دەستوور لەبەردەم هەڕەشەدا

مانگی ئۆكتۆبەر خۆپیشاندان ژمارەیەك لە شارەكانی باشووری عێراقی گرتەوە، سەرەتا بۆ كۆمەڵێك داخوازیی ئابووری و خزمەتگوزاری بوو، بەڵام بەرەبەرە خۆپیشاندانەكان پەرەیان سەند و هەست دەكرێت كەسانێك كە خۆیان بە قولابی شۆڕشەوە هەڵواسیوە، چەندین داخوازی و ئەجێندای سیاسی خۆیان تێكەڵ بە داخوازیی خۆپیشاندەران كردووە و دەیانەوێت لەم ئاوە لێڵەدا ماسی خۆیان بگرن.

 

یەك لەو بابەتانە، پرسی هەمواركردنەوەی دەستووری عێراقی ساڵی 2005 ـە كە وەك یەكێك لە داخوازییە گەرمەكانی گۆڕەپانی سیاسی- یاسایی هاتە بەرباس. هەر لەسەر ئەم بنەمایە، ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە دانیشتنی خۆی لە ڕۆژی 28/10/2019 بەپێی بەندی (142) لە دەستووری عێراق بڕیاری دا بە دانانی لیژنەیەكی هەژدە كەسی لە پەرلەمانتارانی عێراقی كە هەموو پێكهاتەكانی وڵات لەخۆدەگرێت بۆ پێشكەشكردنی پێشنیازەكانی خۆیان بە مەبەستی هەمواركردنەوەی دەستوور لە ماوەی چوار مانگدا. بەپێی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، ژمارە (54/ اتحادیە/2017) ئەم هەموارانە دەبێ بەپێی بەندی (142)ی دەستوور ئەنجام بدرێن. ئەم بەندە ریزپەڕە لە بەندی (126)ی دەستوور كە ڕێسای گشتی هەمواركردنەوەی دەستووری عێراقە. 

 

بەپێی بەندی (142) پێشنیازی ئەم هەموارانە دەبێ بە یەك پاكێج پێشكەش بكرێن بۆ ئەوەی لە پەرلەمان دەنگی لەسەر بدرێت و بە زۆرینەی رەها پەسەند بكرێت. ئینجا لە ماوەیەك كە نابێ لە دوو مانگ تێپەڕ بكات لە رۆژی پەسەندكردنی لە ئەنجوومەنی نوێنەران، دەخرێتە ریفراندۆمی گشتی و ریفراندۆمەكە بە سەركەوتوو هەژمار دەكرێت بە رەزامەندی زۆرینەی دەنگدەران، ئەگەر دوو لەسەر سێی دەنگدەرانی سێ پارێزگا یا زیاتر رەتی نەكەنەوە.

 

هەرچەندە پێشتریش پەرلەمانی عێراق رێكارەكانی هاتوو لە بەندی (142)ی جێبەجێ كردبوو بۆ هەمواری دەستوور، چونكە سوننەكان هەر لە كاتی نووسینەوەی رەشنووسی دەستوور لە ساڵی 2005 پێی رازی نەبوون و لە لیژنەی داڕشتنی دەستوور و پرۆسەی سیاسی پەراوێز خرابوون، هەربۆیە هەڕەشەی بایكۆتی پرۆسەكەیان كرد و ئەمەریكییەكانیش ئەوكات وایان بە باش زانی بۆ چەسپاندنی سەقامگیری لە عێراق و نەهێشتنی نیگەرانی دەوڵەتانی سوننە لە ناوچەكە، بەندی (142) بۆ دەستوور زیاد بكرێت، وەك ریزپەڕێك لە بەندی (126) كە تایبەتە بە رێكارەكانی هەمواركردنەوەی دەستووری عێراق. لە 15/10/2005 ریفراندۆم لەسەر رەشنووسی دەستوور كرا و 78%ی بەشداربووان بە بەڵێ دەنگیان پێدا. پاش دەستبەكاربوونی خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراق، لە 16/3/2006 بە گوێرەی بەندی (142)ی دەستوور، لیژنەیەك بۆ هەمواری دەستوور لە (27) كەس پێكهات كە لە 27/7/2007 دوا رەشنووسی هەموارەكەی خستە بەردەم پەرلەمانی عێراق و (49) بەندی بۆ دەستوور زیاد كردبوو، بەڵام پرۆسەكە نەیتوانی سەركەوتن بەدەست بهێنێ و نەخرایە دەنگدان لە پەرلەمان، هەربۆیە نەتوانرا ریفراندۆمی لەسەر بكرێت.

