بەڕێوەبەری پێشووی سۆمۆ: رێککەوتنی هەولێر و بەغدا لەبارەی نەوت لەڕووی سیاسی و ئابوورییەوە لە بەرژەوەندی هەردوولایە

 

فەلاح عامری، بەڕێوەبەری پێشووی کۆمپانیای سۆمۆ لە هەڤپەیڤینێکیدا لەگەڵ تۆڕی میدیایی رووداو، باسی لایەنە گرنگەکانی رێککەوتنی هەولێر و بەغدا لەبارەی دۆسیەی نەوت دەکات و دەڵێت "هەردوولا گەیشتوونەتە بڕوایەک کە گرنگە رێکبکەون، چونکە ناکۆکییەکان کە لە ساڵانی 2005 و 2006ەوە بەردەوامن، گەیشتنە قۆناخی ململانێی دەستووریی و یاسایی، بە کورتی ئەم رێککەوتنە باشییەکەی ئەوەیە کە هەردوولای نزیککردەوە؛ تەنانەت لەرووی سیاسیشەوە نزیکی کردنەوە.

 

بە گوتەی عامری، گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان "گرفتی یاسایی زۆریان" تێدایە و جیاوازن لە گرێبەستەکانی عێراق، دەستوور رێگە بەو جۆرە گرێبەستانەی هەرێمی کوردستان نادات کە کۆمپانیایەک یان لایەنێک ببێتە هاوبەشی نەوت و بیفرۆشێت، بەڵام حکومەتی ناوەندی ئێستا لە هەوڵی دۆزینەوەی چارەسەردایە بۆ ئەم گرفتە.

 

 

 

 

فەلاح عامری: لە راستیدا بەبێ لەبەرچاوگرتنی وردەکارییەکانی رێککەوتنەکە؛ چونکە ئەگەر بچینە وردەکارییەکانەوە رەنگە مافی خۆی پێنەدەین، بەڵام لایەنی ئەرێنی تێدایە، چونکە بۆ یەکەمجارە لە ساڵانی 2003 و 2004ەوە تا ئێستا رێککەوتنێک کراوە و ئەنجامەکەی هەنگاو بە هەنگاو بەرهەمدار دەبێت، ناکۆکی قووڵ لەنێوان دوو فەلسەفەدا هەیە، فەلسەفەی هەرێمی کوردستان بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەکان و فەلسەفەی حکومەتی ناوەندی، هەردووکیشیان لێکدانەوەیان بۆ بابەتەکانی پەیوەست بە نەوت هەیە، هەر لایەنێک لێکدانەوەی خۆی هەیە، لە راستیدا ئەمە سەرچاوەی ناکۆکییەکەیە.

 

ئەوەی ماوەتەوە بابەتی هەناردەکردنە، لەبارەی هەناردەکردن ئێمە دەمێکە بۆچوونێکمان هەیە لە وەزارەتی نەوت و لە سۆمۆ، زۆر باشترە کە هەناردەکردن لەرێگەی سۆمۆوە بێت بە زۆر هۆکار، یەکەمیان ئەوەیە داهاتی نەوت بۆ دەوڵەت بێت و دواتر دەوڵەت دابەشی دەکات، دووەمیش ئەوەیە؛ نرخی نەوت یەکخراو بێت، چونکە لە بەندەری جەیهان دوو نرخ هەبوون، نرخی سۆمۆ و نرخی هەرێمی کوردستان، ئێمە هەمیشە نەوت دەنێرین بۆ پاڵاوگەکان ئەگەر بەرەو رۆژهەڵات بڕوات دەگوترێت چووە بەرەو رۆژهەڵات بۆ هیندستان یان چین، لەبەر رۆشنایی ئەوە نرخەکەی دادەنرێت.

 

 

فەلاح عامری: پێویستە ئێمە پاڵاوگەمان هەبێت؛ ئینجا نەوتی پێدەدەین، دەبێ دیار بێت نەوت بۆ فڵان دەچێت یان پاڵاوگەیەکی نزیکی یان هەر شتێکی دیکە، گرنگ ئەوەیە پاڵاوگەیەک دەڵێت من لە چینم و نەوتەکە دەنێردرێت بۆ چین، نرخی ئەو کاروانە نەوتییە لەسەر ئەوە دەستنیشان دەکرێت، ئەگەر بچێت بۆ ئەمریکا بە هەمان شێوە، ئەگەر ببرێت بۆ ئەوروپا بە هەمان شێوە، هەر بازاڕێک هاوکێشەی خۆی و نرخی خۆی هەیە، بۆ نموونە ئەمڕۆ کاڵایەک لە بەسرەوە بەڕێکەوتووە بەرەو ئەوروپا یان بەرەو ئەمریکا لە هەمان رۆژدا، لە کۆتایی مانگ دەردەکەوێت کە نرخی هەر بازاڕێکیان جیاوازە.

