ئایا رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە لای ئەمریکا، گرنگی خۆی لەدەستداوە؟

 

بەپێچەوانەی دیدگای زۆربەی شیکردنەوەکارانی ناوەندە توێژینەوەییە ئەمریکی و ئەورووپاییەکانی وەک «ئەنجوومەنی ئەتڵەنتیک» و «ئەنجوومەنی پەیوەندییە دەرەکییەکان» کە باوەڕیان وایە لەسەر بنەمای بەڵگەنامەی ئاسایشی نیشتمانیی ئەمریکا 2025، گرنگی و سەرنجی ئەم وڵاتە بۆ ناوچەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست کەم دەبێتەوە، پێویستە بڵێین بە پێچەوانەی ئەو بیرکردنەوەیە، بە هەمان ئەم بەڵگەنامە و لێکۆڵینەوەی بەشە جیاوازەکانی راپۆرتەکە، دەبینین کە بەڵگەنامەکە زۆر شتی پارادۆکس و دژ بەیەکی تێدایە، لە نێوانیاندا لە بابەتی پەیوەندیدار بە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست.

 

واتە لە لایەکەوە قسە لە کەمبوونەوەی گرنگی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە پێشینەی سیاسەتی دەرەکیی ئەمریکا دەکات، بەڵام لەلایەکی دیکەوە لە چەندین بەش دا چەند خاڵ و سەرنجێک دەخاتە جێگەی جەختکردن کە بە شێوەیەکی ئاشکرا دژ بەو بانگەشەیەن و، لە کردەوەدا دەبینین رۆژهەڵاتی نێوەڕاست هێشتا بۆ دانیشتووانی کۆشکی سپی لە پێشینە و لە گرنگییەکی زۆر بەرزدایە.

 

وەک دەزانین، بەپێی رێوشوێنی باو لە ئەمریکا، لە سەرەتای یان پێش کۆتایی ساڵی یەکەمی سەرۆکایەتی هەر سەرۆکێک، پێویستە دیدگا ستراتیژییەکانی خۆی کە کاریگەری لەسەر روانگە و ئامانجەکانی بۆ ماوەی چوار ساڵەکەی هەیە، بە شێوەی نووسراو و بە ناوی «بەڵگەنامەی ستراتیژی» بڵاوبکاتەوە، بۆ ئەوەی وەک قیبلەنما و نیشاندەری ئاراستەی جوڵان لە بابەتی ناوخۆیی و دەرەکی کار بکات و رێنمایی بۆ دەزگای سیاسەتی دەرەکی بدات.

 

 لە ئەنجام دا دەبینین کە دونالد ترەمپ دوای بڵاوکردنەوەی بەڵگەنامەی 2017، لە رۆژانی رابردوودا دووەمین بەڵگەنامەی ستراتیژیی سەردەمی ئەم سەرۆکایەتییەی خۆی بڵاوکردووەتەوە.

 

لەم بەڵگەنامە نوێیەدا ئەو خاڵانەی که جێگەی بیرکردنەوە و تایبەتمەندییە، دەتوانرێت ئاماژە بە «قسەکردنی بێ‌پرسیار»، «ئاڵۆزکردن» و «سادەیی» بکرێت کە تایبەتمەندی شێوازی روانین و زمانەوانیی ترەمپن. 

 

بۆ نموونە، ئەم بەڵگەنامەیە زیاتر لە حەوت سەدەی سیاسەت‌دانان و بنچینەکانی حاکم لەسەر پەیوەندییە دەرەکییەکانی ئەمریکا بە تەواوی لە ژێر پرسیاردا داناون و هەوڵیداوە دیدگاکانی ئاڵۆز، بێ ‌رێکخستن و پڕ لە ناکۆکیی ترەمپ وەک دیدگایەکی باشتر لە دیدگای سەرۆکانی پێشووی ئەمریکا پیشانبدات.

 

دانپێدانانی بەڵگەنامەکە بە دەیان هەڵە و هەڵەکاریی دامەزرێنەران و جێبەجێکەرانی سیاستە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی ئەمریکا، بە تایبەتی بەکارهێنانی وشەی گشتی «خۆکوژانی ناوخۆیی» بۆ وەسفکردنی رابردوو، بۆ هەر خوێنەرێک تێگەیشتنێک دروست دەکات لە کەلێن و نەبوونی یەکگرتوویی لە سیستەمی بیرکردنەوە و دامەزراوە فراوانەکانی سیاسەت‌دانان لە ئەمریکا.

