نەوت
لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەدا كۆمپانیا پیتڕۆلییەمی توركی دەستی بەگەڕان كرد بەشوێن نەوتدا، كۆمپانیاكە لە تەواوی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی عوسمانی بە دوای نەوتدا گەڕا، بە تایبەتی لە عێڕاقدا.
كۆمپانیای پیتڕۆلییەمی توركی بەفەرمی لە ساڵی ١٩١٢ دەستی بە گەڕان و پشكین كرد لە ویلایەتی موسڵ، ئەو كات كە كۆمپانیای كۆمپانییەكی ئەڵمانیا سەرقاڵی گفتوكۆكردن بوو بۆ درووستكردنی هێڵی ئاسنی بەغداد-بەرلین بوو ئارەزووی خۆی نیشاندا بۆ گەڕان بەدوای نەوتدا.
بەڵام لەندەن پلانێكی دیكەی هەبوو، وێڕانی ئەوەی لۆرد كۆرزن وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لەساڵی ١٩١٨، رەتیكردەوە كە سیاسەتی بەریتانیا لە عێڕاق پەیوەندی بەبوونی نەوتەوە هەبێ، بەڵام هەڵكشانی سوپای بەریتانیا بۆ باكووری عێڕاق، یاخود ویلایەتی موسڵ پەیوەندی بە دۆزینەوەی نەوتی شاری كەركوكەوە هەبوو، هەروەها پەیوەندی بە هەوڵەكانی كۆمپانیای پیتڕۆلییەمی توركی و بەرژەوەندییەكانی ئەڵمانیا و فەڕەنسا هەبوو.
لە دوای جەنگی جیهانیی یەكەم و شكستی رایخی ئەڵمانیا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و میراتی پیاوە نەخۆشەكەی ئیستانبوڵ تەنیا بۆ پاریس و لەندەن مایەوە.
هیچ شتێك وەكو نەوتی عێڕاق ناكۆكی لە نێوان هەردوو وڵاتی هاوپەیمان: بەریتانیا و فەڕەنسا درووست نەكرد، ئەمەش بەروونی دەركەوت لە پەیمانامەی ڤارسیلاو كۆنگرەی پاریس. فەرەنسا و بەریتانیا ناكۆكبوون لەسەر دابەشكردنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە تایبەتی عێراق خاڵی ناكۆكی نێوانیان بوو، تاوەكوو لە ساڵی ١٩١٦ رێكەوتنامەی سایكس بیكۆ عێڕاق بوو بە كۆلۆنیاڵی بەریتانیا، هەرسێ ویلایەتی عێراقی كەوتە ژێر ئینتیدابی بەریتانیا.
بەریتانییەكان لە گرنگی ستراتیژی نەوت تێگەیشتبوون، لەو كاتەدا نەوت وەك سەرچاوەی وزە بۆ فڕۆكە و تانك و كەشتییە جەنگێكیان بەكار دەهات، كەواتە دەست بەسەردا گرتنی سەرچاوەكان نەوت خاڵێكی ستراتیژی سەربازی بوو زلهێزەكان.
جگە لەوەش گرنگی نەوت لە بواری مەدەنیدا بە تایبەتی لە كەرتی ئابووریدا نەوت فاكتەرێكی زۆر گرنگ بوو بۆ پێشكەوتنی ئابووری نیشتیمانی و ئابووری ئیمپریالی.
لە ئەرشیفی دەزگای هەواڵگری بەریتانیا هاتووە لە نامەیەكدا میورس هانگ، وەزیری جەنگی بەریتانی بۆ ئارسور بەلفۆر وەزیری دەرەوەی بەریتانیا دەنووسێت "نەوت بۆ بەریتانیا گرنگییەكی زۆری هەیە، نەوتی میزۆپۆتامیا زۆر پێویستە بۆ ئایندەی بەریتانیای مەزن، دەستبەسەردا گرتنی سەرچاوەكانی نەوت یەكەم ئامانج جەنگی یەكەمی جیهانی بوو"
دواتر بەلفۆر قەناعەتە بە قسەكانی وەزیری جەنگ دەهێنێت،
لە ئۆگۆستی ١٩١٨ بەلفۆر، وەزیری دەرەوەی دەربارەی نەوتی عیڕاق بە دەیڤید لۆید جۆرج سەرۆك وەزیرانی بەڕیتانیا دەڵێت: " گرنگ نییە بۆ من لە سایەی چ سیستەمێكدا دەست بەسەر نەوتدا بگرم. ئەوەی كە بۆ من روونە ئەوە ئەو نەوتە زۆر گرنگە بۆ ئێمە".
دەرئەنجامدا بەریتانییەكان هەرسێ ویلایەتی عێراقییەكان لە ژێر دەسەڵاتی شا فەیسەڵ كۆكردەوە. لە ساڵی ١٩٢٠ جەنەڕاڵ فەیسەڵ كوڕی حوسێن كوڕی عەلی كرا بە شای عێڕاق.
لە ساڵی ١٩٢٧ لە شاری كەركوك نەوت دەردەهێنرێت، بە بڕیاری شانشینی عێڕاق و بەریتانیا ناوی كۆمپانیای پیتڕۆلیەمی توركی دەگۆڕدرێت بۆ (كۆمپانیای نەوتی عێڕاقی بەریتانیا پشكی شێری بەردەكەوێت، بەم شێوەیە بەریتانیا دەستبەسەر نەوتی عێڕاقدا دەگرێت تاوەكوو كۆتاییەكانی ساڵانی شەستی سەدەی رابردوو.
لە ساڵی ١٩٥٢ مەلیك فەیسەڵی دووەم ئامادەی كردنەوەی هێڵی بۆڕی بانیاس لە نێوان كەركووك بەندەری بانایسی سووریا دەبێت،.
ساڵێك دواتر باڵاوگەی دۆرە، یەكەم پاڵاوگە لە عێڕاق دەكرێتەوە ، تەواوكردنی پاڵاوگەی دۆڕە سێ ساڵ دەخایەنێت، لە ساڵی ١٩٥٥ مەلێك فەیسەڵی دووەم، نوری سەعید سەرۆك وەزیران ئامادەیكردنەوەی پاڵاگەكە دەبن. لەم پاڵاوگەیە پتر لە ٦ هەزار عێراقی دادەمەزرێن
لە رێگای نەوتی عێڕاقەوە بەریتانیا ئیدی دەتوانێت كاریگەری لەسەر نرخی بازاڕەكانی نەوت هەبێت لە جیهاندا.