بەڵام ئەو رێکارەی کە هەرێمی کوردستان نەوتی پێدەفرۆشێت نازانرێت، رێکارەکەش هەرچییەک بێت نرخەکەیان کەمتر بوو لەوەی ئێمە دەمانفرۆشت، ئەوەش مایەی مشتومڕ و نیگەرانی بوو، بەڵام رێککەوتنی ئەم دوواییانە دەرخەری ئەوەیە کە هەردوولا گەیشتوونەتە بڕوایەک کە گرنگە رێکبکەون، چونکە ناکۆکییەکان کە لە ساڵانی 2005 و 2006ەوە بەردەوامن، گەیشتنە قۆناخی ململانێی دەستووریی و یاسایی، دادگەی فیدراڵی لێکدانەوەی دەستووریی بۆ کرد، دادگەی نێودەوڵەتی هاتە سەرهێڵ و بووە هۆی رێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی، بە کورتی ئەم رێککەوتنە باشییەکەی ئەوەیە کە هەردوولای نزیککردەوە، تەنانەت لەرووی سیاسیشەوە نزیکی کردنەوە کە ئەمە بابەتێکی زۆر گرنگە بۆ عێراق.

پێموایە رێککەوتنەکە بەهایەکی زیاتر دەدات بە نەوت، ئۆپیک دەزانێت ئێمە بەرهەممان چەندە و چەند هەناردە دەکەین، واتا ئۆپیک و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان بڕی بەرهەمهێنانی عێراق دەزانن، دەزانن کە ئێستا بەرهەمی عێراق بەرهەمێکی یەکخراوە، لەماوەی رابردوودا رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەرهەمی عێراقیان دەخەمڵاند، ئۆپیک 100 هەزار یان 150 هەزار بەرمیل کەمتری بۆ عێراق دەخەمڵاند، چونکە نەیدەزانی توانای بەرهەمهێنانی کوردستان چەندە؟.  

پشتیوان بە خودا، ئەم رێککەوتنە سەرکەوتوو دەبێت، لە بەرژەوەندی گەلی عێراق و لە بەرژەوەندی گەلی کوردستان دەبێت، لە بەرژەوەندی هەردوو حکومەتەکە دەبێت و هیچ لێکەوتەیەکی خراپی نابێت، ئەگەر وردەکارییەک یان بەشێک هەبێت و لایەنێکیان جێبەجێکردنی دوابخات، پێموایە لە داهاتوودا چارەسەر دەبێت، بەڵام مادام رێککەوتن کراوە موژدەی خۆشی بەدواوەیە، پێموایە ئەوە هەنگاوی یەکەمە بۆ چارەسەری کێشە هەڵپەسێردراوەکان چ لە کەرتی نەوت و چ لە خاڵە سنورییەکان. 

 

 

فەلاح عامری: لە راستیدا پێویستە هەموو وڵاتێک یاسای نەوت و گازی هەبێت، ئێمە ئەم ماوەیەمان بەڕێکرد بەڵام هەر وڵاتێک ئەگەر دوو یاسای نەوت و گازی هەبێت کاریگەری دەبێت لەسەر پیشەسازی نەوت بە شێوەیەکی گشتی، بۆ نموونە بەریتانیا هەندێ یاسای ناوەندی هەیە کە یاسای دەوڵەتن، هاوکات سکۆتلاند چەند یاسایەکی خۆی و ئینگلتەرا چەند یاسایەکی خۆی هەیە بۆ کاروبارە نێوخۆییەکان، بەڵام یاسا ستراتیژییەکان پێویستە ناوەندی بن، پێموایە یاسای نەوت و گاز هەژموون دەدات بە وڵات، هەژموون دەدات بە دەوڵەت، هەژموون دەدات بە هەرێمی کوردستان کە بەشێکی گرنگ و چالاکە لە حکومەتی ناوەندی، لە لایەکی دیکەشەوە رێکاری مامەڵەکردن لەگەڵ سامانی نەوت و گاز دەگۆڕێت، بەجۆرێک گرێبەستەکان یەکدەخات، چونکە گرێبەستی خزمەتگوزاری هەیە لە ناوەڕاست و باشووری عێراق و گرێبەستی هاوبەشیش هەیە، راستە لەرووی داراییەوە جیاوازی هەیە، بەڵام لە هەمان کاتدا کاتێک دەگوترێت هاوبەشی واتا نەوتەکەیان لێ کڕیویت و دەستوور رێگە بەمە نادات، راڤەی دەستوور وایە کە نەوت و گاز خاوەندارێتییەکەیان بۆ گەلی عێراق دەگەڕێتەوە، کە دەڵێت گەلی عێراق واتا وەزارەتی نەوت یان حکومەت رێگەپێدراو نییە کە هاوبەشی بکات لەگەڵ کۆمپانیایەک و بڵێت: تۆ وەرە نەوت دەربهێنە و خەرجییەکانی لێ جیابکەرەوە و باقییەکەشی دابەش دەکەین.

 

هاوبەشی لە قازانجدا رێگەپێدراوە، بەڵام هاوبەشی لە نەوتدا واتا رێگە بەو لایەنە دەدەیت کە نەوت هەناردە بکات، ئەم نموونەیە لە عومان هەیە، لە قەتەریش هەیە، نەوتی عومان هی کۆمپانیا جیهانییەکانە و حکومەتیش پشکی تێیدا هەیە.

بۆ نموونە؛ ئەم شێوازە لە بەریتانیاش هەیە، بەڵام لە بەریتانیا چۆن داهاتەکان دابەش دەکرێت؟ حکومەت سەروو 80٪ی داهاتەکان دەبات، دوای جیاکردنەوەی خەرجییەکان، باجیش وەردەگرێت، واتا بە گشتی پشکی زۆری بۆ دەوڵەتە.

لای ئێمە دەستوورەکەمان بڕیاریداوە کە نابێت بچین بەرەو گرێبەستی هاوبەش، بەڵام ئەگەر سەرنج لە گەڕەکانی مۆڵەتدانی پێنجەم بدەین، گرێبەستی هاوبەشی تێدایە، نەک لە نەوتدا، بەڵکو لە داهاتدا هاوبەشن، واتا ئێوە قازانج بکەن و ئێمەش هاوبەشیتان دەکەین، پێموانییە شتێکی نەرێنی بێت و هیواخوازم ئەمڕۆ بکرێت نەک سبەی، هیواخوازم ناکۆکییەکان کۆتاییان بە ئەزموونەوە کۆتاییان بێت، چونکە لە کۆتاییدا گەلێکت هەیە ناوی گەلی عێراقە، گەلی کوردستانیش گەلێکی بنچینەییە لە گەلی عێراق، بۆیە هیچ کەسێک زیان ناکات، چونکە لە رێککەوتن هەموو گەل سوودمەند دەبێت، مادام تۆ بودجەت هەیە و پشکت لە بودجەدا هەیە،کەواتە رێککەوتنی یاسای نەوت و گاز ئەگەر ئەنجامبدرێت، هیچ لێکەوتەیەکی خراپی نییە لەسەر هیچ لایەنێک لە لایەنەکان، چونکە پەیوەندییەکانت بۆ رێکدەخات لەنێوان پیشەسازی نەوت لە ناوخۆ و پەیوەندییەکانت بۆ رێکدەخات لەگەڵ دەرەوەدا و وەبەرهێنان ئاسان دەکات، ئەگەر یاسای نەوت و گازت هەبێت؛ وەبەرهێنان ئاسانە، چونکە یاسا هەیە و وەبەرهێنەری زیاتریش دێن، پێیانوایە ئەگەر کێشەیەک بکەوێتە وەبەرهێنانەکەوە ئەوا پەنا بۆ یاسا دەبرێت و چارەسەر دەکرێت.

 

 

فەلاح عامری: پێموایە لە کۆتاییدا؛ وەک ئەوەی پێشتر گوتم، رێککەوتن لە قۆناخی یەکەمدا ئەگەر گرفتە تەکنیکییەکان چارەسەر بکات، (وەک ئەوەی کە دەڵێن هەندێ بابەتی هونەری هەن لەبارەی هەناردەکردنەوە). لێرەوە دێینە سەر وەڵامی پرسیارەکەت، ئەگەر هەناردەکردن لەرێگەی سۆمۆوە دەستپێبکاتەوە، کەواتە ئێمە گرفتێکی بازرگانی و بازاڕگەریمان چارەسەرکردووە، ئەوەش بەشێکی گەورەی کێشەکانە.

داهاتەکەی دەخرێتە هەژمارێکی تایبەتەوە بۆ هەرێمی کوردستان، جەیهان هەژمارێک دەکاتەوە بۆ ئەو لایەنانەی کە نەوتی هەرێمی کوردستان دەکڕن، ئەو کۆمپانیایەشی کە نەوتی هەرێمی کوردستان دەکڕێت، لەرێگەی بەڕێوەبەری کۆمپانیای سۆمۆوە داوای لێدەکرێت کە پارەی ئەو کاروانە نەوتە بخرێتە سەر فڵان هەژمار، کە هەردوولا لەسەری رێکدەکەون، کەواتە داهاتەکانی نەوتی هەرێمی کوردستان دەخرێنە سەر ئەو هەژمارە، ئەوە لەبارەی نەوتەوە کە تا ئێرە کاری وەزارەتی نەوت و سۆمۆ بوو، هەژمارەکەش لەلایەن وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان بە هاوبەشی لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق بەڕێوەدەبرێن، ئەوەشی پەیوەندی بە گرێبەستەکانەوە هەیە؛ ئەمەیان بابەتێکی کەمێک هەستیارە، دوو بژاردەیان هەیە؛ یان رێککەوتنێک دەکرێت کە لەسەر ئەم رێککەوتنانە بەردەوام بین و حکومەت هەوڵبدات ئەم دۆسیەیە رەوانەی لایەنە پەیوەندیدارەکانی وەزارەتی نەوت بکات و لەسەر ئەو بنەمایە ئیدارە بدرێت، یانیش لەگەڵ کۆمپانیاکان هاوئاهەنگی بکرێت و گرێبەستی نوێیان لەگەڵدا بکرێت هاوشێوەی گرێبەستەکانی عێراق.

بەڵام ئێستا راستییەک هەیە، لەو راستییەدا ئەگەر دەرفەتێک هەبێت گۆڕانکاریی تێدا بکرێت ئەوا دەگۆڕدرێت، ئەگەر شتێکیش هەبێت کە نەتوانرێ گۆڕانکاریی تێدا بکرێت بەوپێیەی دۆسیەی کارکردنی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان هەندێ بابەتی ئاڵۆزی تێدایە، وەک ئەوەی ئێمەش لەو ئاڵۆزییانەمان هەیە لە ناوەڕاست و باشووری عێراق و وەزارەتی نەوت چەند بابەتێکی وا هەستیاری هەیە، بەڵام بەهۆی بوونی ئەزموون و پسپۆڕییەوە کارەکان لەنێوان وەزارەتی نەوت و کۆمپانیاکاندا بەشێوەیەکی گونجاو بەڕێوەدەچن، لێرە و لەوێ کێشەیەک دروست دەبێت راستەوخۆ چارەسەر دەکرێت، وەزیر دێتە سەر هێڵ، بریکاری وەزیر دێتە سەر هێڵ، هەندێکجار سەرۆکوەزیران دەستوەردان دەکات بۆ چارەسەری کێشەکان.

خاڵی کۆتاییش ئەوەیە؛ بەوپێیەی بەدەنگەوەهاتنی کۆمپانیاکان هەیە، بەڵام وەبەرهێنانی نەوت بە شێوەیەکی گشتی لە جیهاندا کەمبووەتەوە، تێڕوانینی هەنگاونان بەرەو وزەی نوێبووەوە بە تەواوی جیهانی گرتووەتەوە، بۆیە ئەوروپا و ئەمریکا و دامەزراوەکان لە هەوڵدان هەرچی زیاترە هەنگاوبنێن بۆ وەبەرهێنان لە وزەی پاک و نوێبووەوەدا، ئەوەش رەنگدانەوەی لەسەر ئەو کۆمپانیایانەی لە عێراق کاردەکەن دەبێت، بەڵام چین ئەو تێڕوانینەی نییە، بۆیە چین هاتووەتە سەرهێڵ تاوەکو پشتیوانی دارایی پیشەسازی دەرهێنانی نەوت لە عێراق بکات و دەیەوێت رۆڵێکی کاریگەری هەبێت لەم بابەتەدا.