 

لە چەند ساڵی رابردوودا، داواكاری بۆ هەمواری دەستوور لەناو لایەنە سیاسییە عێراقییەكان و شەقامی عێراقی بەردەوام بابەتێكی گەرمی ناو گۆڕەپانەكە بووە و هەر كەسە بە گوێرەی بەرژەوەندییەكانی خۆی لە گۆشەنیگایەكەوە بۆ ئەم پرسەی روانیوە. نابێ ئەو راستییە لەیاد بكەین كە رێكارەكانی دامەزراندنی هەرێمی كوردستان لە ژێر رۆشنایی دەستووری ساڵی 2005ی عێراق نەبووە، چونكە ئەم هەرێمە لە ساڵی 1992 دامەزرا و دەستووری عێراق تەنیا بەرگێكی دەستووری بە بەردا كردووە و دانی بەو واقیعەدا ناوە كە پێش دانانی دەستوور هەبووە، دەنا ئەگەر وانەبووایە زۆر ئەستەم بوو دەسەڵاتدارانی ئەمڕۆی عێراق رێگەیان بدایە بە دامەزراندنی هەرێمی كوردستان، هەروەك چۆن هەتا ئێستا رێگرن لەبەردەم دامەزراندنی هەرێمی نوێ لە ناوچەكانی دیكەی عێراق، وەك لەباربردنی دامەزراندنی هەرێمەكانی سەلاحەدین و بەسرە و نەینەوا و هتد. جگە لەمەش، رێگرن لەبەردەم ئەو بەندانەی دەستوور كە لە قازانجی هەرێمی كوردستانن وەك بەندی (140) و (112) و هەڵسوكەوتیان لەگەڵ هەرێم هەروەك دەوڵەتێكی ناوەندی یەكپارچە بووە، نەك دەوڵەتێكی فیدراڵی. 

 

ئەوەی ئەمڕۆ لە گۆڕەپانی سیاسی عێراقدا دەبینرێت، ئەوەیە كە هەندێ لایەنی سیاسی ماف و دەستكەوتە دەستوورییەكانی گەلی كوردستانیان كردووەتە ئامانج و دەیانەوێت لە پرۆسەی هەمواری دەستوور ئەوەندەی پێیان بكرێت لە ئاست و قەبارەی ئەو مافانە كەم بكەنەوە و عێراق بە ئاراستەی دەوڵەتی سادە و یەكپارچەی جاراندا ببەنەوە. هەربۆیە، نابێ هەرێمی  كوردستان لەوە خافڵ بێت و رێگە بدات لە پرسی هەمواری دەستوور، ماف و دەستكەوتەكانی هەرێمی كوردستان، سیستەمی فیدراڵی و پەرلەمانی، ماف و ئازادییە گشتییەكان، بەندی (140)ی دەستوور، دەسەڵاتی هەرێمەكان، مافی ئابووریی هەرێمەكان و هتد، بكەونە بەر هەمواركردن، بە جۆرێك كە زیان بە بەرژەوەندییە باڵاكانی خەڵكی كوردستان بگەیەنێت. خۆشبەختانە ئەو ڤیتۆیەی كە لە بڕگەی چوارەمی بەندی (142)ی دەستووردا هاتووە و باس لەوە دەكات، كە ڕیفراندۆمەكە لە كاتێكدا سەركەوتوو دەبێت ئەگەر دوو لەسەر سێی دەنگدەرانی سێ پارێزگا یا زیاتر رەتی نەكەنەوە، ئەمەش دەتوانێ گەرەنتییەكی باش بێت بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەمە بە تەنیا بەس نییە. 

 

وا باشترە لەم دۆخە نائارام و ئاڵۆزەی ئێستای عێراق كە بەرچاوڕوونی پێویست نییە و هێز و لایەنە عێراقییەكان كە زۆربەیان بە عەقڵیەتێكی پۆپۆلیستی سیاسەت دەكەن و دەیانەوێت لەم دۆخە ئاڵۆزەدا ئەجێندا و پلانەكانی خۆیان بسەپێنن و ئامانجەكانی خۆیان بپێكن، پرسی هەمواری دەستوور دوابخرێت بۆ كاتێكی لەبارتر. چونكە هەمواری دەستوور پێویستی بە كەشێكی ئارام و سەقامگیر و بە دوور لە گوشاری سیاسی هەیە، ئەگەر ئەم هەموارە ببێتە هۆی دروستبوونی ناسەقامگیری لە عێراق، ئەوا ئەنجامی پۆزەتیڤی نابێت و ناتوانێ هیچ سوودێك بە كۆمەڵگەی ئاڵۆز و شلۆقی عێراق بگەیەنێت. ئەگەر هەر نەتوانرا پرسی هەمواركردنی دەستوور دوابخرێت، ئەوا لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پێویستە ریزەكانی خۆیان زیاتر لە جاران تۆكمە بكەن و هەوڵی هاوپەیمانی لەگەڵ لایەنەكانی تری عێراقی وەك عەرەبی سوننە و كەمینەكانی مەسیحی و ئێزیدی و توركمان بدەن بۆ ئەوەی بتوانن ببنە خاوەنی دەنگێكی بەرزتر لە ناو ئەو لیژنە دەستوورییەی كە پێكهاتووە. بەدەر لەمەش، پێویستە پەیڕەوێك دابنرێت بۆ لیژنەی هەمواری دەستووری بە مەبەستی دیاریكردنی میكانیزمەكانی كاركردن و بڕیاردان لە ناو لیژنەی دەستووری. جگە لەمەش، پێكهێنانی تیمێكی یاسایی بەهێز لە یاسازانان بە تایبەت پسپۆڕانی یاسای دەستووری پێویستییەكی حاشاهەڵنەگرە، بۆ ئەوەی بتوانێ پاڵپشتیی یاسایی ئەندامانی لیژنەی هەمواری دەستوور بكات و زانیاری و بەرچاوڕوونی پێویستیان بداتێ.