لە سییەكانی سەدەی رابردوو ئەو كاتەی كە جیهان دووچاری داتەپینی گەورە دەبێتەوە نرخی نەوت لە بازەڕاكان دادەبەزێت، بەریتانییەكان لە عێڕاقدا هەوڵدەدەن ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت كەم بكرێتەوە، تەنانەت كۆسپ دەخەن بەردەم گفتوگۆكانی درووستكردنی بۆڕی نەوت لە عێڕاقدا، ئەمەش بۆ پاراستنی نرخی نەوت بوو لە جیهان ئەوان قۆرخی هەموو كۆمپانییەكانی نەوت عێڕاقیان كردبوو.
هاوپەیمانەتییەكی بێ دەنگ لە نێوان مەلیك فەیسەڵ و بەریتانییەكان هەبوو . مەلیك فەیسەڵ بۆ بەردەوامی دەسەڵاتی خۆی پشتی بە سوپای بەریتانیا دەبەست بۆیە وێڕای تاڵانكردنی نەوتی عێڕاق لە لایەن بەرێتانییەكانەوە بەڵام مەلیك بێدەنگ بوو تاوەكوو كودەتای ١٩٥٨.
خۆماڵێكردنی نەوت
خۆماڵیكردنی نەوت بریتییە لە دەستبەسەردا گرتنی كۆمپانییەكانی نەوت لە لایەن حكومەتەوە، مەبەست لەم پرۆسەیە داهاتی نەوت پتر بۆ حكومەت بگەڕێتەوە
لە پەنچاكانی سەدەی رابردوو هەریەك لە سعودییە وئێران بە شێوەیەكی گونجاوتر گرێبەستیان لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان واژووكرد ئەمەش هانی حكومەتی عێڕاقیدا كە هەنگاو بهاوێژێت بۆ پێداچوونەوە بە گرێبەستی نەوت.
لە یەكێك لە ئامانجەكانی شۆڕشی ١٩٥٨ كۆتایهێنان بوو بە رێژەی ٦٠%، بۆیە ساڵی ١٩٥٩ جارێكی دیكە گفتوگۆی لە نێوان حكومەتی عێراق كۆمپانیای پیترۆڵی عێڕاقی دەستپێكرد. بەڵام عێڕاق بەهۆی پشێوی نێوخۆی و كودەتای یەك لە دوای یەكەكانی فریای داڕشتنی سیاسەت و سترایژییەتی نەوت نەدەكەوت.
لە دوای جەنگی ١٩٦٧ عەرەب و ئیسرائیل حكومەتی عێڕاقی یاسای ژمارەی ٩٧ بۆ كۆمپانیای نەوتی باكوور دەركرد، ئەمەش نیگرانی كۆمپانیای پیترۆلیەمی عێڕاقی لێكەوتەوە، بەپێی یاساكە كۆمپانیای نەوتی باكوور كۆمپانیای نیشتمانییە، سایسەتی پیشەسازی نەوتی عێڕاق كۆمپانیاكە دابرێژێت.
ساڵێك دواتر حكومەتی بڕیاریدا بەرپرسیارێتی كێڵگەی نەوتی رومێڵە بدرێتە كۆمپانیایە نەوتی باكوور، بۆ ئەم مەبەستەش یەكێتی سۆڤێتی جاران بەڵێندا هاوكاری عێڕاق بكات لە بەرەو پێشبردنی كێڵگەی نەوت رومیەڵە ئەمەش یەكەم هەنگاوی بە خۆماڵیكردنی پیشەسازی نەوت بوو.
لە ١٩٦٨ كە بەعەسییەكان بە دەسەڵاتیان گرتە دەست، ئیدی سیاسەتێكی نوێی نەوتییان داڕشت. شۆڕشی ئەیلولی كوردەكانی باشووری كوردستان دژ بە حكومەتی عێڕاق، جگە لە پشێوی سیاسی و وتەناهی گرفتی ئابووریشی بۆ درووست كرد، جگە لەوەش زۆربوونی دانیشتوانی عێڕاق، ئارەزووی ئەنجوومەنی سەركردایەتی شۆڕش بۆ درووستكردنی سوپاییەكی بەهێز بەمەش حكومەرتی عێڕاق هەنگاوی بە خۆماڵیكردنی نەوت هاوێشت.
دەرئەنجام لەمانگی ١٩٧٢ ئەنجوومەنی سەركرادیەتی شۆڕش سێ بژاردەی خستە بەردەم كۆمپانیای پیترٶڵییەمی عێراقی
یەكەم رادەستكردنی بەرهەمەكان جگە لە خەرجیی كۆمپانیای ئا پی سی
دووەم: هەموو تواناكانی بەرهەمێهنان رادەستی كۆمپانیان نەوتی باكوور بكرێت
سێییەم : كیڵگەكانی نەوتی كەركووك رادەستی كۆمپانیای نەوتی باكوور بكرێت.
نەوت و قەیرانە نێو دەوڵەتییەكان
لە كاتی جەنگی ئۆكتۆبەری ١٩٧٣ وڵاتانی عەربی ئەندام لە ئۆپیك لەگەڵ تونس و میسر بڕیاریاندا نەوت وەك چەكێك دژ بە ئەمریكا بەكاربهێنن، ئەم هەڵوێستە لە پای پشتگریكردنی رۆژئاوا بۆ ئیسرائیل هات. نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهای سێ هێندە بەرزبووەوە
ئەم بڕیارە قەیرانی ئابووری و دارایی لە جیهان درووستكرد كە راستەوخۆ كاردانەوەی سیاسەتی وڵاتانی زلهێزەكان هەبوون. كێشەی لە نێو رێكخراوی هاوپەیمانی ئەتلەنتی ناتۆ درووستكرد. ئەوروپا و ژاپۆن رەخنەیان لە سیاسەتی ئەمریكا گرت خۆیان بە دوور گرت لە سیاسەتەكانی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم هەڵوێستەی تۆكیۆ چاوەڕوانكراوبوو، چونكە نەوتی كەنداو ٧١% پێویستییەكانی ژاپۆن دابین دەكات.
دەرئەنجام لە ساڵی ١٩٧٤ ریچارد نیكسۆن سەرۆكی ئەمریكا لە ئیدارەی كۆشكسی سپی هێنری كێسەنجەری وەزیری دەرەوەی راسپارد بۆ كۆتاهێنانی بە قەیرانەكە. بە هۆی فشارەكانی واشنتۆنەوە تەل ئەبیب ناچاربوو هێزەكان لەنیمچە دوورگەی سینا بكشێتەوە، بەشێوەیەكی رێژەیش لە بەرزایەكانی جولان كشایەوە.
ئەوەی لێردا گرنگە ئەوەیە نەوت لە بەرامبەرد هاوكێشەی ئەمنی و سەبازییەكان بەكاردەهێنرێت ئەمەش. بۆیە ئەمریكا ناچاربوو لەگەڵ وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت پەیوەندییەكانی باش بكات لەوانە عێڕاق.
