لەگەڵ رەنج؛ دوژمنە شاراوەكەی نێو قاپ ‌و پێداویستییەكانی ماڵەوە

 

 

لەم بەرنامەیەدا، ‏شارەزایانی ئەو بوارە باس لەوە دەكەن تاوەكو ئێستا لە هەرێمی كوردستان هیچ ‏تاقیگەیەک نییە بۆ دیاریكردنی رێژەی پیفاس لە كاڵاكاندا. گرفتی ئەو مادەیە وەک ‏سەرۆكی بەشی خۆراكزانی ‌و پارێزی لە ‏زانكۆی ‏هەولێری پزیشكی باسی ‏دەكات ئەوەیە كە سیستمی بەرگریی لەش لاواز دەكات. دەشڵێت: "یەكەم ‏شت كە (پیفاس) تێكی دەدات بەكتریا باشەكانی گەدەمانە بەوەش ‏بەرگریمان لاواز دەبێت، ئەمەجگە لەوەی ئەگەر هەیە ببێتە هۆكارێک بۆ  ‏قەڵەوی ‌و تێكچوونی هۆڕمۆنەكان، ئەگەر چووە لەشەوە سێ‌ بۆ هەشت ‏ساڵی دەوێت بۆ پاكردنەوەی لەش".‏

 

‏‏بوونی ئەو مادەیە لە بەشێك لەو كاڵا‌و كەلوپەلانەی رۆژانە بەكاریان ‏دەهێنین لەكاتێكدا وەک پسپۆڕی كیمیایی پیشەسازی دەڵێت: "دوای كۆرۆنا ‏سیستمی بەرگریی هەموومان لاواز بووە". ئەو پسپۆڕەی بواری كیمیا ‏ئاشكراشی كرد كە توێژینەوەیان لەسەر ئاوی دووكان ‌و دەربەندیخان كردووە. ‏مادەی زۆری مەترسیداری تێدا بووە. ئەو دەڵێت: "دڵت بەو خەڵكە دەسووتێ‌ كە ‏دەیخواتەوە". 

پسپۆڕێكی بواری خۆراكیش ئەوەی روونكردەوە، لە سەرەتای ‏‏2024دا ئەمریكا مادەی (پیفاس)ی قەدەخەكردووە.‏

 

بەشێكی ئەم بەرنامەیە تەرخانكرا بۆ ئەوەی ئایا خانمان لەكاتی ‏ئامادەكردنی خۆرادن چ جۆرە مەنجەڵێک بەكاربهێنن (مس، فافۆن، تیڤاڵ، ‏ستیل، شووشە، سیرامیک) پسپۆڕێكی بواری ئەندازە ‌و دروستكردنی ‏خۆراک ‏وەڵامی ئەو پرسیارەی دایەوە. باشە ئەگەر لە سنوورەكانیشەوە كاڵای بێ‌ ‏كوالێتی رێگە بە هاوردەكردنی بدرێ‌، بۆچی بازرگانان ئەو كاڵا خراپانە ‏هاوردەی وڵاتەكەیان دەكەن؟ ئەوە پرسیاری قوتابییەكی زانكۆ بوو لە ‏بەرنامەكەدا كردی.

 

نوێنەری ژووری بازرگانی لەبەرنامەكەدا ئەوەی خستەڕوو، ‏وەک بازرگان بەرپرسیارە خەڵكیش بەرپرسیارێتیی خۆی هەیە: ‏‏"بازاڕی ئێمە بازرگانی ناچاركردووە كاڵای خراپ ‌و بێ‌ كوالێتی بهێنێ‌، خۆی ‏دەبینن بازاڕی هەرزان بازاڕەكان گەرمترە لە بازاڕی كاڵا بە كوالێتییەكان".‏

 

 

د. دلێر كوردە، پسپۆڕی كیمیایی پیشەشازی ‌و مامۆستا لە ‏زانكۆی ‏‏سەلاحەدین وەک میوانێكی بەرنامەكە ئەوەی خستەڕوو مادەی (‏PFAS‏ ‏پیفاس) لە یاری منداڵانیشدا بەكاردێت كە زۆر مەترسیدارە: "بۆیە ‏دەبێت ئاگاداری ئەو یاریانە بن بزانن منداڵ چۆن بەكاریدەهێنێ‌".‏ 

 

د. دلێر كوردە جەختی لەوە كردەوە كە پێویستە خەڵكی ئاگاداری ‏نانۆپلاستیک ‌و مایكرۆپلاستیک بن كە بەگوتەی ئەو زۆر مەترسیدارن، چونكە ‏تێكەڵاوی جەستە ‌و ژینگەكەمان بووە. ئەو گوتی: "4200 مادەی كیمیایی ‏مەترسیدار لەنێو پلاستیک هەیە". بوونی ئەو مەترسییانە لە كاتێكدایە دوای ‏كۆرۆنا سیستمی بەرگریی خەڵكی زۆر لاواز بووە.

 

د. دلێر كوردە ئەوەش دەخاتەڕوو كە پلاستیک یەكێكە لە هۆكارەكانی ‏پیسكردنی ژینگە، لەكاتێكدا پلاستیک خزمەتێكی باشی مرۆڤایەتی كردووە، ‏‏"بەڵام خراپەی زۆرترە". هەر وەكو ئەو پسپۆڕەی كیمیایی پیشەسازی ‏باسی دەكات، رۆژانە پلاستیک بەشێوازی جیاواز بەكاردەهێنین. ئەو دەڵێت: ‏‏"هەندێ‌ پلاستیک مەترسیان هەر زۆر زیاترە بە نموونە، ئەو قاپانەی ‏ps‎‏ ژمارە ‏‏6ی لەسەر نووسراوە زۆر مەترسیدارە. جگە لەوە، بەكارهێنانی عەلاگە بۆ ‏خواردنە گەرمەكان زۆر خراپە".‏

 

د. دلێر كوردە ئەوەش دەخاتەڕوو كە هەموو جۆرە پلاستیكێک مەترسیدارە ‏بە تایبەت ئەو مادانەی (‏PFAS‏ پیفاس)یان تێدایە ‏ترسناكییەكەیان ‏ئێجگار زیاترە لەوانی دیكە. جگە لە پلاستیک بەقسەی د. دلێر كوردە، (خوێ)ش ئەگەر نەزانی سەرچاوەكەی كوێیە، مەترسیدارە. ئەو دەڵێت: "نازانم ‏سەرچاوەی ئەو خوێیەی بۆ ئێمە دێت‎ ‎‏ لە كوێوەیە؟". بەدەر لەوە، مادەیەکی ‏دیكە هەیە بۆ نەرمكردنی چەرم بەكاردێت، كە لە 1999وە قەدەخە كراوە، ‏بەڵام وەک د. دلێر دەڵێت: "لە كوردستان بە ئاسانی دەست دەكەوێت".  

 

 

لەبەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا د. دلێر كوردە ئەوەی خستەڕوو كە ‏توێژینەوەیان لەسەر ئاوی دووكان ‌و دەربەندیخان كردووە گەیشتوونەتە ئەو ‏ئەنجامەی كە توخمە قورسەكان لەنێو ئەو ئاوانەدا هەن. ئەو گوتی: ‏‏"ئەوە زۆر مەترسیدارە، بەڕاستی دڵت بەو خەڵكە دەسووتێ‌ كە ئەو ئاوە ‏دەخواتەوە، چونكە رێژەیەكی زۆر توخمە قورسەكان لەنێو ئاوی دووكان ‌و ‏دەربەندیخاندا هەیە".  

 

هەر بەپێی قسەی د.دلێر كوردە، زێرابی هەولێریش ‏كە تێكەڵاوی ئاوی زێ‌ دەبێتەوە، ئەویش مەترسیدارە، چونكە كۆمەڵێک ‏توخمی قۆرسی تێدایە. د. دلێر كوردە دەڵێت: "بەهۆی پیسیی ‏ژینگەكەمانەوە، بارانیشمان مەترسیدار بووە".‏

 

ئەو شارەزایەی كیمیایی پیشەسازی ئەوەش رووندەكاتەوە فیلتەری جگەرە ‏بۆ پیسبوونی ژینگە زۆر مەترسیدارە. ئەو دەڵێت: "پێویستی بە 500 ساڵە ‏تاوەكو شیدەبێتەوە".‏

 

د. دلێر كوردە ئاماژە بەوەش دەكات ئەوان وەک پسپۆڕانی بوارەكە ‏پێویستیان بە پشتیوانیی دارایی هەیە بۆ توێژینەوەكانیان، چونكە هەموو ‏توێژینەوەكانی ئەو بوارە پێویستی بە لایەنێكی باشی دارایی هەیە.‏

 

مەترسییەكی دیكەی پلاستیک ئەو زەرفە تەنكە سپیەیە كە خواردنی گەرمی ‏پی دەپێچرێتەوە. د. دلێر كوردە ئەوە دەخاتەڕوو ئەو زەرفە تەنكە سپیەی ‏خواردنی گەرمی پێ دەپێچرێتەوە هەر زۆر مەترسیدارە نابێت بەهیچ جۆرێك ‏بەكاربێت. د. دلێر كوردە دەڵێت: "لە هەندێ‌ شوێن لایلۆن لەسەر كولێرە ‏بەڕۆن دادەنێن ‌و لەسەری دەتوێتەوە ئەوەش زۆر مەترسیدارە".‏

 

لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكە ئەو شارەزایەی بواری كیمیایی پیشەسازی ‏باسی لەوە كرد ئەو بۆنانەی لە ماڵاند بڵاودەكرێتەوە پێی دەگوترێ‌ ‏‏(ئێرفرێش) زۆر خراپە. تێكدەری ژینگەیە. ئەو گوتیشی: "بۆیەی قژ ‏مادەیەكی تێدەكرێت بۆ نەرمكردنەوەی قژەكە بەكاردێت. ئەوەش لە رووی ‏تەندروستییەوە زۆر مەترسیدارە". لە كۆتایی قسەكانی د. دلێر كوردە ‏رێنمایی ئەوەی دایە ئەو دایكانەی منداڵی ساوایان هەیە كە لە جیاتی ‏بەكارهێنانی مەمەی پلاستیک مەمەی دروستكراوی سلیكۆن بەكاربهێنن.‏

 

 

د. رۆندك ئەحمەد، سەرۆكی بەشی خۆراكزانی ‌و پارێزی لە ‏زانكۆی ‏هەولێری ‏پزیشكی وەک میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئەوەی خستەڕوو مادەی (‏PFAS‏ ‏پیفاس) رێگای خواردن ‌و خواردنەوەكانەوە تێكەڵاوی لەشی مرۆڤەكان ‏دەبێت. د. رۆندک ئەحمەد دەڵێت: "یەكەم شت كە (پیفاس) تێكی دەدات ‏بەكتریا باشەكانی گەدەمانە بەوەش بەرگریمان لاواز دەبێت".

 

بەپێی ‏زانیارییەكانی ئەو پسپۆڕەی خۆراكزانی مادەی (پیفاس) هۆكارێكە بۆ ‏هەوكردن ‌و نەخۆشییەكانی دڵ ‌و گورچیلە ‌و جگەر دەشڵێت: "ئەگەر ‏هەیە(پیفاس) ببێتە هۆكاری قەڵەوی ‌و تێكچوونی هۆڕمۆنەكان".‏

 

د. رۆندک ئەحمەد، ئاماژەی بەوەشدا (پیفاس) لەنێو ئەو پاكکەرەوانەدایە كە ‏چەوری لادەبات ‌و رۆژانە خانمان بەكاریدەهێنن، هەر پاكەرەوەكان نییە كە ‏پیفاس لە رێگایانەوە بۆ مرۆڤەكان دەگوازرێتەوە، بەڵكو بەقسەی د. رۆندک ‏ئەحمەد، "ئەو ماکیاژانەی لە رۆخساری ئافرەتاندا زۆر دەمێنێتەوە بە ئاسانی ‏بە ئاو لاناچێت موادی (پیفاس) تێدایە".‏

‏

 

مەترسیی پیفاس ‌و كاریگەرییەكانی لەسەر مرۆڤ تەنیا بە چەند نەخۆشییەک ‏راناوەستێ‌، بەڵكو وەك د. رۆندک ئاماژەی بۆ دەكات پیتاندانیش لەلای ‏ئافرەتان كەم دەكات ئەو دەڵێت "(پیفاس) كە لە موادەكانی جوانكاریدا ‏بوونی هەیە 40% پیتاندان لەنێو ئافرەتان كەم دەكاتەوە".‏

 

هەندێك كاغاز هەیە، لەپێچانەوەی خواردنە خێراكاندا بەكاردێت، ‏بەكارهێنانی مەترسیدارە، چونكە ئەو كاغەزانە بە موادی (پیفاس) رووپۆش كراوە.‏ ئەو دەڵێت: "تەنانەت كارتۆنی پیتزا بە (پیفاس) رووپۆشكراوە ئەوەش ‏مەترسیدارە."‏

 

د. رۆندک ئەحمەد ئەوەش رووندەكاتەوە سیفەتێكی (پیفاس) ئەوەیە كە ‏لەنێو خانە چەورییەكاندا خۆی حەشاردەدا بەئاسانی لە لەشی مرۆڤ ناچێتە ‏دەرەوە ئەگەر بچێتە دەرەوە ماوەی چەند ساڵێكی پێویستە د.رۆندك ‏دەڵێت "پاكبوونەوەی لەشی مرۆڤ لە پیفاس، سێ‌ بۆ هەشت ساڵی ‏پێویستە".‏

 

نەک لە خوارد ‌و پاكەرەوەكاندا، بەڵكو لە هەندێك شامپۆ ‌و بۆیەی قژیشدا ‏‏(پیفاس) بە رێژەیەك هەیە. د. رۆندک ئەحمەد دەڵێت: "ئەو شامپۆیانەی ‏پرچ لوس ‌و بریقەدار دەكات بەڕێژەیەك (پیفاس) یان تێدایە".‏

 

د. رۆندك ئەحمەد جەخت لەوە دەكاتەوە كە لە توێژینەوەكانیاندا گرنگی ‏زۆریان بە پێناسە‌و ناسینەوەی پیفاس داوە، بەڵكو وەكو پێویستە گرنگی ‏بە بە توێژینەوەكانیان نادرێت. د. رۆندك ئەحمەد دەڵێت: "زۆربەی ‏توێژینەوەكانمان لەسەر رەفەكان تۆزیان لەسەر نیشتووە  بەداخەوە هیچ ‏هاوئاهەنگییەك نییە بۆ كاركردن بە توێژینەوەی زانكۆكان".‏

 

د. رۆندك ئەحمەد ئەوەش رووندەكاتەوە كە مەمەی شیر ‌و مەمكەمژەی ‏منداڵانیش ئەگەر لە پلاستیك دروستكرابێت مەترسی هەیە نابێت بەكاربێت ‏ئەو دەڵێت "سەرەتا دەبێت هانی دایكان بدرێت شیری خۆیان بدانە ‏منداڵەكانیان نەك بەكارهێنانی شیری قوتوو، ئەگەر بەناچاری شیری قوتوو ‏بەكارهات دەبێت لە موادی پلاستیكدا شیرەكە نەگیرێتەوە، چونكە ‏مەترسیدارە".‏

 

 

رۆژانە كەم ماڵ هەیە مەنجەڵ بۆ خواردن دروستكردن بەكارنەهێنێ‌، ‏كەمجاریش ئەو پرسیارەمان لە خۆمان كردووە ئایا ئەو مەنجەڵەی ‏بەكاردەهێنین چەند تەندروستە بۆ ئامادەكردنی خوانەكانمان. د. سیروان ‏ئەحمەد، پسپۆڕی ئەندازە ‌و دروستكردنی ‏خۆراك ئەوە دەخاتەڕوو هەندێ‌ ‏‏‏مەنجەڵ بە مادەی مەترسیداری (پیفاس) رووپۆشكراوە. ئامانج لەو ‏رووپۆشكردنەش بۆ ئەوەیە خۆراكەكە بە مەنجەڵەكەدا نەسوتێ‌، بۆیە باش ‏نییە ئەو جۆرە مەنجەڵە بەكاربێت، ئەی چارەچییە؟ ئەوە پرسیاری ‏هەمووانە، لەوەڵامدا، د. سیروان ئەحمەد دەڵێت: "مەنجەڵی شووشە بە پلەی یەكەم دواتر سیرامیک ‏كە گڵینیشی پێدەگوترێ‌ دوای ئەوانیش ستیل باشە بەكاربێت، بەڵام دەبێت ‏خەڵكی ئاگاداری ئەوەش بن ستیلیش هەیە ساختەكراوە ‌و بەكارهێنانی ‏مەترسیدارە، بەدەرلەوە مەنجەڵی فافۆنیش زