین.
لە کاتێکدا گۆڕانی کەشوهەوا، پیسبوونی ژینگە و کەمبوونەوەی باران هەڕەشەی لەسەر هەموو دەریاچەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان دروستکردووە، رێکخراوی نۆژین سەوزی نەغەدە لە پێشەنگی پاراستنی ئەم گەنجینە سروشتییەدایە.
ئیدریس وەهابی، بەرپرسی ئەم رێکخراوە دەڵێت کە لە ساڵی 1986ەوە رێنمایی ژینگەیی بە قوتابیان و دانیشتووانی گوندەکانی دەوروبەر دەدەن. وەحید جمشیدوون، چالاکڤانی ژینگەیی دڵنیایی دەدات کە ئەم هەوڵانە بەرهەمی ئەرێنی هەیە.
لە سەردەمێکدا پەستانی ژینگەیی هەڕەشە لەسەر ئیکۆسیستەمی جیهان دەکات، کارەکانی رێکخراوی نۆژین سەوزی نەغەدە ڕێگەچارەیەکی ئومێدبەخشە بۆ هاوسەنگی نێوان پێداویستییەکانی مرۆڤ و پاراستنی سروشت.
کۆنترین ئاشی ئاوی هەورامان دووبارە زیندوو دەبێتەوە
لە ناو دیمەنە سەرکەشەکانی چیاکانی هەورامان، ئاشی ئاوی کۆنی گوندی سەرگەت بەردەوام کاردەکات و بە دەنگی خۆی مێژووی نزیکەی حەفتا ساڵ دەگێڕێتەوە.
ئەم ئاشە ئاویە کە لە ساڵی 1950 دروستکراوە، تاکە ئاشی ئاوی کارایە لە سنووری هەورامان کە تاوەکو ئێستا بەردەوامە لە خزمەتکردنی خەڵکی ناوچەکە. بە هێزی ئاوی کانیاوی حەمەشوان، ئەم ئاشە بەردە قورسەکانی نزیکەی 90 کیلۆگرام دەجوولێنێت و دەنکە گەنمەکان دەکاتە ئارد.
ئەمین هەورامی، ئاشەوانی ئەم شوێنە، دەڵێت ماوەیەک بەهۆی بارودۆخی سیاسی ناوچەکە ئاشەکە لەکارکردن وەستابوو، بەڵام ساڵی 2018 حاجی تەها سەرگەتی دووبارە نۆژەنی کردەوە.
لوقمان گوڵپی، سەرپەرشتیاری پڕۆژەکە، ئاماژە بەوە دەکات کە خەڵک رۆژانە گەنمەکانیان دەبەنە ئەم ئاشە بۆ هاڕین و دروستکردنی بەرهەمی جۆراوجۆر.
زیندووکردنەوەی ئەم ئاشە نموونەیەکی بەرچاوە لە چۆنیەتی پاراستنی کولتووری نەتەوەیی. لە سەردەمێکدا تەکنەلۆژیای نوێ شوێنی ڕێگا کۆنەکانی ژیانی گرتووەتەوە، ئەم جۆرە هەوڵانە یارمەتیدەرن بۆ پاراستنی مێژوو و گواستنەوەی بیرەوەرییەکانی نەوەکانی ڕابردوو بۆ نەوەکانی ئایندە.
گوندی سەرگەت بە جوانی سروشت و باخ و کانیاوەکانی ناسراوە، و ئەم ئاشە ئاوە دەبێتە یەکێک لە سەرەکیترین نیشانە کولتوورییەکانی ئەم ناوچە جوانە.
پیشە کۆنەکانی دهۆک لە مەترسیی لەناوچووندان
لە کاتێکدا شاری دهۆک بە خێرایی بەرەو پێشکەوتن و گەشەسەندن دەڕوات، پیشە کۆنەکانی ئەم شارە مێژوویە بەرەو لەناوچوون دەچن و تەنها ژمارەیەکی کەم لەم کەسانە کە ئەم پیشە کۆنانە دەکەن، لە کارکردن بەردەوامن.
تەخویب ئەحمەد قەرۆ، یەکێک لە کۆنترین سەعاتچیەکانی دهۆک، ئەم پیشەیەی لە باوکییەوە وەرگرتووەو لە ساڵانی حەفتاکانەوە بەم کارە خەریکە. "ئەمە پیشەیەکی زەحمەتە، چونکە کەس نییە بتوانێت یارمەتیت بدات،".