ئیدارەی نیكسۆن نێوەندیگیری نێوان دوو وڵاتی بەرهەمهێنی نەوت ئەوانیش عێڕاق و ئێران بوون، چ بە هۆی كێشەی دیاركردنی سنوورەوە چ بە هۆی شۆڕشی كوردەكانی عێڕاق پەیوندییەكانیان رۆژبە رۆژ خراپتر بوو.
نزیكبوونەوەی عێڕاق و ئێران بە سەرپەرشتی ئەمریكا دەرئەنجامی بەكارهێنانی نەوت بوو وەك چەكێك دژ بە ئەمریكا. دواتر رێكەوتنامەی جەزائیری لێكەوتەوە خواستەكانی كوردیش ئەو كات بوو بە قوربانی قەیرانە نێو دەوڵەتییەكانی نەوت.
بەم شێوەی ئیدی ئەمریكا و وڵاتانی جیهان ئاسایش وزە و دەستگەیشتن بە سەرچاوەكانی وزە راستەوخۆی بە بابەتی ئاسایشی نەتەوەییەوە ببستێتەوە. ئیدی ستراتیژییەتی ئاسایش نەتەوەی بابەتیكی دی لە خۆ دەگرێت ئەویش ئاسایش وزەیە لە جیهان.
لەدوای ساڵی ١٩٧٥ كاتێك كە نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان بەرز دەبێتەوە،
حكومەتی عێڕاقی ئەو هەلە دەقۆزێتەوە بۆ بەهێزكردنی ژیرخانی سەربازی و دامەزراوە ئەمنییەكان برێكی زۆر لە داهاتی نەوت لە بوارەدا خەرج دەكرێت، كە رێژەكە دەگاتە ٨٠% ، لەوانە لە دروستكردنی چەكی كیمیاوی وبایۆلۆجی.
لە كۆتای هەفتاكان كە نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان دەگاتە ٨٠ دۆلاری ئەمریكی، حكومەتی عێڕاقی تێچووییە سەربازییەكانی زیاتر دەكات، بۆییە پەیوەندیییەكی ئۆرگانی هەیە لە نێوان نرخی نەوت و ژێرخانی سەربازی عێڕاق.
لە كاتی جەنگی عێراق وئێراندا حكومەتی عێراقی داوا لە وڵاتانی كەنداو دەكا كە رێژی بەرهەمهێنانی نەوت لە رێكخراوی ئۆپیك كەمبكرێتەوە تاوەكو نرخی نەوت لە بۆڕسەكانی هەرزان نەبێت، بەم شێوەیە عێڕاق دەتوانێت ئەو بەردەوام بێت لە جەنگی عێڕاق و ئێران
ئەگەر نەوت نەبوایە ئەستەم بوو جەنگی عێڕاق و ئێران هێندە درێژە بكێشێت، بە هۆی نرخی نەوتەوە جەنگی عێڕاق و ئێران دەبێتە درێژترین جەنگی سەدەی رابردوو.
لە ٢٠-دیسەمبەری ١٩٨٣ رۆناڵد رامسفێڵد سەردانی بەغداد دەكات لە گەڵ سەددام حوسێن گفتوگۆ دەربارەی نۆژەنكردنەوە هێڵی بۆڕی عەقەبە دەكەن، ئەمەش بۆ دووركەوتنەوە بوو لە هێرشی هێزەكانی ئێرانی.
ئەو كاتەی هێزە دەریاییەكانی ئێران هێرشیان بۆ سەر كەشتییە نەوت هەڵگرەكانی عێڕاق دەستپێكرد، هێزی دەریای ئەمریكا بۆ گەیاندنی نەوتی عێڕاق بۆ بازاڕەكانی جیهان راستەوخۆ بەشداری جەنگی عێڕاق ئێرانیان كرد
لە مانگی ٥ --١٩٨٧ كەشتییە جەنگی ئەمریكا لە جۆری ستارك ئێف ئێف جەی ٣١ كەشتییەكانی ئێرانی مووشەكباران كرد . تاوكو نەوتی عێڕاق لە بەندەری بەسڕاوە بە ئاسانی بگاتە بۆرسەكانی ئەوروپا.
نەوت: جەنگی كوێت
یەكێك لە هۆكارەكانی داگیركردنی كوێت پەیوەندی بە نرخی نەوت یەدەكی نەوت هەبووە لە كەنداو. عێراق لە دوای جەنگی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران بۆ بووژانەوەی ئابووری دەرچوون لە ژێرقەرزەكانی جەنگ پێویستی بە بەرزكرنەوەی نرخی نەوت هەبوو بۆ ئەم مەبەستەش داوای لە وڵاتانی عەرەبی كرد لە كەندوا ئاستی هەناردەكردنی نەوت كەمبكەنەوە تاوەكووو نرخی نەوت بەرزببێتەوە، بەڵام كوێت ئەم داواییەی رەتكردەوە،
ئەمەش بوو بە بیانوێك بۆ هێرشكردنە سەر كوێت، كوێت ئامانج نەبوو، بەڵكو تەواوی نەوتی كەنداو ئامانجی حكومەتی عێراقی بوو.
بە داگیركردنی كوێت و سعودییە حكومەتی عێڕاق دەتوانێت دەست بەسەر ٢٣% نەوتی جیهان بگرێت، ئەمەش گەورەترین هەڕەشەیە لەسەر ئاسایش نەتەوەیی ئەمریكا.
كەمتر لە هەفتەیەك دوای داگیركردنی كوێت، ئەمریكا ئۆپەراسیۆنی قەڵغانیی بیابانی دەستپێكرد، سەدان یەكەی سەربازی لە هێزە ئاسمانی و زەمینییەكانی لە نێو خاكی سعودییە بڵاوەپێكرد، راستی لەم ئۆپەراسیۆنە رێگاگرتن بوو لە پێشڕەوی سوپای عێڕاق. بەڵام خێرایی وەڵامدانەوەی ئەمریكیییەكان پەیوەندی بە ئاسایشی وزەوە هەبوو لە جیهان، چونكە دەست بەسەرداگرتنی ٢٣% نەوتی جیهان واتا كۆنتڕۆڵكردنی بۆرسەكانی ئەوروپا و ئەمریكا بگرە هەموو جیهان.
نەوت بەرامبەر بە خۆراك
لە ٥ -٨ -١٩٩٠ ئەنجوومەنی ئاسایش بەپێی بڕیاری ژمارە ٦٦١ سزای ئابووری بەسەر عێڕاقەدا سەپاند، بەپێی راپۆرتەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان لە نێوان ١٩٩٠---١٩٩٥ نیو ملیۆن منداڵی عێڕاق بە هۆی بەدخۆاركییەوە گیانیان لەدەستدا. بەڵام لە مانگی چواری ١٩٩٥ ئەنجوومەنی ئاسایش بۆ دابینكردنی پێداویستییە سەرەتاییەكان بڕیاری ٩٨٦ تێپەڕاند، ئەمەش بە پرۆگرامی نەوت بەرامبەر بە خۆراك ناسرا.
بەپێی ئەوبڕیارە ئەنجوومەنی ئاسایش رێگا بە حكومەتی عێڕاقی دەدات بڕێك لە نەوت بفرۆشێت بۆ دابینكردنی خواردن و دەرمان وپێداویستییە سەرەكییەكانی ژیان، مەرجی سەرەكی ئەم بڕیارە ئەوەبوو كە رێگا نەدرێت حكومەتی عێڕاق لە داهاتی نەوت ژێرخانی سەربازی ببوژێنێتەوە،
ئەمە تەنها ئەو ماوەیە بوو، كە عێڕاقییەكان بە ناڕاستەخۆ بە شێوەیەكی رێژیی سوودیان لە داهاتی نەوت وەرگرت.
لە ٢٠٠٣ كاتێك ئەمریكا بە ناوی جەنگی دژە تیرۆرەوە عیڕاق داگیر دەكات، جارێكی دیكە نەوتی عێڕاق ئامانجێكی شاراوەی ئەو جەنگەیە،
لە ١٠---٤-٢٠٠٣ كە سوپای ئەمریكی دەگات بەغداد تەواوی وەزارەت و دامەزراوەكان تاڵان دەكرێت، تەنانەت مۆزەخانەكانی عێڕاق، كە میراتی حەوت هەزار ساڵی شارستانییەتی مرۆڤایەتی بوو سوپا ئەمریكا بە ئاسانی رێگەیاندا تاڵان بكرێت.
بەڵام تەنها وەزارەتێك كە هێزی هاوپەیمانەكانی پاراستیان وەزارەتی نەوتی عێڕاق بو، چونكە ئەوان دەیانزانی بٶچ هاتوونەتە عێڕاق.
پۆڵ وڵفیتزی، جێگری وەزیری بەرگری ئەمریكا لەساڵی ٢٠٠٣ لە وەڵامی پرسیارێكدا دەڵێت، كۆریای باكوور خاوەن چەكی كۆمەڵكوژ بوو ئایا بۆچی ئێوە هێرشتان نەكردە سەر كۆریای باكوور كەچی هێرشتانە كردە سەرعێراق؟ لە وەڵامدا دەڵێت عێڕاق لەسەر دەریایەك لە نەوتە.
ئەمریكا پێویسیتی بە نەواتی عێڕاق نییە، هەروەها پێویستی بە نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نییە، بەڵكو لە رێگا كۆنترۆڵكردنی نەوتی ناوچەكە دەیەوێت كۆنتڕۆلی سیاسەتی هەناردەكردنی نەوت بكات لە جیهان بە تایبەتی بۆ ئەوروپا و ژاپۆن و چین بەمەش شێوەیە، بە ناڕاستەوخۆ كۆنتڕۆڵی بازاڕەكانی جیهان دەكات، بەم شێوەیە دواتریش پارێزگاری لە پێگەی ئابووری نرخی دۆلار دەكات. بۆییە نەوت و سەرچاوەكانی وزە لە جیهاندا بەشێكن لە سراتیژی ئاسایشی نەتەوەی ئەمریكا.
نەوتی یەدەگی عێراق و كوردستان
نەوتی یەدەگی هەرێمی كوردستان
بە پێ راپۆرتی ئۆپیك بڕی یەدەگی نەوتی جیهانی دەگاتە یەك تریلۆن و نیو بەرمیل، بەگوێرەی ئامارەكەی ئۆپیك عێڕاق لە پلەی پێنجەمی یەدەكی نەوتدایە لە جیهان، لەدوای ڤەنزویلاو، سعودیەو كەندا و ئێران دێت.
بە گوێرەی راپۆتی ئاژانسی جیهانی وزەی لە عێڕاقدا نزیكی ١٥٠ ملیار بەرمیل نەوت یەدەگ بوونی هەیە، هەرێمی كوردستان خاوەنی پتر ٤٥ ملیار نەوتی یەدەگی عێراقە واتا نزیكی بەرێژەی ٣٠%
ئەگەر سەیری رێژەی نەوت یەدەگی هەرێمی كوردستان بكەین وەك وڵاتێكی وسەربەخۆ، ئەوە هەرێمی كوردستان لە پلەی دەیەمدایە، واتا لە دوای وڵاتی لیبیا دێت ئەمە لە كاتێكدایە كە وڵاتێكی گەورەی وەكو رووسیا لە پلەی هەشتەمدایە و ئەمریكا لە پلەی چواردەیەمدایە. بەمەش هەرێمی كوردستان كوردستان دەبێتە دەیەم وڵات لە جیهاندا بۆ خاوەن یەدەكی نەوتە .
هەرچی پەیوەندی بە یەدەگی غازەوە هەیە غاز ١٢٦ تریلۆن مەتری سێجا هەرێمی كوردستان ٦ تریلۆن سێجا یەدەگی غازی هەیە
بە پێی راپۆرتێكی فاینانشەڵ تایمزی بەریتانی نەوتی یەدەگی هەرێمی كوردستان بە بڕی ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت دەخەمڵێنێت، لەسەدەی داهاتووشدا نەوتی هەرێمی كوردستان تەواو نابێت وەك سەرچاوەیەكی سەرەكی دەمێنێتەوە.
هەروەها ئەو نهێنیەیە كە كۆمپانیای گەورەكانی جیهان وەك شیڤرۆن و ئیكسۆن مۆبیل وكازپرۆم ئەوانی دیكە لە هەرێمی كوردستان وەبەرهێنان دەكەن لە پیشە سازی نەوتدا.
فاناشەل تایمز ئاماژە بەوە دەكات لە هەندێك ناوچەی هەرێمی كوردستان نەوت زۆر نزیكە لە سەر رووی زەوی، بەمەش دەرهێنانی زۆر ئاسان دەبێت
بەپێ راپۆرتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە لە راپۆرتێكدا ئاماژە بەوە دەكات، كەعێڕاق لە ساڵی ٢٠٣٠ دەبێتە دووەم گەورەترین وڵات بۆ هەناردەكردنی نەوت لە دوا ی سعودییە عەرەبییە.
