وەهمی چاكسازی

لە چەندین ساڵی رابردوودا، بابەتی چاكسازی لە هەرێمی كوردستان هەموو كات بابەتێكی گەرمی گۆڕەپانە سیاسی، یاسایی و كۆمەڵایەتییەكان بووە. بێگومان هەر ئەوەندەی كە لایەنە دەسەڵاتدارەكان لە هەرێمی كوردستان باس لە چاكسازی دەكەن، ئەوە خۆی لەخۆیدا داننانە بە بوونی گەندەڵی لە كەرت و بوارە جۆراوجۆرەكانی ئەم وڵاتەدا. بە سەرنجدان لە دۆخی بەڕێوەبردن و ئابووریی هەرێمی كوردستان، هەژموونی حیزب لەسەر حكومەت، وابەستەیی ئابووریی بە بەغداوە، ناسەركەوتوویی سیاسەتی ئابووریی سەربەخۆ و هتد، هەست بەوە دەكرێت دۆخی ئابووریی كوردستان پێویستی بە چاكسازیی راستەقینە هەیە و هەر چارەسەرێكی كاتی نەك هەر ناتوانێ قەیرانەكان چارەسەر بكات، بەڵكوو تەنیا ماوەی زەمەنیی تەقینەوەی قەیرانەكان دوور دەخاتەوە، كە دواجار بە خراپتر لەسەر دۆخی سیاسی، ئابووری و ئاسایشی كوردستان دەشكێتەوە. 

 

واتە كەمتەرخەمی لە چارەسەری بنەڕەتی، نەك هەر قەیرانە ئایندەییەكان دوور ناخاتەوە، بەڵكوو دەبێتە هۆی پەنگخواردنەوەی قەیرانەكان كە دواجار تەقینەوە و ناڕەزایەتیی بەربڵاو و گشتگیری شەقامی لێدەكەوێتەوە و، لە ئەنجامدا متمانەی نێوان خەڵك و دەسەڵات بە تەواوی لەناودەچێت و دەرفەت لەبەردەم پرۆسەی چاكسازی بەرتەسك دەكاتەوە، وەك ئەو دۆخەی كە ئێستا لە عێراق و هەندێك لە وڵاتانی دیكەی جیهان بەدیدەكرێت.

 

لە چەندین ساڵی رابردوودا، دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە وەك پێویست سەركەوتوو بێت لە وەبەرهێنان و بەكارهێنانی بودجەی گشتی و داهاتەكانی كوردستان بۆ دروستكردنی ژێرخانێكی ئابووریی بەهێز و بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و یەكسانی وەك بەشێك لە ئامانج و پابەندییە یاسایی و دەستوورییەكانی هەر سیستەمێكی حوكمڕانی. داهاتی ئەم وڵاتە پتر لەوەی كە بۆ ئەو ئامانجانە بەكارهاتبێت، وەك ئامرازی راكێشانی وەلائی دەنگدەران و رازیكردنی ئەندامی حیزب و تەخشان و پەخشان بەكارهاتووە، هەر ئەمەش وایكردووە دامەزراندن و خانەنشینكردنی بەدەر لە پێوەر و شایستە یاساییەكان لە هەرێمی كوردستان ببێتە بەشێكی گرنگ لە بەرنامەی هەردوو پارتی سیاسیی دەسەڵاتدار كە هەندێجار لایەنە سیاسییەكانی دیكەشی تێوەگلاوە و ئەمەش توێژێكی مشەخۆری لەسەر حیسابی بودجەی گشتی و مافی خەڵكانی شایستە دروست كردووە. ئەم بابەتەش، لە پاش ساڵی 2014 و بڕینی بودجەی كوردستان لەلایەن بەغداوە، بووەتە بەڵای گیانی حكومەتی هەرێم و هەرچەندە هەوڵدەدەن بۆیان چارەسەر ناكرێت.