 

 بەپێی ئەم بەڵگەنامەیە، کارنامەی سەرۆکەکانی پێش ترەمپ بووە هۆی دروستبوونی قەیرانە ناسنامەیی، ئایینی، کولتووری و ئابوورییەکان لە کۆمەڵگەی ئەمریکادا.

 

هەروەها ئەمەش شتێکی گونجاوە کە بەڵگەنامەی بڵاوکراوە تەنیا بەشێکی گشتی لە هەموو دەقی بەڵگەنامەی ستراتیژیی ئەمریکا بێت و، بە شێوەیەکی سرووشتی ئەم بەڵگەنامەیە پێکهاتووە لە هاوپێچەکان و وردەکاریی زۆر فراوانتر کە بەهۆی پۆلێنکردنی ئاسایشی بڵاونەکراونەتەوە.

 

 بەڵام هەر لەگەڵ ئەوەشدا روونە کە:

 

بە لەبەرچاوگرتنی سیستەمی کاریگەری دەرەکی (سیستمی لۆبی) لە حکومەت و پەرلەمانی ئەمریکادا و، هەروەها ئەگەری دروستبوونی قەیران و پرس و دیاردەی چاوەڕواننەکراو و پێشبینینەکراو لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی و پاشان بە لەبەرچاوگرتنی سرووشتی پێشبینینەکراوی ترەمپ، جێبەجێکردنی ئەم بەڵگەنامەیە لە جیهانی راستەقینەدا رووبەڕووی چەندین ئاڵنگاری و بەربەست دەبێتەوە.

 

بەڵگەنامەکە هەر لە پەیوەندی لەگەڵ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست یان سیاسەتی دەرەوەدا پارادۆکسیکاڵ نییە، بەڵکو سرووشتی خودی بەڵگەنامەکە کەتووەتە نێو پارادۆکسە بنەڕەتییەکانی دیکەشەوە، لەوانە ئەوەی کە زیاتر لە دوو لەسەر سێی دەقەکە تایبەتە بە دروشم و بەرنامە ناوخۆییەکانی ترەمپ بە دروشمی "یەکەم ئەمریکا" و هەر  لە چوارچێوەی ئەم پلانە نوێیەدا پێشینەیی بە بەرژەوەندییە ئابوورییەکان و ئاسایشی نەتەوەیی دەدات و، هەوڵدەدات پەیوەندییە دەرەکییەکان کەم بکاتەوە. 

 

بەڵام لە هەمان کاتدا، ئەمریکا هێشتا بە گرنگییەکی زۆرەوە سەیری کێشەکانی چین و ئاسیا–پاسیفیک، هیندستان، ئەورووپا، رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەفریقا دەکات، چونکە ئەمانە پەیوەندی راستەوخۆیان بە ئاسایش و بەرژەوەندییەکانی ئەو وڵاتەوە هەیە.

 

سەبارەت بە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، ئەم بەڵگەنامەیە، به جەختکردنەوە لە سێ هۆکاری "وزە"، "کێبڕکێی زلهێزەکان" و "ململانێی عەرەب و ئیسرائیل" پێیوایە کە ئەمریکا چیتر پێویستی بە وزەی ناوچەکە (نەوت) نییە و خۆی بووەتە یەکێک لە گەورەترین هەناردەکارانی نەوت.

 

ئەم بەڵگەنامەیە پێیوایه رکابەرییەکانی رابردوو گۆڕاوە بۆ گفتوگۆی نێوان زلهێزەکان، ململانێی عەرەبی و ئیسرائیلیش لە چوارچێوەی ڕێککەوتنەکانی ئیبراهیمی دا بۆ جۆرێک لە لێکتێگەیشتن و کارلێککردن گۆڕاوە و ناوچەکەش "لە سەر ڕێگەی هاوبەشی و دۆستایەتی و وەبەرهێنان" هەنگاو دەنێت، هەروەها "سەرچاوەی هەمیشەیی گرژی و مەترسیی کارەسات" لە ناوچەکەدا پاش رووداوەکانی 7ی ئۆکتۆبەری 2023 و کردەوەکانی ئیسرائیل لە غەزه و ئۆپەراسیۆنی "لێدانی نیوەشەو"ی ئەمریکا بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئیران کەمیکردووە و نەماوە.