ئەم داتایانە گرنگی هەرێمی كوردستان لە نەخشەی وزەی جیهان دەردەخات، پێگەی هەرێمی كوردستان لە پەیوەندیییە نێو دەوڵەتییەكان بەهێزتر دەكات.
كۆمپانیای پیتڕۆلییەمی توركی بەفەرمی لە ساڵی ١٩١٢ دەستی بە گەڕان و پشكین كرد لە ویلایەتی موسڵ، ئەو كات كە كۆمپانیای كۆمپانییەكی ئەڵمانیا سەرقاڵی گفتوكۆكردن بوو بۆ درووستكردنی هێڵی ئاسنی بەغداد-بەرلین بوو ئارەزووی خۆی نیشاندا بۆ گەڕان بەدوای نەوتدا.
بەڵام لەندەن پلانێكی دیكەی هەبوو، وێڕانی ئەوەی لۆرد كۆرزن وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لەساڵی ١٩١٨، رەتیكردەوە كە سیاسەتی بەریتانیا لە عێڕاق پەیوەندی بەبوونی نەوتەوە هەبێ، بەڵام هەڵكشانی سوپای بەریتانیا بۆ باكووری عێڕاق، یاخود ویلایەتی موسڵ پەیوەندی بە دۆزینەوەی نەوتی شاری كەركوكەوە هەبوو، هەروەها پەیوەندی بە هەوڵەكانی كۆمپانیای پیتڕۆلییەمی توركی و بەرژەوەندییەكانی ئەڵمانیا و فەڕەنسا هەبوو.
لە دوای جەنگی جیهانیی یەكەم و شكستی رایخی ئەڵمانیا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و میراتی پیاوە نەخۆشەكەی ئیستانبوڵ تەنیا بۆ پاریس و لەندەن مایەوە.
هیچ شتێك وەكو نەوتی عێڕاق ناكۆكی لە نێوان هەردوو وڵاتی هاوپەیمان: بەریتانیا و فەڕەنسا درووست نەكرد، ئەمەش بەروونی دەركەوت لە پەیمانامەی ڤارسیلاو كۆنگرەی پاریس. فەرەنسا و بەریتانیا ناكۆكبوون لەسەر دابەشكردنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە تایبەتی عێراق خاڵی ناكۆكی نێوانیان بوو، تاوەكوو لە ساڵی ١٩١٦ رێكەوتنامەی سایكس بیكۆ عێڕاق بوو بە كۆلۆنیاڵی بەریتانیا، هەرسێ ویلایەتی عێراقی كەوتە ژێر ئینتیدابی بەریتانیا.
بەریتانییەكان لە گرنگی ستراتیژی نەوت تێگەیشتبوون، لەو كاتەدا نەوت وەك سەرچاوەی وزە بۆ فڕۆكە و تانك و كەشتییە جەنگێكیان بەكار دەهات، كەواتە دەست بەسەردا گرتنی سەرچاوەكان نەوت خاڵێكی ستراتیژی سەربازی بوو زلهێزەكان.
جگە لەوەش گرنگی نەوت لە بواری مەدەنیدا بە تایبەتی لە كەرتی ئابووریدا نەوت فاكتەرێكی زۆر گرنگ بوو بۆ پێشكەوتنی ئابووری نیشتیمانی و ئابووری ئیمپریالی.
لە ئەرشیفی دەزگای هەواڵگری بەریتانیا هاتووە لە نامەیەكدا میورس هانگ، وەزیری جەنگی بەریتانی بۆ ئارسور بەلفۆر وەزیری دەرەوەی بەریتانیا دەنووسێت "نەوت بۆ بەریتانیا گرنگییەكی زۆری هەیە، نەوتی میزۆپۆتامیا زۆر پێویستە بۆ ئایندەی بەریتانیای مەزن، دەستبەسەردا گرتنی سەرچاوەكانی نەوت یەكەم ئامانج جەنگی یەكەمی جیهانی بوو"
دواتر بەلفۆر قەناعەتە بە قسەكانی وەزیری جەنگ دەهێنێت،
لە ئۆگۆستی ١٩١٨ بەلفۆر، وەزیری دەرەوەی دەربارەی نەوتی عیڕاق بە دەیڤید لۆید جۆرج سەرۆك وەزیرانی بەڕیتانیا دەڵێت: " گرنگ نییە بۆ من لە سایەی چ سیستەمێكدا دەست بەسەر نەوتدا بگرم. ئەوەی كە بۆ من روونە ئەوە ئەو نەوتە زۆر گرنگە بۆ ئێمە".
دەرئەنجامدا بەریتانییەكان هەرسێ ویلایەتی عێراقییەكان لە ژێر دەسەڵاتی شا فەیسەڵ كۆكردەوە. لە ساڵی ١٩٢٠ جەنەڕاڵ فەیسەڵ كوڕی حوسێن كوڕی عەلی كرا بە شای عێڕاق.
لە ساڵی ١٩٢٧ لە شاری كەركوك نەوت دەردەهێنرێت، بە بڕیاری شانشینی عێڕاق و بەریتانیا ناوی كۆمپانیای پیتڕۆلیەمی توركی دەگۆڕدرێت بۆ (كۆمپانیای نەوتی عێڕاقی بەریتانیا پشكی شێری بەردەكەوێت، بەم شێوەیە بەریتانیا دەستبەسەر نەوتی عێڕاقدا دەگرێت تاوەكوو كۆتاییەكانی ساڵانی شەستی سەدەی رابردوو.
لە ساڵی ١٩٥٢ مەلیك فەیسەڵی دووەم ئامادەی كردنەوەی هێڵی بۆڕی بانیاس لە نێوان كەركووك بەندەری بانایسی سووریا دەبێت،.
ساڵێك دواتر باڵاوگەی دۆرە، یەكەم پاڵاوگە لە عێڕاق دەكرێتەوە ، تەواوكردنی پاڵاوگەی دۆڕە سێ ساڵ دەخایەنێت، لە ساڵی ١٩٥٥ مەلێك فەیسەڵی دووەم، نوری سەعید سەرۆك وەزیران ئامادەیكردنەوەی پاڵاگەكە دەبن. لەم پاڵاوگەیە پتر لە ٦ هەزار عێراقی دادەمەزرێن
لە رێگای نەوتی عێڕاقەوە بەریتانیا ئیدی دەتوانێت كاریگەری لەسەر نرخی بازاڕەكانی نەوت هەبێت لە جیهاندا.
لە سییەكانی سەدەی رابردوو ئەو كاتەی كە جیهان دووچاری داتەپینی گەورە دەبێتەوە نرخی نەوت لە بازەڕاكان دادەبەزێت، بەریتانییەكان لە عێڕاقدا هەوڵدەدەن ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت كەم بكرێتەوە، تەنانەت كۆسپ دەخەن بەردەم گفتوگۆكانی درووستكردنی بۆڕی نەوت لە عێڕاقدا، ئەمەش بۆ پاراستنی نرخی نەوت بوو لە جیهان ئەوان قۆرخی هەموو كۆمپانییەكانی نەوت عێڕاقیان كردبوو.
هاوپەیمانەتییەكی بێ دەنگ لە نێوان مەلیك فەیسەڵ و بەریتانییەكان هەبوو . مەلیك فەیسەڵ بۆ بەردەوامی دەسەڵاتی خۆی پشتی بە سوپای بەریتانیا دەبەست بۆیە وێڕای تاڵانكردنی نەوتی عێڕاق لە لایەن بەرێتانییەكانەوە بەڵام مەلیك بێدەنگ بوو تاوەكوو كودەتای ١٩٥٨.
خۆماڵێكردنی نەوت
خۆماڵیكردنی نەوت بریتییە لە دەستبەسەردا گرتنی كۆمپانییەكانی نەوت لە لایەن حكومەتەوە، مەبەست لەم پرۆسەیە داهاتی نەوت پتر بۆ حكومەت بگەڕێتەوە
لە پەنچاكانی سەدەی رابردوو هەریەك لە سعودییە وئێران بە شێوەیەكی گونجاوتر گرێبەستیان لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان واژووكرد ئەمەش هانی حكومەتی عێڕاقیدا كە هەنگاو بهاوێژێت بۆ پێداچوونەوە بە گرێبەستی نەوت.
لە یەكێك لە ئامانجەكانی شۆڕشی ١٩٥٨ كۆتایهێنان بوو بە رێژەی ٦٠%، بۆیە ساڵی ١٩٥٩ جارێكی دیكە گفتوگۆی لە نێوان حكومەتی عێراق كۆمپانیای پیترۆڵی عێڕاقی دەستپێكرد. بەڵام عێڕاق بەهۆی پشێوی نێوخۆی و كودەتای یەك لە دوای یەكەكانی فریای داڕشتنی سیاسەت و سترایژییەتی نەوت نەدەكەوت.
لە دوای جەنگی ١٩٦٧ عەرەب و ئیسرائیل حكومەتی عێڕاقی یاسای ژمارەی ٩٧ بۆ كۆمپانیای نەوتی باكوور دەركرد، ئەمەش نیگرانی كۆمپانیای پیترۆلیەمی عێڕاقی لێكەوتەوە، بەپێی یاساكە كۆمپانیای نەوتی باكوور كۆمپانیای نیشتمانییە، سایسەتی پیشەسازی نەوتی عێڕاق كۆمپانیاكە دابرێژێت.
ساڵێك دواتر حكومەتی بڕیاریدا بەرپرسیارێتی كێڵگەی نەوتی رومێڵە بدرێتە كۆمپانیایە نەوتی باكوور، بۆ ئەم مەبەستەش یەكێتی سۆڤێتی جاران بەڵێندا هاوكاری عێڕاق بكات لە بەرەو پێشبردنی كێڵگەی نەوت رومیەڵە ئەمەش یەكەم هەنگاوی بە خۆماڵیكردنی پیشەسازی نەوت بوو.
لە ١٩٦٨ كە بەعەسییەكان بە دەسەڵاتیان گرتە دەست، ئیدی سیاسەتێكی نوێی نەوتییان داڕشت. شۆڕشی ئەیلولی كوردەكانی باشووری كوردستان دژ بە حكومەتی عێڕاق، جگە لە پشێوی سیاسی و وتەناهی گرفتی ئابووریشی بۆ درووست كرد، جگە لەوەش زۆربوونی دانیشتوانی عێڕاق، ئارەزووی ئەنجوومەنی سەركردایەتی شۆڕش بۆ درووستكردنی سوپاییەكی بەهێز بەمەش حكومەرتی عێڕاق هەنگاوی بە خۆماڵیكردنی نەوت هاوێشت.
دەرئەنجام لەمانگی ١٩٧٢ ئەنجوومەنی سەركرادیەتی شۆڕش سێ بژاردەی خستە بەردەم كۆمپانیای پیترٶڵییەمی عێراقی
یەكەم رادەستكردنی بەرهەمەكان جگە لە خەرجیی كۆمپانیای ئا پی سی
دووەم: هەموو تواناكانی بەرهەمێهنان رادەستی كۆمپانیان نەوتی باكوور بكرێت
سێییەم : كیڵگەكانی نەوتی كەركووك رادەستی كۆمپانیای نەوتی باكوور بكرێت.
نەوت و قەیرانە نێو دەوڵەتییەكان
لە كاتی جەنگی ئۆكتۆبەری ١٩٧٣ وڵاتانی عەربی ئەندام لە ئۆپیك لەگەڵ تونس و میسر بڕیاریاندا نەوت وەك چەكێك دژ بە ئەمریكا بەكاربهێنن، ئەم هەڵوێستە لە پای پشتگریكردنی رۆژئاوا بۆ ئیسرائیل هات. نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهای سێ هێندە بەرزبووەوە
ئەم بڕیارە قەیرانی ئابووری و دارایی لە جیهان درووستكرد كە راستەوخۆ كاردانەوەی سیاسەتی وڵاتانی زلهێزەكان هەبوون. كێشەی لە نێو رێكخراوی هاوپەیمانی ئەتلەنتی ناتۆ درووستكرد. ئەوروپا و ژاپۆن رەخنەیان لە سیاسەتی ئەمریكا گرت خۆیان بە دوور گرت لە سیاسەتەكانی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم هەڵوێستەی تۆكیۆ چاوەڕوانكراوبوو، چونكە نەوتی كەنداو ٧١% پێویستییەكانی ژاپۆن دابین دەكات.
دەرئەنجام لە ساڵی ١٩٧٤ ریچارد نیكسۆن سەرۆكی ئەمریكا لە ئیدارەی كۆشكسی سپی هێنری كێسەنجەری وەزیری دەرەوەی راسپارد بۆ كۆتاهێنانی بە قەیرانەكە. بە هۆی فشارەكانی واشنتۆنەوە تەل ئەبیب ناچاربوو هێزەكان لەنیمچە دوورگەی سینا بكشێتەوە، بەشێوەیەكی رێژەیش لە بەرزایەكانی جولان كشایەوە.
ئەوەی لێردا گرنگە ئەوەیە نەوت لە بەرامبەرد هاوكێشەی ئەمنی و سەبازییەكان بەكاردەهێنرێت ئەمەش. بۆیە ئەمریكا ناچاربوو لەگەڵ وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت پەیوەندییەكانی باش بكات لەوانە عێڕاق.
ئیدارەی نیكسۆن نێوەندیگیری نێوان دوو وڵاتی بەرهەمهێنی نەوت ئەوانیش عێڕاق و ئێران بوون، چ بە هۆی كێشەی دیاركردنی سنوورەوە چ بە هۆی شۆڕشی كوردەكانی عێڕاق پەیوندییەكانیان رۆژبە رۆژ خراپتر بوو.
نزیكبوونەوەی عێڕاق و ئێران بە سەرپەرشتی ئەمریكا دەرئەنجامی بەكارهێنانی نەوت بوو وەك چەكێك دژ بە ئەمریكا. دواتر رێكەوتنامەی جەزائیری لێكەوتەوە خواستەكانی كوردیش ئەو كات بوو بە قوربانی قەیرانە نێو دەوڵەتییەكانی نەوت.
بەم شێوەی ئیدی ئەمریكا و وڵاتانی جیهان ئاسایش وزە و دەستگەیشتن بە سەرچاوەكانی وزە راستەوخۆی بە بابەتی ئاسایشی نەتەوەییەوە ببستێتەوە. ئیدی ستراتیژییەتی ئاسایش نەتەوەی بابەتیكی دی لە خۆ دەگرێت ئەویش ئاسایش وزەیە لە جیهان.
لەدوای ساڵی ١٩٧٥ كاتێك كە نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان بەرز دەبێتەوە،
حكومەتی عێڕاقی ئەو هەلە دەقۆزێتەوە بۆ بەهێزكردنی ژیرخانی سەربازی و دامەزراوە ئەمنییەكان برێكی زۆر لە داهاتی نەوت لە بوارەدا خەرج دەكرێت، كە رێژەكە دەگاتە ٨٠% ، لەوانە لە دروستكردنی چەكی كیمیاوی وبایۆلۆجی.
لە كۆتای هەفتاكان كە نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان دەگاتە ٨٠ دۆلاری ئەمریكی، حكومەتی عێڕاقی تێچووییە سەربازییەكانی زیاتر دەكات، بۆییە پەیوەندیییەكی ئۆرگانی هەیە لە نێوان نرخی نەوت و ژێرخانی سەربازی عێڕاق.
لە كاتی جەنگی عێراق وئێراندا حكومەتی عێراقی داوا لە وڵاتانی كەنداو دەكا كە رێژی بەرهەمهێنانی نەوت لە رێكخراوی ئۆپیك كەمبكرێتەوە تاوەكو نرخی نەوت لە بۆڕسەكانی هەرزان نەبێت، بەم شێوەیە عێڕاق دەتوانێت ئەو بەردەوام بێت لە جەنگی عێڕاق و ئێران
ئەگەر نەوت نەبوایە ئەستەم بوو جەنگی عێڕاق و ئێران هێندە درێژە بكێشێت، بە هۆی نرخی نەوتەوە جەنگی عێڕاق و ئێران دەبێتە درێژترین جەنگی سەدەی رابردوو.
لە ٢٠-دیسەمبەری ١٩٨٣ رۆناڵد رامسفێڵد سەردانی بەغداد دەكات لە گەڵ سەددام حوسێن گفتوگۆ دەربارەی نۆژەنكردنەوە هێڵی بۆڕی عەقەبە دەكەن، ئەمەش بۆ دووركەوتنەوە بوو لە هێرشی هێزەكانی ئێرانی.
ئەو كاتەی هێزە دەریاییەكانی ئێران هێرشیان بۆ سەر كەشتییە نەوت هەڵگرەكانی عێڕاق دەستپێكرد، هێزی دەریای ئەمریكا بۆ گەیاندنی نەوتی عێڕاق بۆ بازاڕەكانی جیهان راستەوخۆ بەشداری جەنگی عێڕاق ئێرانیان كرد
لە مانگی ٥ --١٩٨٧ كەشتییە جەنگی ئەمریكا لە جۆری ستارك ئێف ئێف جەی ٣١ كەشتییەكانی ئێرانی مووشەكباران كرد . تاوكو نەوتی عێڕاق لە بەندەری بەسڕاوە بە ئاسانی بگاتە بۆرسەكانی ئەوروپا.
نەوت: جەنگی كوێت
یەكێك لە هۆكارەكانی داگیركردنی كوێت پەیوەندی بە نرخی نەوت یەدەكی نەوت هەبووە لە كەنداو. عێراق لە دوای جەنگی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران بۆ بووژانەوەی ئابووری دەرچوون لە ژێرقەرزەكانی جەنگ پێویستی بە بەرزكرنەوەی نرخی نەوت هەبوو بۆ ئەم مەبەستەش داوای لە وڵاتانی عەرەبی كرد لە كەندوا ئاستی هەناردەكردنی نەوت كەمبكەنەوە تاوەكووو نرخی نەوت بەرزببێتەوە، بەڵام كوێت ئەم داواییەی رەتكردەوە،
ئەمەش بوو بە بیانوێك بۆ هێرشكردنە سەر كوێت، كوێت ئامانج نەبوو، بەڵكو تەواوی نەوتی كەنداو ئامانجی حكومەتی عێراقی بوو.
بە داگیركردنی كوێت و سعودییە حكومەتی عێڕاق دەتوانێت دەست بەسەر ٢٣% نەوتی جیهان بگرێت، ئەمەش گەورەترین هەڕەشەیە لەسەر ئاسایش نەتەوەیی ئەمریكا.
كەمتر لە هەفتەیەك دوای داگیركردنی كوێت، ئەمریكا ئۆپەراسیۆنی قەڵغانیی بیابانی دەستپێكرد، سەدان یەكەی سەربازی لە هێزە ئاسمانی و زەمینییەكانی لە نێو خاكی سعودییە بڵاوەپێكرد، راستی لەم ئۆپەراسیۆنە رێگاگرتن بوو لە پێشڕەوی سوپای عێڕاق. بەڵام خێرایی وەڵامدانەوەی ئەمریكیییەكان پەیوەندی بە ئاسایشی وزەوە هەبوو لە جیهان، چونكە دەست بەسەرداگرتنی ٢٣% نەوتی جیهان واتا كۆنتڕۆڵكردنی بۆرسەكانی ئەوروپا و ئەمریكا بگرە هەموو جیهان.
نەوت بەرامبەر بە خۆراك
لە ٥ -٨ -١٩٩٠ ئەنجوومەنی ئاسایش بەپێی بڕیاری ژمارە ٦٦١ سزای ئابووری بەسەر عێڕاقەدا سەپاند، بەپێی راپۆرتەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان لە نێوان ١٩٩٠---١٩٩٥ نیو ملیۆن منداڵی عێڕاق بە هۆی بەدخۆاركییەوە گیانیان لەدەستدا. بەڵام لە مانگی چواری ١٩٩٥ ئەنجوومەنی ئاسایش بۆ دابینكردنی پێداویستییە سەرەتاییەكان بڕیاری ٩٨٦ تێپەڕاند، ئەمەش بە پرۆگرامی نەوت بەرامبەر بە خۆراك ناسرا.