محەمەد عەلی، بۆیاخچیی لە دهۆک، نزیکەی 60 ساڵە لەم پیشەیە بەردەوامە. ئەو لە شەقامی سینەمای نەوروز، لە کاژێر 8ی بەیانییەوە هەتا بانگی مەغریب، زیاتر لە 30 جۆری بۆیاخ دەفرۆشێت.
ئیدریس بانکی، کۆنترین سۆسفرۆشی دهۆک، چیرۆکی دەستپێکی پیشەکەی دەگێڕێتەوە بۆ ساڵی 1991، کاتێک لە دوای هاتنەوە لە کۆچ، ئەم پیشەیەی دەستپێکرد "کوڕەکانم حەز لەم کارە ناکەن، ئەوان ئەم تاقەتەیان نییە، چونکە زۆر زەحمەتە،"
شاری دهۆک لە ماوەی چەند دەیەی رابردوودا گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا هاتووە. لە شارێکی چەند هەزار کەسییەوە گەیشتووە بە زیاتر لە ملیون و پێنجسەد هەزار کەس، بەڵام ئەم گەشەسەندنە کاریگەرییەکی نەرێنی لەسەر پیشە کۆنەکان هەبووە.
ئەندازیارێک مۆزەخانەیەک دەکاتەوە
لە ناوچەی حەمام مەنقوشەی موسڵدا، دووکانێکی تایبەت بە کەلەپوور و میرات و کارە دەستییەکان کراوەتەوە.
لەم مۆزەخانەیە نزیکەی 1100 پارچەی میراتی و فۆلکلۆری و کەلەپووری تێدا نمایشکراوە، پارچەی شووشەیی، کریستاڵ، دار، چەرم و مس هەتا تابلۆ و فۆتۆ. نرخی هەر پارچەیەک لە پێنج هەزار دینارەوە دەست پێدەکات و دەگاتە سەد هەزار دیناری عێراقی و زیاتر بۆ پارچە تایبەتەکان.
ئەندازیار رافع نەجیب، خاوەنی مۆزەخانەکەیە و دەڵێت "ئەم شوێنەم هەڵبژارد، چونکە ئێستا بزووتنەوەیەک هەیە بۆ زیندووکردنەوەی میرات. بۆ ئەم ناوچەیەی کە وێرانییەکەی بە 90%ی دەخەملێنرێت. وەکو منارەی مزگەوتی نووری، مزگەوتی گەورە و ئەو وێرانییەی لە ناوچەکەدا ڕوویدا. ئەم ناوچەیەم زیندوو کردەوە لە ڕێگەی کۆمەڵێک گەنج لە ناوچەی حەمام مەنقووشە. من بۆیە ئەم ناوچەیەم هەڵبژارد، چونکە ناوچەیەکی کۆنە و دەستمان کردووە بە زیندووکردنەوەی دیاردەی میراتیی موسڵی." ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە مەبەستی یەکەم زیندووکردنەوەی میراتی ئەم ناوچەیەیە کە ڕەنگە 90 لە سەد زیانی پێ گەیشتبێت.
خاوەنی مۆزەخانەکە کە حەزی بە کارە دەستییەکان هەیە، جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەم پڕۆژەیە تەنیا بۆ بازرگانی نییە، بەڵکو بۆ پەروەردەکردنی نەوەی ئێستایە. "ئێرە شوێنی چێژ وەرگرتنە. بەشێک لە خەڵک دێن بۆ کڕین و کۆکردنەوە. هەندێکیان داوای هەندێک شت دەکەن بۆیان بهێنم کە ئێستا لە دووکانەکەدا دەستناکەون."
خێزانە موسڵییەکان و گەشتیاران بەردەوام سەردانی ئەم دووکانە دەکەن، هەندێکیان بۆ خۆشی سەردان و هەندێکیشیان بۆ کڕین. ئەم جووڵانە دەبێتە هۆی بەرەوپێشچوونی کەلتووری موسڵدا.
رافع کە لە کاتی خۆیدا ماڵی میرات و چەندین پڕۆژەی ناسراوی موسڵی دروستکردووە، پێیوایە ئەم هەوڵانە گرنگن بۆ بەستنەوەی ڕابردوو بە ئێستا و فێرکردنی نەوەی داهاتوو.
بهشی بكه لە