 

 

فەلاح عامری: لەدوای بڕیاری دادگە و پرسی قەرەبووکردنەوە و ئەو بابەتانە و راگرتنی هەناردەکردن، من بۆچوونی خۆمم بە گشتی گوت لە کۆبوونەوەکاندا، کە راگرتنی هەناردەکردن هەڵەیە، چونکە لە ئۆپیک پارەکەیمان لەسەر  حسابکراوە، رەنگە قەرەبووکردنەوەی ئاسان نەبێت، ئەگەر هەناردە بەرزبکەینەوە و 100 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا زیاد بکەین، 450 هەزار بەرمیل قەرەبوو ناکاتەوە، ئێمە لە سەردەمی رژێمی پێشوودا ئازارمان چەشت کە هەناردەمان کەمبووەوە لە 4 ملیۆن و 5 ملیۆن بەرمیل نەوتەوە بۆ 500 هەزار و 200 هەزار بەرمیل، لە راستیدا پێشەسازیی نەوت لە عێراق ستەملێکراوە، لە رابردوودا بە ئێستاشەوە، بۆیە ئەم دەرچە بچووکە لەسەر کەنداو کە ئێمە لەناو ژمارەیەک دەوڵەتی داخراوداین شتێکی باش نییە بۆ عێراق، پێویستە پەیوەندییەکانمان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەهێزبن، بە تایبەت لەگەڵ تورکیا کە هێڵی گواستنەوەی نەوتمان لەگەڵیدا هەیە.

من هیواخوازم کە پشکنینن تەواوبوو، لایەنی تورکی پەلە بکات لە کردنەوەی بۆرییەکان، پێویستە لایەنی عێراقیش ئامادەکاریی بکات و رێککەوتن بکات کە هەرکاتێک ئامادەبوو هەناردەکردن دەستپێبکاتەوە و پێموایە ئەمەش کراوە، هیواخوازین تورکیا پەلە بکات لەم بابەتانەدا چونکە ئەمڕۆ پێویستە وڵاتان هاریکاریی یەکتر بکەن، ئەگەر هاریکاریی نەکەن رەنگە لایەنێکی دیکە چارەسەرێکی دیکە بدۆزێتەوە، بۆیە من هیواخوازم لایەنی تورکی پەلە بکات لە چارەسەر، چونکە تائێستا لایەنی تورکی هۆکارە لە راگرتنی هەناردەکردنی نەوت بەهۆی گرفتی تەکنیکییەوە.

 

 

فەلاح عامری: ئێمە گرفتێکی بچووکمان هەیە لەگەڵ کەنداو، ئەویش ئەوەیە وێڕای کێشەکانیان لەگەڵ بوونی بەندەر لە قووڵاییدا، ئێمە تاکە لایەنین کە بەندەرمان لە قووڵایی 30 بۆ 37 کیلۆمەتر لە ناوەوەی سنوورەکانمان هەیە کە بەندەری فاوە،  وڵاتانی کەنداو هەموویان بەندەریان لەسەر سنوورەکانیان هەیە، بەندەرەکەی ئێمە تەنانەت رەوشی کەشوهەواش کاریگەریی تێدەکات.

لەپاڵ ئەو کێشانەدا و لەپاڵ کۆنی بەندەرەکە و کۆنی بۆرییەکان، بەڵام هێشتا سەرچاوەیەکی بژێویی گرنگە بۆ گەلی عێراق، چونکە زۆرینەی بەرهەم و زۆرینەی هەناردەکردن کە جگە لە کوردستان 100٪ی لەو بەندەرەیە و ئەگەر 400 هەزار بەرمیلەکەی کوردستانی لێدەربکەین، ئەوا 90٪ بۆ 95٪ی هەناردەکردنی نەوتی عێراق لەرێگەی ئەو بەندەرەوەیە، هێشتا هیچ دەروازەیەکمان نییە جگە لەو بەندەرە و لە تورکیا، بۆیە ئێمە ئێستا پێویستمان بەو دەروازەیە و پێویستە حکومەت نەرمی بنوێنێت و ئامادە بێت ئەگەر دەروازەیەکی داخرا ئەوا لە دەروازەکەی دیکەوە هەناردە بکات.