بەپێی ئەوبڕیارە ئەنجوومەنی ئاسایش رێگا بە حكومەتی عێڕاقی دەدات بڕێك لە نەوت بفرۆشێت بۆ دابینكردنی خواردن و دەرمان وپێداویستییە سەرەكییەكانی ژیان، مەرجی سەرەكی ئەم بڕیارە ئەوەبوو كە رێگا نەدرێت حكومەتی عێڕاق لە داهاتی نەوت ژێرخانی سەربازی ببوژێنێتەوە،
ئەمە تەنها ئەو ماوەیە بوو، كە عێڕاقییەكان بە ناڕاستەخۆ بە شێوەیەكی رێژیی سوودیان لە داهاتی نەوت وەرگرت.
لە ٢٠٠٣ كاتێك ئەمریكا بە ناوی جەنگی دژە تیرۆرەوە عیڕاق داگیر دەكات، جارێكی دیكە نەوتی عێڕاق ئامانجێكی شاراوەی ئەو جەنگەیە،
لە ١٠---٤-٢٠٠٣ كە سوپای ئەمریكی دەگات بەغداد تەواوی وەزارەت و دامەزراوەكان تاڵان دەكرێت، تەنانەت مۆزەخانەكانی عێڕاق، كە میراتی حەوت هەزار ساڵی شارستانییەتی مرۆڤایەتی بوو سوپا ئەمریكا بە ئاسانی رێگەیاندا تاڵان بكرێت.
بەڵام تەنها وەزارەتێك كە هێزی هاوپەیمانەكانی پاراستیان وەزارەتی نەوتی عێڕاق بو، چونكە ئەوان دەیانزانی بٶچ هاتوونەتە عێڕاق.
پۆڵ وڵفیتزی، جێگری وەزیری بەرگری ئەمریكا لەساڵی ٢٠٠٣ لە وەڵامی پرسیارێكدا دەڵێت، كۆریای باكوور خاوەن چەكی كۆمەڵكوژ بوو ئایا بۆچی ئێوە هێرشتان نەكردە سەر كۆریای باكوور كەچی هێرشتانە كردە سەرعێراق؟ لە وەڵامدا دەڵێت عێڕاق لەسەر دەریایەك لە نەوتە.
ئەمریكا پێویسیتی بە نەواتی عێڕاق نییە، هەروەها پێویستی بە نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نییە، بەڵكو لە رێگا كۆنترۆڵكردنی نەوتی ناوچەكە دەیەوێت كۆنتڕۆلی سیاسەتی هەناردەكردنی نەوت بكات لە جیهان بە تایبەتی بۆ ئەوروپا و ژاپۆن و چین بەمەش شێوەیە، بە ناڕاستەوخۆ كۆنتڕۆڵی بازاڕەكانی جیهان دەكات، بەم شێوەیە دواتریش پارێزگاری لە پێگەی ئابووری نرخی دۆلار دەكات. بۆییە نەوت و سەرچاوەكانی وزە لە جیهاندا بەشێكن لە سراتیژی ئاسایشی نەتەوەی ئەمریكا.
نەوتی یەدەگی عێراق و كوردستان
نەوتی یەدەگی هەرێمی كوردستان
بە پێ راپۆرتی ئۆپیك بڕی یەدەگی نەوتی جیهانی دەگاتە یەك تریلۆن و نیو بەرمیل، بەگوێرەی ئامارەكەی ئۆپیك عێڕاق لە پلەی پێنجەمی یەدەكی نەوتدایە لە جیهان، لەدوای ڤەنزویلاو، سعودیەو كەندا و ئێران دێت.
بە گوێرەی راپۆتی ئاژانسی جیهانی وزەی لە عێڕاقدا نزیكی ١٥٠ ملیار بەرمیل نەوت یەدەگ بوونی هەیە، هەرێمی كوردستان خاوەنی پتر ٤٥ ملیار نەوتی یەدەگی عێراقە واتا نزیكی بەرێژەی ٣٠%
ئەگەر سەیری رێژەی نەوت یەدەگی هەرێمی كوردستان بكەین وەك وڵاتێكی وسەربەخۆ، ئەوە هەرێمی كوردستان لە پلەی دەیەمدایە، واتا لە دوای وڵاتی لیبیا دێت ئەمە لە كاتێكدایە كە وڵاتێكی گەورەی وەكو رووسیا لە پلەی هەشتەمدایە و ئەمریكا لە پلەی چواردەیەمدایە. بەمەش هەرێمی كوردستان كوردستان دەبێتە دەیەم وڵات لە جیهاندا بۆ خاوەن یەدەكی نەوتە .
هەرچی پەیوەندی بە یەدەگی غازەوە هەیە غاز ١٢٦ تریلۆن مەتری سێجا هەرێمی كوردستان ٦ تریلۆن سێجا یەدەگی غازی هەیە
بە پێی راپۆرتێكی فاینانشەڵ تایمزی بەریتانی نەوتی یەدەگی هەرێمی كوردستان بە بڕی ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت دەخەمڵێنێت، لەسەدەی داهاتووشدا نەوتی هەرێمی كوردستان تەواو نابێت وەك سەرچاوەیەكی سەرەكی دەمێنێتەوە.
هەروەها ئەو نهێنیەیە كە كۆمپانیای گەورەكانی جیهان وەك شیڤرۆن و ئیكسۆن مۆبیل وكازپرۆم ئەوانی دیكە لە هەرێمی كوردستان وەبەرهێنان دەكەن لە پیشە سازی نەوتدا.
فاناشەل تایمز ئاماژە بەوە دەكات لە هەندێك ناوچەی هەرێمی كوردستان نەوت زۆر نزیكە لە سەر رووی زەوی، بەمەش دەرهێنانی زۆر ئاسان دەبێت
بەپێ راپۆرتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە لە راپۆرتێكدا ئاماژە بەوە دەكات، كەعێڕاق لە ساڵی ٢٠٣٠ دەبێتە دووەم گەورەترین وڵات بۆ هەناردەكردنی نەوت لە دوا ی سعودییە عەرەبییە.
ئەم داتایانە گرنگی هەرێمی كوردستان لە نەخشەی وزەی جیهان دەردەخات، پێگەی هەرێمی كوردستان لە پەیوەندیییە نێو دەوڵەتییەكان بەهێزتر دەكات.
بهشی بكه لە
