لە چوارپارچەی کوردستان باران نەباریوە؛ پسپۆڕان چی دەڵێن و تاوەکو کەی بەردەوام دەبێت؟

 

بەگوێرەی راپۆرتەکانی کەشوهەوا، کەمبارانی ئێستا لە باکووری کوردستان لە 63 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە، لە سووریا و رۆژئاوای کوردستانیش لە 36 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە.

 

 بەرپرسانی ئێران دەڵێن، لە 57 ساڵی رابردوودا بێ بارانی وانەبووە. لە هەرێمی کوردستانیش باران نەباریوە و مەترسی وشکەساڵی هەیە.

 

 

لەم وەرزەی باریندا لە هەرێمی کوردستان باران نەباریوە، بەڵام کەشناسان پێشبینی دەکەن لە نێوەڕاستی ئەم مانگەوە بارانبارین دەستپێبکات.

 

د. لوقمان موفتی، شارەزای کەشناسی، ئەمڕۆ یەکشەممە بە تۆڕی میدیایی رووداوی گوت: "نێوەڕاستی ئەم مانگە پێشبینی شەپۆلێكی بارانبارین بۆ هەرێمی کوردستان دەکرێت، بەڵام لاواز دەبێت و گشتگیریش نابێت".

 

لەبارەی ئەگەرەکانی داهاتووەوە موفتی گوتی: "لەم دۆخەدا پێشبینی بۆ بارانی درێژمەودا و چڕ لە داهاتوودا قورسە، بەتایبەت کە دیاردەی لانینا هێشتا زاڵە و هۆکارێکی سەرەکیی کەمیی بارانە".

 

 

ساڵانە بڕی باران لە هەرێمی کوردستان کەم دەبێتەوە، ئەم وەرزە هیچ نەباریوە، وەرزی بارینی پێشوو لە سەرەتای مانگی 10 تاوەکو نێوەڕاستی مانگی چواری ئەم ساڵ، بەراورد بە وەرزی پێشووتری باران کەمتر بووە.

 

 

پارێزگای هەولێر: 109.5 ملیمەتر

پارێزگای سلێمانی: 319 ملیمەتر

پارێزگای دهۆک: 124.8 ملیمەتر

پارێزگای کەرکووک: 142.3 ملیمەتر

پارێزگای هەڵەبجە: 376.4 ملیمەتر

 

وەرزی پێشووی بارانبارین لە سنووری پارێزگای هەولێر بە رێژەی 78% کەمی کردبوو، لە سلێمانی 46%، لە دهۆک 83%، لە هەڵەبجە 42% و لە کەرکووک 45% کەمیکردبوو بەراورد بە وەرزی پێشووتر.

 

 

پارێزگای هەولێر: 485.3 ملیمەتر

پارێزگای سلێمانی: 586.1 ملیمەتر

پارێزگای دهۆک: 724.4 ملیمەتر

پارێزگای کەرکووک: 256.4 ملیمەتر

پارێزگای هەڵەبجە: 647.3 ملیمەتر

 

 

بارانبارین لە ئێران و رۆژهەڵاتی کورستان لە نزمترین ئاست دایە، بەجۆرێکە بەڕێوەبەری کەشناسیی وڵاتەکە دەڵێت: "لە دۆخێکی قەیراناویداین".

 

سەحەر تاجبەش، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتیی کەشناسیی ئێران، دوێنێ لە گوتارێکدا رایگەیاند: "بە لەبەرچاوگرتنی قەیرانی کەمئاوی و دۆخی خراپی سامانی ئاو، پێویستە بەکارهێنانی ئاو بە شێوەیەکی باشتر کۆنترۆڵ بکرێت".

 

لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران، هاوشێوەی هەرێمی کوردستان پاییزی باراناوی نەبووە. سەحەر تاجبەخش دەڵێت، "پێشبینییەکان بۆ بارینی باران لە وەرزی پاییزدا باش نین و ئێستا هیوامان بە وەرزی زستانە".

 

بەگوێرەی کەشناسیی ئێران، لە سەرەتای پاییزەوە لە کۆی 31 پارێزگای ئەو وڵاتە لە 20 پارێزگا تەنانەت دڵۆپێک باران نەباریوە.

 

لە نەبارینی باراندا رۆژهەڵاتی کوردستان پشکی شێری بەرکەوتووە، بەگوێرەی کەشناسیی ئێران، لە پارێزگاکانی سنە، کرماشان، ئیلام و لوڕستان هیچ بڕە بارانێک نەباریوە.

 

لە رۆژهەڵاتی کوردستان لەم وەرزەی باریندا تەنیا لە پارێزگای ورمێ باران باریوە، ئەویش بڕەکەی یەک ملیمەتر بووە.

 

لە ئێران هاوشێوەی هەرێمی کوردستان، پێشبینی دەکرێت، لە کۆتایی ئەم مانگەوە باران ببارێت

 

ئەحمەد وەزیفە، سەرۆکی ناوەندی نیشتمانیی کەشوهەوا و کۆنترۆڵی قەیرانی وشکەساڵی لە بەڕێوەبەرایەتیی کەشناسیی ئێران رایگەیاند: "لەڕووی بڕی بارینەوە ئەم ساڵ ئێران لە 57 ساڵی رابردوودا خراپترین دۆخی هەیە و پێشبینی ناکرێ تاوەکو کۆتایی دووەم مانگی پاییزیش بارینێکی بەرچاو هەبێ".

 

ئەحمەد وەزیفە گوتی: "پێشبینی دەکرێ ئەم ساڵ بۆ شەشەمین ساڵی لەدوای یەک وشکەساڵی بێت".

 

پێشبینی دەکرێ لەم رۆژانەدا لە هەندێک ناوچەی ئێران، بەتایبەت لە پارێزگاکانی باکووری وڵاتەکە باران ببارێ، بەڵام پارێزگاکانی رۆژهەڵاتی کوردستان ناگرێتەوە.

 

 

بەگوێرەی نوێترین راپۆرتی کەشناسیی تورکیا، لە 1-10-2024ـەوە تاوەکو 1-10-2025، بارانبارین لەخوار ئاستی تێکڕاو و ساڵانی رابردوو بووە. 

 

بەگوێرەی راپۆرتەکە، لە ساڵی 2025 دا لە تەواوی تورکیا و باکووری کوردستان بە تێکڕا 422.5 ملیمەتر باران باریوە، لەکاتێکدا تێکڕای ئاسایی ساڵانی پێشوو، بۆ نموونە لە 1990 بۆ 2020 بریتی بووە 597 ملیمەتر. بەگوێرەی راپۆرتەکە، وەرزی بارینی رابردوو کەمترین باران باریوە لە 52 ساڵی رابردووی ئەو وڵاتەدا.

 

وەرزی رابردوو لە پارێزگاکانی باکووری کوردستان بەراورد بە ساڵانی پێشووتر بارانبارین 53% کەمیکردووە.

 

لە باکووری کوردستان وەرزی باراینی رابردوو تێکڕا 260.7 ملیمەتر باریوە، لەکاتێکدا لە وەرزی ئاساییدا 402 ملیمەتر دەبارێت، وەرزی پێشتووتریش ساڵانی 2023-2024، تێکڕا لە ناوچەکانی باکووری کوردستان 394.3 ملیمەتر باران باریوە.

 

لەبارەی بارانبارینی ئەم ساڵەوە، بەگوێرەی کەشناسیی تورکیا تاوەکو ئێستا یەک بارانی گشتگیر باریوە. لەبارەی داهاتووشەوە رایگەیاندووە: "پێشبینی دەکرێت ئەمڕۆ لە 30 پارێزگای تورکیا باران ببارێت، لەوانە ئیستەنبووڵ، ئەنقەرە و ئەنتالیا، لە هەندێک ناوچەش مەترسی لافاو هەیە".

 

سەبارەت بە بارانبارین لە پارێزگاکانی باکووری کوردستان، تەنیا هۆشداری لە نزمبوونەوەی پلەی گەرما دراوە و ئاماژە بەوەکراوە، ئەرزەڕۆم، قارس و ئەردەهان ئەگەری بەستن و سەرمایەکی زۆر دەکرێت و بەگشتی پلەی گەرما سێ پلە ژێر سفر دەبێت، لەگەڵ ئەگەری بەفرباریندا.