 

بەڵام بە پێچەوانەوە لە بەڵگەنامەکەدا بە ژماردنی ئامانج و هەڕەشەکان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا ، پێیوایە کە "ئەمریکا هەمیشە بەرژەوەندی بنەڕەتی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا هەیە  بۆ نمونە ئەوەی کە سەرچاوەی وزەی کەنداوی فارس نەکەوێتە دەستی دووژمنێکی کراوەو؛ گەرووی هورمز بە کراوەیی و ئەمنیەتی بمێنێتەوە؛ رێڕەوی کەشتیوانی لە دەریای سوور واڵابێت و ناوچەکە «نەبێتە ناوەندی دروستکردن و هەناردەی تیرۆر دژ بە بەرژەوەندییەکان یان خاکی سەرەکیی ویلایەتە یەکگرتووەکان» و «ئاسایشی ئیسرائیل پارێزراو بمێنێت» و «پەیمانی ئەبراهام» کە بەرژەوەندییەکی ڕوون و زۆری بۆ ئەمریکا هەیە، پێویستە لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی دا فراوان بکرێت.

 

بەڵگەنامەکە هەروەها ململانێی ئیسرائیل-فەلەستین وەک بابەتێکی ئاڵۆز و سەخت وەردەگرێت. 

 

بەڵگەنامەکە دەستەواژەیەکی جەختکەرەوەی بەکارهێناوە کە دەڵێت، "نەک لەبەرئەوەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست گرنگ نەماوە"، بەڵکو جێگەی سەرنجی ئەمریکا دەمێنێتەوە.

 

هەروەها بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ جەخت لەسەر بوونی کاریگەرانەی خۆی لە ناوچەکەدا دەکاتەوە و دەشڵێت: دەتوانین و دەبێت لەسەر ئاستی ئایدیۆلۆژی و سەربازی رووبەڕووی ئەم هەڕەشانە ببینەوە بۆیە لەم چوارچێوەیەدا مەترسییە واقیعی و ئەگەرییەکان بۆ سەر ناوچەکە پێشبینی دەکات و دەشڵێت ئەم جارە دەبێت بە جیدی بەشداری پرسەکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بکەین "بەبێ ئەوەی جارێکی دیکە بەشداری شەڕێکی بێکۆتایی بکەین".

 

هەموو ئەم دەستەواژانە واتە ئامادەیی بەردەوامبوونی کاریگەری ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا لە ڕێگەی پاراستنی دۆخی ئیستا (بێ کەمکردنەوەی هێزەکان) و هەوڵدان بۆ فراوانکردنی هەژموون و توانا و کاریگەری زیاتر لە ناوچەکە.

 

جەخت کردنەوە لەسەر گەڕانەوە بۆ بنکەی بەگرام لە ئەفغانستان، پاراستن و فراوانکردنی بنکە سەربازییەکان و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنە بەردەوامەکان لە سووریا، تێکەڵبوونی زیاتر و راستەوخۆ لە پەرەسەندنەکانی لوبنان و عێراق، هەڵوەشاندنەوەی خێرای سزا سەپێندراوەکان دژی سووریا، دیاریکردنی نوێنەرانی بە دەسەڵاتی تایبەت بۆ کاروباری عێراق و سووریا کە پەیوەندی راستەوخۆیان هەیە بە کۆشکی سپی و خودی سەرۆک ترەمپ (نەک بە دامەزراوەی فەرمی دیپلۆماسیی دەرەوەی ئەمریکا)، تێکەڵبوون و ئامادەیی لە ئاڵۆزی نێوان کۆماری ئازەربایجان و ئەرمەنستان و، جەختکردنەوەی لەسەر ناونانی «رێگەی ترەمپ» لەو شوێنە و جەختکردنی بەڵگەنامەکە لەسەر «دوکتۆرینی ئاشتی لە رێگەی هێز» هەموویان نیشانەی ئەوەن رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە پێشینەیەکی زۆر بەرز، هێشتا وەک نیو سەدەی رابردوو ناوەندی سەرنجی سیاسەتی دەرەکیی ئەمریکا دەبێت.

 

رۆحی بەڵگەنامەکە بەردەوامە لە دووبارە بەرهەمهێنانەوەی ئەو رێبازە تووندەی کە لە شێوەی جۆن بۆڵتۆن -  ترەمپدایە بەرامبەر ئێران و تەنانەت بچووکترین ئاماژەشی سەبارەت بە دروستکردنی پەیوەندی تەنانەت مەرجداریشی لەگەڵ ئێران تێدا نییه.

 

تورکیا و وڵاتانی عەرەبی ناوچەکە بە "هاوپەیمان" دادەنێت و، ئیسرائیل بە "هاوبەش" دادەنێت. لە هەمان کاتدا نیگەرانی جیدی سەبارەت بە کاریگەری و بوونی رکابەرەکانی وەک چین لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا لەم دەقەدا  چەند خاڵێکی دیکەی جێگەی سەرنجن.