هەرێمی کوردستان؛ كۆمه‌ڵگه‌یەکی دەنگدەری بێمتمانە!

 

 

له‌ باشووری كوردستاندا؛ رۆژانی هەڵبژاردن، زۆرجار دیمەنێکی سەرنجڕاکێش دەبینرێت: هاووڵاتیان ریز دەبەستن، دەنگ دەدەن و بەشداری لە رێوڕەسمی بنەڕەتیی دیموکراسیدا دەکەن. 

 

داتا نوێیەکان ئاماژە بە رێژەیەکی بەرزی بەشداریی دەنگدەران دەکەن، کە پێوەرێکە، بەشێوەیەکی گشتی وەک نیشانەی جەستەیەکی مەدەنیی تەندروست چاوی لێ دەکرێت، بەڵام لە ژێر ئه‌م به‌شدارییه‌دا، پارادۆکسێکی قووڵ و نائومێدكه‌ر هەیە. هەمان ئەو جەماوەرەی بەشداری دەنگدان دەکات، متمانەیەکی قووڵی بە خودی ئەو سیستمە سیاسییە نییە، کە یارمەتی هەڵبژاردنی دەدات.

 

دوایین راپرسی ناوەندی توێژینەوەی سبەی (ئابی 2025) ئەم پارادۆكسه‌ (دووفاقی)یە‌ روون دەکاتەوە: لە کاتێکدا 85%ی بەشداربووان نیازی دەنگدانیان هەیە، هاوكات بێمتمانەییەکی بەرچاو بەرانبەر بە پارتە سیاسییەکان، حوکمڕانی و دامەزراوە فه‌رمییه‌كان هەیە، کە 53%ی خەڵک متمانەیان بە هیچ یەک لەمانە نییە و %23  تاڕادەیەک متمانەیان هەیە! ئەمە تەنها کەلێنێکی ئاسایی نییە؛ بەڵکو کەلێنێکی سۆسیۆلۆژییە، کە پێناسه‌ی ئەزموونی هاوچەرخی کوردی ده‌كات. ئەمە پارادۆكسی كۆمه‌ڵگه‌یەکە، کە کردەی دیموکراسی ئەنجام دەدات، لە کاتێکدا باوەڕ و متمانه‌ی بە ناوەڕۆکەکەی لەدەستداوە.

 

ئەم شیکارییە هەوڵێکە بۆ تێگه‌یشتن لەم دۆخە. ئێمە سه‌رقاڵی لێکۆڵینەوە لە كۆمه‌ڵگه‌یەکین، کە لە نێوان یادەوەریی خەباتی بەکۆمەڵ و واقیعی سیستمێکی سیاسیی دابەشبوو و پشتبەستوو بە پاترۆناژ  (پشتگیریكراو - مەحسوبییەت)دا گیری خواردووە. لێرەدا دەنگدان مەرج نییە گوزارشت لە هیوا بکات، بەڵکو دەکرێت کردەیەکی مانەوە، ناسنامە، یان تەنانەت تەسلیمبوون بێت. بۆ تێگەیشتن لەمە، وا پێویست دەکات چەمکێک بۆ مۆدێلێکی نوێ دابڕێژین: مۆدێلی "بەشداریی نمایشکارانە" لە چوارچێوەی سیستمێکی "وەستاو و نەگۆڕی دوای ململانێ"دا، کە تێیدا رووکەشی دیموکراسی قەیرانێکی قووڵی نوێنەرایەتی و گۆڕەپانێکی گشتیی پووکاوە دەشارێتەوە.

 

 

بۆ تێگەیشتن لەوەی بۆچی جەماوەرێکی بێمتمانە هێشتا دەنگ دەدات، پێویسته‌ خودی کردەی دەنگدان شیبکرێتەوە. لە هەرێمی کوردستان، دەنگدان ئامرازێکی سادەی هەڵبژاردنی سیاسەت نییە؛ بەڵکو هێمایەکی فرەلایەن، ئامرازێک و رێوڕەسمێکە، کە ماناکەی بەهۆی دەیان ساڵ لە ململانێ، نائارامی و پەرەسەندنە ئابووریی-سیاسییەکەیەوە بووە.

 

 

پاڵنەری سەرەکیی بەشداریی دەنگدەران رەنگە باوەڕی ئایدیۆلۆژی نەبێت، بەڵکو لۆژیکێکی عەقڵانی و مامەڵەییە. لە سیستەمێکدا، کە دوو پارتی باڵادەست - پارتی و یەکێتی کۆنترۆڵی بەشێکی بەرفراوانی ئابووری و کەرتی گشتییان کردووە، دەنگدان دەبێتە دراوێک. ئەم دراوە لە بەرامبەر (کار، ئاسایش، دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکان و پاراستنی کۆمەڵایەتیدا) ئاڵوگۆڕ دەکرێت. ئەمە جەوهەری سیستمی پاترۆناژە، کە تێیدا دەوڵەت بە شێوەیەکی گشتگیر خزمەتی هاووڵاتیان ناکات، بەڵکو بە شێوەیەکی هەڵبژاردەیی پاداشتی وەفاداری دەداتەوە . بۆ زۆر کەس، دەنگنەدان کردەیەکی بێلایەنانەی ناڕەزایەتی نییە؛ بەڵکو قومارێکی پڕ مەترسییە، کە لەوانەیە ببێتە هۆی لەدەستدانی کارێک، یان دوورخستنەوە لەو تۆڕانەی پشتیوانی، کە بۆ مانەوە پێویستن. هه‌ربۆیە رێژەی بەرزی بەشداری؛ نیشانەی تەندروستیی دیموکراسی نییە، بەڵکو نیشاندەری پشتبەستنی قووڵی دانیشتووانە بە ئامێری حیزب-دەوڵەت.

 

 

جگە لە مامەڵە، دەنگدان کردەیەکی بەهێزی چەسپاندنی کۆمەڵایەتییە. دیمەنی سیاسی هەرێمی کوردستان لە کوورەی شەڕی ناوخۆ و ستەمی دەرەکیدا داڕێژراوە. ئەمەش كۆمه‌ڵگه‌یەکی دروستکردووە، کە تێیدا لایەنگیریی حیزبی زۆرجار میراتییە و بە قووڵی بە "خێزان، جوگرافیا و وەفاداریی مێژوویی"ەوە بەستراوەتەوە. دەنگدان بۆ حیزبەکەت بەرگرییە لە شوناسی خۆت و هەڵوێستێکە دژی "ئەوی تر"—جا ئەو ئەوی ترە، حیزبی رکابەری کوردی بێت، یان هێزی سیاسیی دەرەکی. ئەم داینامیکە بەهۆی گوتارێکی سیاسییەوە بەهێزتر دەبێت، کە هەڵبژاردنەکان نەک وەک کێبڕکێی بەرنامە و بیرۆکە، بەڵکو وەک شەڕێک بۆ رۆحی نەتەوە وێنا دەکات. لەم چوارچێوەیەدا؛ دەنگدان مانۆڕێکی بەرگرییە، دووپاتکردنەوەی هەستی سەر بە بوونە لە ژینگەیەکی جەمسەرگیردا. هه‌روه‌ك کەمتر پەیوەندی بە هەڵبژاردنی داهاتووەوە هەیە و زیاتر پەیوەندی بە پاراستنی رابردوو و ئێستاوە هەیە، هەرچەندە کەموکوڕیشیان هەبێت.

 

 

پارادۆکسەکە قووڵتر دەبێتەوە، کاتێک سەیری سەرچاوەکانی بێمتمانەیی گشتی دەکەین. ئەگەر دەنگدان کردەیەکی عەقڵانیی مانەوە و شوناس بێت، ئەوا ئەو رەشبینییەی لەگەڵیدا بوونی هەیە، لە شکستە روون و بەردەوامەکانی ئەو سیستەمەوە سەرچاوە دەگرێت، کە خەڵک ناچارە بەشداری تێدا بکات. ئەمەش قەیرانی تێڕوانین نییە، بەڵکو قەیرانی کارکردن و شەرعییەتە.