 

 

هاوشێوەی پارچەکانی دیکە، ئەم وەرزەی بارین لە رۆژئاوای کوردستانیش کەمترین باران باریوە، لە هەندێک ناوچە هیچ بڕێک باران نەباریوە، ئەو شوێنانەشی بارانی لێ باریوە تەنیا 10 بۆ 25 ملیمەتر بووە لە عاموودا، قامیشلۆ و دێرباسی بووە.

 

لە رۆژئاوای کوردستان لە وەرزی ئاسایی باراندا لە مانگی 11 دەبێت 50 بۆ 85 ملیمەتر باران ببارێت، بەڵام تاوەکو ئەمڕۆ هیچ بڕێک نەباریوە.

 

وەرزی بارینی رابردوو ساڵانی 2024- 2025 لە باکوور و رۆژهەڵاتی سووریا (رۆژئاوای کوردستان)ـی لەنێودایە، دۆخی بارانبارین بۆ کشتوکاڵ باشبووە، بەجۆرێک لە قامیشلۆ 375 بۆ 475 ملیمەتر باریوە و  لە هەسەکە 225 بۆ 285 ملیمەتر.

 

شارەزایانی کەشوهەوا لە رۆژئاوای کوردستان کەمیی بارانبارین و دواکەتنی لەم وەرزەدا بە "مەترسیدار" دەزانن و دەڵێن: "ئەگەری وشکەساڵی هەیە".

 

جگە لە رۆژئاوای کوردستان، لە تەواوی سووریا مەترسیی وشکەساڵی هەیە. بەگوێرەی ئامارێکی ریكخراوی (فاو) ئەو وشکەساڵییەی سووریا و رۆژئاوای کوردستانی گرتووەتەوە لە 36 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە.

 

 

د. لوقمان موفتی گوتی: "ئێستا زەریای هێمن لە دۆخی لانینا دایە و بۆ بارانی ئێمە خراپە، ئەگەر بوو بە نیوچراڵ و دواتر ئێلنینۆ بۆ ئێمە باش دەبێت، هەروەها زەریای هیندی ئێستا لە دۆخی نەرێنی دایە و بۆ ئێمە خراپە؛ زەریای ئەتڵەسیش لە دۆخی ئەرێنی دایە و ئەویش بۆ ئێمە خراپە، بەمەش دۆخی هەرسێ زەریا لە بەرژەوەندی ئێمە نییە، بەپشتنبەستن بە زانست و لەو باروودۆخەدا ئەگەری وشکەساڵی زیاترە، بەڵام ئەگەر دۆخی زەریاکان بگۆڕێ بەرەوە باشتر دۆخەکە باش دەبێت".

 

ئەو شارەزایەی کەشناسی دەڵێت: "جگە لەو سێ دیاردەیە، کاریگەری دیکەش هەیە بۆ سەر کەشوهەوای ناوچەکە، وەکو ئەگەری گەیشتنی بەرزە پەستانی سیبیری، ئەگەر بگات لە زستان کەشەکە سارد و وشک دەکات هێندەی دیکە باران دووردەخاتەوە".

 

د. لوقمان موفتی ئاماژەی بەوەکرد، ئەو دیاردانەی ئێستا هۆکارن بۆ نەبارینی باران لە رابردووشدا بە رێژەی جیاواز هەبوون، بەڵام ئەوەی وایکردووە ئێستا کاریگەریی زیاتریان هەبێت ئەوەیە، کە "گۆڕانی کەشوهەوا و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما لە جیهاندا ئەو دیاردانەی بەهێزتر کردووە، بۆ نموونە؛ ئەگەری وەرزی بارانی زۆرمان هەیە، وەک ئەوەی لە وەرزی 2018 – 2019 روویدا، کە پێشتر بارانی هێندە زۆر نەباریبوو. هەروەها ئەگەری چوار ساڵ وشکەساڵی لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوو هەیە."