 

بابەتی دامەزراندن و خانەنشینی لە جیهانی ئەمڕۆدا بەشێكە لە سیاسەت و ستراتیژی ئابووری، سیاسی و كارگێڕیی دەوڵەتان، هەربۆیە سندووقەكانی خانەنشینی لە وڵاتانی پێشكەوتوو گرنگیی تایبەت بە خۆیان هەیە و، كۆمەڵێك چاكسازیی بنەڕەتی لەم سیستەمە لە جیهانی ئەمڕۆدا هاتووەتەئاراوە لەپێناو خزمەتی زیاتر بەم توێژە. ئەم پرۆسەیە بابەتێكی ئامانجدار و سیستماتیكی كارگێریی- ئابوورییە، كە دەبێتە هۆی باشتركردنی دابەشكردنی داهات لەناو كۆمەڵگە، نەهێشتنی هەژاری، دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و هتد. لەڕاستیدا، سیستەمەكانی خانەنشینی بە لەبەرچاوگرتنی هەلومەرجی تایبەتی هەر وڵاتێك وەك ئاستی گەشەكردن، سیاسەتی باڵای ئابووری، ژێرخانەكان، وزەماتەی دامەزراوەكان و قووڵایی و توانای بازاڕە داراییەكان دادەڕێژرێن. بەڵام لە هەرێمی كوردستان پرۆسەكە نەك هەر بۆ ئەو ئامانج و مەبەستانە نییە، بەڵكوو گرفتەكانی بەردەم سیستەمی خانەنشینی پەیوەندییان بە گرفتە بنچینەییەكانی سیاسەتی باڵای ئابووری و تێڕوانین و فەلسەفەی دەسەڵاتدارانەوە بۆ حوكمڕانی هەیە، هەر جۆرە چاكسازییەك لەم بوارەدا دەبێ ئامانجدار و بەپێی ستراتیژێكی درێژخایەن بێت، نەك وەك ئەوەی كە پەرلەمانتاران خۆیان دەڵێن بۆ موزایەدات بێت.

 

بۆ چارەسەركردنی بەشێك لەم گرفتانە، حكومەتی هەرێم لە دوو ساڵی رابردوودا سەرقاڵی پرۆژەی چاكسازی لە مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی بووە. پێشتر پرۆژە یاسایەكی لەو جۆرە لە ساڵی 2018 لە خولی پێشووی پەرلەمان پەسەندكرا، بەڵام بەهۆی ناڕەزایەتییەكان دواجار سەرۆكایەتی ئەوسای پەرلەمان (كە ئەوكات بەشێك لە دەسەڵاتە دابەشكراوەكانی سەرۆكی هەرێمی لەلا بوو) گەڕاندییەوە بۆ پەرلەمان و بابەتەكە هەتا خولی نوێی پەرلەمان و كابینەی نۆیەم درێژەی كێشا، دواجار لە 16/1/2020 پەسەندكرا. 

 

لێرەدا نامانەوێ بچینە ناو وردەكارییەكانی ئەم یاسایە، چونكە تێبینی زۆری لەسەرە و هەویرێكە ئاو زۆر هەڵدەگرێ، بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە، ئەوەیە ئەگەر حكومەتی هەرێم و پەرلەمان بە ڕاستی نیازی جدییان هەیە بۆ چارەسەركردنی گرفتی خانەنشینانی كوردستان، ئەوا هیچ شتێك باشتر نییە لە ئینفازی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2014 ، یاسای خانەنشینی یەكگرتوو و هەموارەكانی، بە تایبەت هەر لەم رۆژانەدا ئەو هەواڵە بڵاوكرایەوە كە گوایە حكومەتی هەرێم لە شەش مانگی داهاتوودا بە نیازە پرۆژە یاسایەكی یەكگرتووی خانەنشینی رەوانەی پەرلەمان بكات. 

 

ئێستا پرسیارەكە ئەوەیە، ئەگەر بەڕاستی حكومەتی هەرێم ئەو مەبەستەی هەیە و بە نیازە خزمەتی توێژی خانەنشینانی كوردستان بكات، ئەی بۆ نایەت هەمان یاسا عێراقییەكە بە هەندێ هەموار كە مەبەستیەتی رەوانەی پەرلەمان بكات بۆ ئینفازكردن، چونكە بەپێی بەندی 121/ بڕگەی دووەم لە دەستووری عێراق، دەسەڵاتی هەرێمەكان بۆیان هەیە هەمواری پیادەكردنی یاسا فیدراڵییەكان بكەن.

 

خاڵێكی دیكە ئەوەیە، كە ئەم یاسایە زۆر بابەتی وەك مووچە و دەرماڵە و ئیمتیازات و بەخشینی تێكەڵ بە بابەتی خانەنشینی كردووە، لە كاتێكدا زۆر لەو حاڵەتانەی كە پەیوەندییان بە مووچە و هەندێك ئیمتیازات و خانەنشینی نایاساییەوە هەیە و كاتی خۆی بە ڕێكارێكی كارگێڕیی وەك مەرسووم و پەیڕەو و رێنمایی و فەرمانی وەزاری و هتد ئەنجامدراون، دەكرا بە هەمان شێواز هەڵبوەشێنرێنەوە و ئیدی پێویستی بە یاسا نەدەكرد. هەست دەكرێت فڕێدانی ئەم تۆپە بۆ گۆڕەپانی پەرلەمان بۆ ئەوەیە، كە رەنگە نیەتی جدی بۆ چاكسازی نەبێت و لە هەمان كاتدا ئەو چاكسازییانە بێگومان ناڕەزایی كۆمەڵێك خەڵكی لێدەكەوێتەوە، هەربۆیە حكومەت دەیەوێت بەرپرسیارێتی ئەم دۆخە بخاتە ئەستۆی پەرلەمان و خۆی لەو بەرپرسیارێتییە و دەرەنجامەكانی بدزێتەوە. 

 

خاڵێكی دیكەی جێی سەرنج ئەوەیە، ئەم یاسایە ئەوە نەبوو كە خەڵك چاوەڕێیان دەكرد و ناتوانێ بەشێكی گرنگ لە خواستی مووچەخۆران و خانەنشینانی راستەقینەی كوردستان بەدیبهێنێ، كە بەڕاستی بوونەتە قوربانی سیاسەتی هەڵەی حكومەت لە بواری مووچە و خانەنشینی. لە كاتێكدا سیستەمی مووچە لە سەرانسەری عێراقدا یەكسانە، دوورە لە بنەماكانی دادپەروەری كە یاسای خانەنشینییان جیاواز بێت، لە كاتێكدا ئەم یاسایە بەدیهێنانی دادپەروەری بە یەكێك لە ئامانجەكانی خۆی داناوە. لە هەمان كاتدا، مشتومڕەكانی تایبەت بەم یاسایە لە پەرلەمان ئەو راستییەی دەرخست كە نوێنەرانی گەل پتر لەوەی بیر لە بەرژەوەندییەكانی گەل بكەنەوە، پێداگر بوون لەسەر بەرژەوەندییەكانی خۆیان، ئەمەش بە تەواوی متمانەی هاووڵاتیان بە دەسەڵاتی یاسادانان لەق دەكات. لە كاتێكدا، ئەوان لە بەندی (7)ی یاساكە كەمترین و زیاترین مووچەی خانەنشینییان بۆ پەرلەمانتاران دیاری كرد و ئەو مافەیان بە خۆیان ڕەوا بینی، بەڵام نەیانتوانی یا نەیانویست كەمترین مووچەی خانەنشینی بۆ خانەنشینانی كوردستان دەستەبەر بكەن و ئەو مافەیان پێ ڕەوا نەبینین.