 

 

كرۆكی قەیرانەکە لە دەستبەسەراگرتنی حكومه‌تدا خۆی دەبینێتەوە لەلایەن دووانەی (پارتی و یەکێتی)یەوە. دەیان ساڵه‌، ئەم حیزبانە کەمتر وەک رێکخراوی سیاسی لەناو دەوڵەتێکدا کاریان کردووە و زیاتر وەک دەوڵەتی هاوتەریبی یەکتر بوون. هەریەکەیان هێزی ئەمنی (پێشمەرگە)، دەزگای هەواڵگری و ئیمپراتۆریەتی ئابووریی تایبەت بە خۆی هەبووە. ئەمە دامەزراوە گشتییەکانی "پووکاندووەتەوە" و کردوونی بە پاشکۆی بەرژەوەندییە حیزبییەکان. دەسەڵاتی دادوەری، پەرلەمان بەشێوەیەکی بەرفراوان نەک وەک ناوبژیوانی بێلایەنی بەرژەوەندیی گشتی، بەڵکو وەک گۆڕەپانی کێبڕکێی حیزبی سەیر دەکرێن. 

 

 

ئەم ناکاراییە سیستەماتیکەی حوکمڕانی، راستەوخۆ لە کێشە رۆژانەییەکانی هاووڵاتیاندا رەنگ دەداتەوە. کێشە بەردەوامەکانی وەک دواکەوتنی مووچە، خزمەتگوزاری ناتەواو، بێکاری گەنجان و گەندەڵیی بەربڵاو، شکستی سیاسەتی ئەبستراکت نین؛ بەڵکو واقیعی ژیانی رۆژانەن. خەڵک دەبینێت، کە نوخبەیەکی سیاسی لەم سەختییانە دابڕاوە و خه‌ریكی كه‌ڵه‌كه‌كردنی سه‌روه‌ت و سامانه؛‌ لە کاتێکدا حكومه‌ت لە جێبەجێکردنی ئەرکە سەرەتاییەکانیدا شکست دەهێنێت؛ ئەمە هەستێکی قووڵی نادادپەروەری و نامۆبوون دروست دەکات. کورتهێنانی متمانە وەڵامێکی سۆزداری نییە، بەڵکو  دەرەنجامێکی لۆژیکییە، کە لە ساڵانێکی زۆری بەڵێنی بێ كردار و مۆدێلێکی حوکمڕانییەوە وەرگیراوە، کە پاراستنی دووانەی حیزبی لە سەرووی خۆشگوزەرانیی خەڵکەوە داناوە. 

 

 

لە دیموکراسییەکی کارادا، کاتێک متمانە بە سیاسەتی فەرمی کەم دەبێتەوە، هاووڵاتیان زۆرجار روو لە كۆمه‌ڵگه‌ی مەدەنی دەکەن—رێکخراوە ناحکومییەکان، سەندیکاکان، گرووپە چالاکڤانەکان و میدیای سەربەخۆ—وەک کەناڵێكی ئه‌ڵته‌رناتیڤ بۆ بەشداری سیاسی و خه‌ونی گۆڕانکاری. لە هەرێمی کوردستان، ئەم گۆڕەپانە بەشێوەیەکی بەرچاو لاواز و پەراوێزخراوە، کە هۆکاری نزمیی بەشداری لە چالاکییە مەدەنییەكانی (جگه‌ له‌ هەڵبژاردنەکان) روون دەکاتەوە. ئەمەش بەهۆی نەبوونی ئیرادەوە نییە، بەڵکو بەهۆی ژینگەیەکی نالەبارەوەیە.

 

رێکخراوەکانی كۆمه‌ڵگه‌ی مەدەنی لە هەرێمی کوردستان رووبەڕووی هەڵبژاردنێکی سەخت بوونەتەوە: یان دەبێت بچنە ژێر رکێفی دەسەڵات، یان پەراوێز ده‌خرێن. ئەوانەی خۆیان لەگەڵ حیزبە دەسەڵاتدارەکاندا دەگونجێنن، لەوانەیە پارە و دەرفەتیان پێبدرێت، بەڵام سەربەخۆیی و دەنگی رەخنەگرانەیان لەدەست دەدەن. ئەوانەیش، كه‌ ده‌یانه‌وێت سەربەخۆ بمێننەوە، زۆرجار بەدەست كێشه‌ی دارایی، گوشاری سیاسی و بەربەستی یاساییەوە دەناڵێنن .(خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی دەربڕین، کە مافی بنەڕەتیی گوزارشتی مەدەنین، زۆرجار بە وەڵامێکی ئەمنیی تووند رووبەڕوو دەبنەوە، کە ئەمەش زیاتر بەشداریی جەماوەری کەم دەکاتەوە. (هەر بەگوێرەی دواهەمین راپرسی ناوەندی توێژینەوەی سبەی، %94 ی خەڵکی هەرێمی کوردستان، لە سێ ساڵی رابردوودا بە مەبەستی دەربڕینی ناڕەزایی بەشدارییان لە هیچ جۆرە چالاکیەکی مەدەنیدا نەکردووە). ئەنجامەکەی گۆڕەپانێکی گشتیی "بێدەنگ"ە، نەک لەبەر ئەوەی هاووڵاتیان هیچیان نییە بۆ گوتن، بەڵکو لەبەر ئەوەی رێگاکانی قسەکردنیان کۆنترۆڵکراوە، یان داخراون. ئەمە ناڕەزایەتییەکان ناچار دەکات بچنە ناو گفتوگۆ تایبەتییەکان، بێزاری سۆشیال میدیا، یان لە کۆتاییدا کۆچکردن. 

 

 

پارادۆکسی کوردی نیشانەی گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی پەرتبووە. گرێبەستە کۆنەکە—وەفاداری بۆ حیزب لە بەرامبەر پاراستن و پاترۆناژدا—خەریکە هەڵدەوەشێتەوە. لە کاتێکدا سیستمی پاترۆناژ هێشتا بەشداری لە سندوقی دەنگداندا ده‌كاته‌ ناچاری، كه‌ چیتر ناتوانێت متمانە و باوەڕی راستەقینە بەدەستبهێنێت. رێژەی بەرزی بەشداریی دەنگدەران تارماییەکی کۆمەککردنی رابردووە، دەنگدانەوەی شوناسێکی بەکۆمەڵە، کە ئێستا بەهۆی واقیعی دەوڵەتێکی دەستبەسەرداگیراوەوە گرژ بووە.

 

تیۆریزەکردنی رێگایەک بۆ داهاتوو، پێویستی بە تێپەڕاندنی زمانی "گواستنەوەی دیموکراسی" هەیە. هەرێمی کوردستان لە دۆخی "هاوسەنگیی ستەمکارانە"دایە، کە بەهۆی کۆنترۆڵی دووانەی حیزبی بەسەر ئاسایش و سەرچاوەکاندا پارێزراوە. گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی نوێ ناتوانرێت لە رێگەی ڕێوڕەسمە سیاسییە هەنووکەییەکانەوە دابڕێژرێت؛ بەڵکو پێویستی بە سەرهەڵدانی گۆڕەپانێکی گشتی راستەقینە و سەربەخۆ هەیە، کە تێیدا هاووڵاتیان بتوانن متمانە لە نێوان خۆیاندا دروست بکەن، پێش ئەوەی بتوانن متمانە بە دامەزراوەکان بکەن. ئه‌م دۆخه‌ داوای گۆڕانکاری دەکات لە سیاسەتی شوناس و پاترۆناژەوە بۆ سیاسەتی هاووڵاتیبوون و مافە گشتگیرەکان. ئەمەش ئەرکێکی زۆر گەورەیە و رێگاکە روون نییە؛ بەڵام یەک شت دڵنیاییە: "پارادۆکسی ئێستای بەشداری نمایشکارانە و بێمتمانەیی قووڵ، بەردەوام نابێت". ئەمەش قەیرانێكی ئارام و له‌سه‌ره‌خۆیه‌، کە داهاتووی هەرێمی کوردستان دیاری دەکات!