 

هەروەها ئاسۆ کەمال، پسپۆڕی کەشناسیی و بەڕێوەبەری پێشووی بەڕێوەبەرایەتیی کەشناسیی سلێمانی، لە شیکارییەکدا کە بە تۆڕی میدیایی رووداوی داوە، هۆکارەکانی گۆڕانی رێژەی باران لە کوردستان و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بەمشێوەیە دەخاتەڕوو:

 

بارانبارینەکان لە ھەرێمی کوردستان و ناوچەکە وەرزانە گۆڕانی بەسەردا دێت و وەرز ھەیە لە ئاست تێکڕاییەکاندایە و وەرز ھەیە سەر و ئاستی تێکڕاییەکان و وەرزیش ھەیە خوار ئاستی تێکڕاییەکان، وەرزیش ھەبووە وەرزێکی وشک و چەند وەرزێکی وشکی بەدوادا هاتووە، ئەم بەرزونزمییەش زیاتر بەدی دەکرێت لە دوای ئەو گۆڕانکارییانەی کە بەسەر ئاو و ھەوای جیھاندا ھاتووە و زیاتر دووبارە دەبنەوە و کاریگەرییەکانی لە ناوچەکەدا بەدیدەکرێت. روودانی بەرزو  نزمی بارانبارینەکانی ناوچەکە بە رێککەوت نییە، بەڵکو دەرەنجامی کارلێکە ئاڵۆزەکانی نێوان فاکتەرە ئاو وھەوایی و بەرگەھەواییەکانی ناوچەکەو جیھانە.

 

 

1- کاریگەری بەرز و نزمییە ئاو وھەواییەکانی بەرگەهەوا و زەریاکان ( climatic oscillations ) کە ئەم بەرز و نزمییانە ماوە ماوە لەلایەن دەزگا پێشکەوتوو و باوەڕپێکراوە جیھانییەکانی ئاو و ھەوا زانیاری و داتاکانی بڵاو دەکرێنەوە، کە لە چ دۆخێکدان ( positive & negative)  ئەمانەش ھەر دۆخە و کاریگەری خۆی ھەیە لەسەر ئاو و ھەوا و بارانبارینەکان لە وەرزێکەوە بۆ وەرزێکی دیکە. 

 

 

 پەیوەستە بە جیاوازی نێوان پەستانی ھەوای بەرزی (ئازۆری) و پەستانی نزمی (ئایسلەندی) کە ئەویش لە دۆخی (positive) دا کاریگەری بای رۆژئاوا بەسەر ئەوروپادا زیاد دەکات و بارانبارینەکان لە رۆژھەڵاتی نێوەڕاست کەم دەکات، بەڵام لەکاتی negative) دا شێ لە ناوچەی کەمەری و نیمچە کەمەرییەکانەوە بەرە و سەرەوە و رۆژھەڵاتی نێوەڕاست و حەوزی دەریای سپی نێوەڕاست دەجوڵێت و بارانبارین لە ئاست بۆ سەر و تێکڕاییەکان دەبێت.

 

 

 پێوەرێکە بۆ دابەزینی بارستەی ھەوای ساردی جەمسەری بۆ خوارەوە و کاریگەری لەسەر دروستبوونی ناسەقامگیرییە کەشوھەواییەکان ھەیە، ئەمیش لە دۆخی (positive) دا پەستانی ھەوا لە جەمسەری باکوور نزمە و بای ڕۆژئاوا بەھێز دەبێت و لە جەمسەری باکووردا دەمێنێتەوە لەبەرئەوە ھاتنی بارستە ھەوای سارد بۆ ھێڵەکانی پانی خوارەوە کەمە و پلەکانی گەرما لە زستاندا سەروو ئاستی تێکڕاییەکان دەبێت و لاوازی ھاتنی نزمە پاڵەپەستۆکان و کەمی باران بارینەکان بۆ خوار ئاستی تێکڕاییەکان، بەڵام لە دۆخی (negative) دا پەستانی ھەوا لە جەمسەری باکووردا لە بەرزیدایە، بەمە بارستە ھەوای سارد بەرە و خوارەوە و دەریای سپی نێوەڕاست و وڵاتی سووریا، عێراق وتورکیا دەخزێت و دروستبوونی ناسەقامگیرییە کەشوھەواییەکان و نزمبوونەوەی پلەی گەرما و و باران بارینی لە ئاست بۆ سەروو ئاستی تێکڕاییەکانی.

 

 

ئەمەش پەیوەستە بە بەرزبوونەوە و نزمبوونەوەی پلەی گەرمای رۆژھەڵات و رۆژئاوای ئۆقیانوسی ھیندی، بۆیە لە دۆخی (positive) دا پلەی گەرمی رۆژئاوای ئوقیانوسی ھیندی بەرز دەبێتەوە و پلەی گەرمی رۆژھەڵاتی ئوقیانوسەکە نزم دەبێتەوە، بەمە چالاکی شێ ی ھاتوو لە دەریای عەرەبی زۆر زیاد دەکات و ئاستی باران بارینەکان لە جزیرەی عەرەبی وعیراق زیاد دەکات، بەڵام لە دۆخی (negative) دا شێی دەریای عەرەبی کەم دەبێت و کەمبارانییەکی رێژەیی ناوچەکە دەگرێتەوە.

 

 

ئەمەش پەیوەستە بەو بەرز و نزمییەی پلەی گەرمی رۆژھەڵاتی ئوقیانوسی ئارام لە ناوچە کەمەرەییەکان و کاردانەوەی بۆ سەر ئاو و ھەوای کیشوەری ئاسیا، ئەفریقا و ئەمریکا، کە لە دۆخی (ئەلنینۆ)دا ھەندێ جار بارانبارینەکان سەروو ئاستی تێکڕاییەکان دەبێت بەھۆی گۆڕان لە رێڕەوی با بەھێزەکان؛ لە دۆخی (لانینا) دا چڕی و زۆری بارانبارینەکان زیاتر ناوچەکانی ئوقیانوسی ھیندی و باشووری ئاسیا دەگرێتەوە.

 

جگە لەم بەرز و نزمە ئاو و ھەواییانە، چەندین جۆری دیکەی بەرز و نزمی ھەن وەکو؛ بەرز و نزمی رۆژھەلاتی ئەتڵەسی - رۆژئاوای رووسیا، بەرز و نزمیی رۆژئاوای دەریای سپی نێوەراست و بەرز و نزمی دەریای باکوور - دەریای قەزوین، هەروەها چەندین بەرزی و نزمی دیکە، کە گرنگترین و کاریگەرترینیان لەسەر ئاو و ھەوای رۆژھەڵاتی نێوەڕاستە ئەوانەی کە باسکران.

 

 

ناوچەکە و رۆژھەڵاتی نێوەڕاست ناوچەیەکی کەشوهەوای گوێزراوەیە، چونکە ناوچەکە دەکەوێتە نێوان ناوچەی نیمچە خوولگەی وشک و ناوچەی کەشوھەوای شێدار و مامناوەند، لەبەر ئەوە ناوچەیەکی ھەستیارە بۆ ھەر گۆڕانکارییەک لە سیستمە داینەمیکییەکان.

 

 

نزمە پاڵەپەستۆ زستانەییەکان و نزمە پاڵەپەستۆ گەرمییە وەرزییەکانی وەرزی ھاوین، ئەمەش کاریگەری لەسەر شێی ناوچەکە دەبێت. لەبەر ئەوە ھەر گۆڕانێک لەو نزمە پاڵەپەستۆیانەدا دەبێتە ھۆی بەرز و نزمیی لە بڕی بارانبارینەکاندا. واتە گۆڕان لە بڕی بارانبارینە وەرزییەکان یان بەرز و نزمیی بارانبارینەکان لە ناوچەکەدا دەرەنجامی کارلێکی (بەرز و نزمییە ئاو و ھەواییە جیھانییەکان و شوێنی جوگرافیای ناوچەکە و گۆڕان لە سیستەمە پەستانییەکانی ناوچەکە) لەبەر ئەوانە، پێشبینی بارانبارینی مەودای دوور (واتە پێشبینی وەرزی یان وەرزی) نەک تەنیا پشت بە مۆدێلی ژمارەیی رۆژانە دەبەستێت، بەڵکو پشت بە کۆمەڵێک سیستمی کەشوهەوای سەرەکی دەبەستێت، کە کاریگەرییان لەسەر بەرگەهەوا هەیە لە درێژخایەندا.