رێبەر ئەحمەد، وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان.
رووداو دیجیتاڵ
وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان دەڵێت، حکومەتی عێراق درێژەپێدەری کولتووری دەسەڵاتداریی رژێمی رووخێنراوە و چەوساندنەوەی خەڵک هێشتا بەردەوامە. هاوسەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەریش دەڵێت، ''پێویستە عەقڵییەتی دەسەڵاتداری لە سووریا بگۆڕدرێت''.
ئەمڕۆ چوارشەممە 19-11-2025، هەر یەک لە رێبەر ئەحمەد، وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان، ئیلهام ئەحمەد، هاوسەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر، ئیبراهیم ئەسیل، مامۆستای زانکۆی هارڤارد، فابریس بالانچە، پسپۆڕی جیۆپۆلۆتیکی سووریا و لوبنان و پیتەر گالبرێس، ئەندامی ئەنجوومەنی ئەمیندارانی زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان، لە پانێلێکی کۆڕبەندی مێپس لە زانکۆی ئەمریکیی دهۆک، دوایین گۆڕانکارییەکانی عێراق، سووریا و ناوچەکەیان تاوتوێ کرد.
رێبەر ئەحمەد رایگەیاند، رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە ماوەی 100 ساڵی رابردوودا پڕ بووە لە نائارامی و کێشە، ''ئەگەر سەیری هۆکارەکانی ئەو گرفتانە بکەین، دەگەینە دەرئەنجامی باش بۆ چارەسەری گونجاوی کێشەکان.''
''هەرێمی کوردستان ئەزموونی سەرکەوتووی پێکەوەژیانە''
ساڵی 1916رێککەوتنێکی نهێنی لە نێوان بەریتانیا و فەرەنسا بە رەزامەندیی ئیمپڕاتۆریی ئەوکاتی رووسیا بە ناوی سایکس-پیکۆ نووسرا، ئەنجامەکەی، دابەشکردنی خاکی ئەو وڵاتانە بوو کە لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریی عوسمانیدا بوون. بەهۆی دابەشکردنەکەوە، کوردستانیش بەسەر تورکیا، عێراق و سووریادا دابەشکرا، ئەمە جیا لە رۆژهەڵاتی کوردستان سەر بە ئێران بوو.
وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان ئاماژەی بە رێککەوتنی سایکس-پیکۆ کرد و گوتی، ''یەکێکە لە گرفتە هەرە سەرەکییەکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. دوای ئەو رێککەوتنە، شێوەیەکی نادروست لە عێراق حوکمڕانی کراوە.''
بەگوتەی رێبەر ئەحمەد، دابەشکردنی جوگرافیا و نەتەوەکان لە ناوچەکە، بەدەر لە ویست و ئیرادەی خۆیان بووە و ''کولتووری حوکمڕانی لە عێراق و سووریا دواکەوتوو بوو و پڕ بوون لە تووندوتیژی.''
وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان جەختی لەوە کردەوە، کێشەی سەرەکیی نەبوونی ئاشتی و سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، بەتایبەتی عێراق و سووریا، نەبوونی کولتووری یەکدی قبووڵکردنە؛ ''کاتێک کە مرۆڤ پێیوابوو نەتەوەیەک یان ئایینێک بەرزترە لە خەڵکێکی دیکە، لەوکاتەوە بڕیار دەدات لەو شوێنە لە رێگەی ئاشتییەوە ژیان نەکات.''
رێبەر ئەحمەد ئەزموونی یەکدی قبووڵکردن لە هەرێمی کوردستان وەک نموونەیەکی سەرکەوتوو دەهێنێتەوە و دەڵێت، ''سەرچاوەکەی باوەڕی ئاشتی و پێکەوەژیانە، کە ئێمە دەمانەوێت ئاشتییانە پێکەوە بژین.''
وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان باسی لە رۆڵی ئەمریکا کرد لە رووخانی رژێمی پێشووی عێراقدا و گوتی، ''ئەوە ئیرادەی نێوخۆیی عێراقییەکان نەبوو. ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاوکاری سەرەکیی ئێمە بوون بۆ رزگاربوون لە دەست رژێمێکی دیکتاتۆر. ئەگەر هاوکاریی ئەوان نەبووایە، بێگومان هیچ کامە لەوانەی ئێستا لە بەغدا دەسەڵاتدارن، رەنگە نەوەکانیشیان ئەوەیان بە چاوی خۆیان نەبینیبووایە''.
رێبەر ئەحمەد رەخنە لە شێوەی دەسەڵاتداریی ئێستای عێراق دەگرێت و دەڵێت، ''کولتووری دەسەڵاتداری لە عێراق، درێژەپێدەری هەمان کولتووری بەر لە ساڵی 2003ـیە. بۆیە بە شێوەی جیاواز چەوساندنەوەی خەڵکی عێراق دەستی پێکردووەتەوە.''
''نابێ دڵ بە رێککەوتنی دیمەشق و رۆژئاوای کوردستان خۆش بکرێت''
وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان پێیوایە، پێویستە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، بەتایبەتی لە عێراق و سووریا، کولتووری دەسەڵاتداری بگۆڕدرێت، ''ئەوەش پڕۆسەیەکی درێژخایەنە. دەبێ سەرکردەکانی عێراق دان بەوەدا بنێن هەڵەیان کردووە لەوەی تەنیا رژێم گۆڕدراوە، ئاراستە راستەکە ئەوەیە کولتووری حوکمڕانی لە عێراق بگۆڕین. یەکتر قبووڵکردن و رێزگرتن لە جیاوازییەکان بێتە ئاراوە.''
رێبەر ئەحمەد لەبارەی حکومەتی سووریا بۆ قۆناخی راگوزەر بە سەرۆکایەتیی ئەحمەد شەرع گوتی، ''ئەوەی کە هاتووەتە سەر دەسەڵات، هاوشێوەی عێراقی 2003، بە ئیرادەیەکی دەرەوەی سووریا کراوە. بۆیە گرنگە ئیرادەیەکی سووری حکومەتێکی نیشتمانی لە وڵاتەکە دروست بکات''.
وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان باسی لە رێککەوتنی 10ـی ئاداری نێوان هێزەکانی سووریای دیموکرات (هەسەدە) و دیمەشق کرد و گوتی، ''دەستخۆشی لەو هەنگاوانە دەکەین کە لەنێوان رۆژئاوای کوردستان و دیمەشق نراوە و رێککەوتنیان کردووە.''
رێبەر ئەحمەد رووی زاری کردە بەرپرسانی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر و گوتی، ''نابێ رۆژئاوای کوردستان زۆر دڵیان بە رێککەوتنەکان خۆش بێت. کاتێک مرۆڤ باوەڕ، کولتوور و عەقڵییەتی هاوکاری بۆ جێبەجێکردنی رێککەوتنەکان نەبێ، ئەستەمە جێبەجێ بکرێن.''
وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان نموونە دەهێنێتەوە، ''باشترین و پێشکەوتووترین دەستوور لە عێراق هەیە، بەڵام تاوەکو ئێستا بەشێکی زۆر کەمی لێ جێبەجێ کراوە.''
رێبەر ئەحمەد هۆشداری دا و گوتی: ''ئێستا لە هەمووکات زیاتر عێراق، سووریا و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە مەترسییەکی گەورەدان، چونکە هێشتا کێشەکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست یەکلایی نەبوونەتەوە، هێشتا نەتەوەی کورد بە شێوەیەکی گشتی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست نەگەیشتووەتە مافەکانی خۆی.''
وەزیری ناوخۆی هەرێمی کوردستان گوتیشی، تاوەکو ئەو کاتەی هەموو نەتەوە و پێکهاتەکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە ئامانج و مافی خۆیان نەگەن، پێموایە ئاشتیی بەردەوام لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست جێگر نابێت.''
''پێویستە عەقڵییەتی دەسەڵاتداری لە سووریا بگۆڕدرێت''
لە بەشێکی پانێلەکەدا، ئیلهام ئەحمەد، هاوسەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر گوتی، ''پرسی ئاشتی پرسێکی بنەڕەتیی سووریا و رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە کە لە عەقڵییەتەوە سەرچاوە دەگرێت و لە سەرووی هەمووانەوە، پرسی کورد دێت کە 100 ساڵە هێشتا بە مافەکانی خۆی نەگەیشتووە.''
ئیلهام ئەحمەد دەڵێت، لە سەردەمی رژێمی بەعس و حکومەتی راگوزەری ئێستای سووریا بە سەرۆکایەتیی ئەحمەد شەرع، مافی سیاسی و نەتەوایەتیی پێکهاتەکان پێشێلکراوە.
بەگوتەی هاوسەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر، پرسی ژن یەکێک لە پرسە بنەڕەتییەکانی سووریایە کە ''[چارەسەرنەکردنی] دەبێتە هۆی ئەوەی لە کۆمەڵگەدا ئاشتی دەستەبەر نەبێت و ناکۆکی سەرهەڵبدات. ئەو سیاسەتەی لە حکومەتدا دەگیرێتەبەر، سیاسەتی تاکلایەنەن.''
ئیلهام ئەحمەد پێیوایە دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع لە سووریا ناوەندییە و ''کاتێک سیستمێکی یەک زمانی و یەک کولتووری پێکدەهێنرێت، سەرجەم کولتوورەکانی دیکەی نێو کۆمەڵگە دەچەوسێنرێنەوە و مافیان پێشێل دەکرێت. ئەمانە دەبنە هۆی سەرهەڵدانی ناکۆکی و شەڕ.''
هاوسەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر جەختی لەوە کردەوەوە، بۆ ئەوەی کێشەکانی سووریا و رۆژئاوای کوردستان چارەسەر ببن، ''پێویستە لە سەرووی هەمووانەوە عەقڵییەتی دەسەڵاتداری بگۆڕدرێت. عەقڵییەتێک [بێتە ئاراوە] کە دەستوورێکی بنەڕەتی و دیموکراتیک، مافی سەرجەم گەلانی سووریا دەستەبەر بکات''.
سەبارەت بە لێکەوتەکانی رێککەوتنی سایکس-پیکۆ ئیلهام ئەحمەد گوتی: ''دروستبوونی رژێمی بەعس لە سووریا یەکێک لە ئەنجامەکانی رێککەوتنەکە بوو. لەوکاتەوە عەقڵییەتێک دروست بووە کە ئەمڕۆ بە زەحمەت دەگۆڕدرێت. چونکە کۆمەڵگەیەک لەسەر ئەو کولتوورە پەروەردە کرا.''
هاوسەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر جەختی لە پێویستیی دیالۆگ کردەوە و گوتی، ''لە سووریا دوای ساڵانێکی زۆر لە شەڕ و خوێنڕشتن، پێویستە بەرەو دیالۆگ هەنگاو بنرێت و چارەسەری بۆ کێشەکان و لێکتێگەیشتن هەبێ.''
ئیلهام ئەحمەد رەخنە لە لێدوانی بەرپرسانی حکومەتی سووریا لەبارەی رێککەوتنی 10ـی ئادار دەگرێت و دەڵێت، ''دەبیستین کە دەڵێن، هەسەدە نایەوێت دیالۆگەکان بەرەو پێشەوە بچن، بەڵام ئەوە هەڵەیە''.
وەک هاوسەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر ئاماژەی دا، تاوەکو ئێستا رێگەی دیالۆگ لەنێوان حکومەتی سووریا بۆ قۆناخی راگوزەر و بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر بە باشی خۆش نەکراوە؛ ''پێموایە ئەم عەقڵییەتە (تاکلایەنە) رێگە نادات کۆمەڵگەیەکی هاوبەش دروست ببێت و دیالۆگ بەڕێوەبچێت''.
ئیلهام ئەحمەد جەختی لە رۆڵی ژن کردەوە لە گۆڕەپانی سیاسەت و کۆمەڵگەدا و گوتی، ''پێویستە ژن لە ناوەندی بڕیاردا هەبێت و رێزی لێ بگیرێت. ئاشتییەک کە ژن تێیدا بەشدار نەبێ، نابێتە ئاشتییەکی درێژخایەن.''
هەر لە پانێلەکەدا ئیبراهیم ئەسیل، مامۆستای زانکۆی هارڤارد، ئاماژەی بە گرنگیی رۆڵی ژنان کرد لە دەسەڵاتدا و گوتی، ''بەشداریکردنى ژن لە دەسەڵاتدا تەنیا مافپێدان نییە، بەڵکو قازانجێکى ئابووریشە. لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە بەشداریکردنى ژن وادەکات کۆمەڵگەکان زووتر بونیادبنرێنەوە و ئەوەم بە بەڕێز شەیبانیش (وەزیری دەرەوەی سووریا) گوتووە."
''پێویستە هەر بەشێکی سووریا سیستمێکی تایبەت بە خۆیان هەبێ''
هاوکات پیتەر گالبرێس، ئەندامی ئەنجوومەنی ئەمیندارانی زانكۆی ئەمەریكی لە كوردستان لە پانێلەکەدا تیشکی خستە سەر فرەڕەنگیی کۆمەڵگەی سووریا و گوتی، ''هەرگیز لە سووریا زۆرینەیەکى ئیسلامى درووست نابێت، چونکە وڵاتێکی فرەچەشن و دیموکراتە.''
بەگوتەی پیتەر گاڵبرێس، کورد لە سووریا لەگەڵ ئەوەیە لە چوارچێوەی وڵاتەکەدا بمێنێتەوە، ''چونکە هیچ کوردێکم نەبینیوە بڵێ کوردستانێکى سەربەخۆم دەوێت، بەڵکو دەیانەوێ بەشێک بن لە سووریا."
ئەو ئەندامەی ئەنجوومەنی ئەمیندارانی زانكۆی ئەمەریكی لە كوردستان ئەوەشی خستەڕوو، ''نابێ هیچ لایەنێکى دەرەکى دەستى لە نووسینەوەى دەستوورى نوێی سووریادا هەبێت."
وەک پیتەر گاڵبرێس دەڵێت، سیستمى بەڕێوەبەریی رۆژئاوای کوردستان سیستمێکى ''سەرسوورهێنەر''ـە کە ژن و پیاو بە ''یەکسانى'' رۆڵى بەڕێوەبەرییان هەیە لە حکومەتدا، ''بەڵام ئایە ئەوە سیستمێکە بتوانرێ لە ئیدلب جێبەجێبکرێ؟ نەخێر.''
ئەو ئەندامەی ئەنجوومەنی ئەمیندارانی زانكۆی ئەمەریكی لە كوردستان ئەوەشی خستەڕوو، ئەگەر سیستمی بەڕێوەبەری لە سووریا نا ناوەندی بێت، ''لەوانەیە پێویست بکات هەر بەشێکى سووریا، سیستمێکى بەڕێوەبەریی تایبەت بەخۆیان هەبێت."
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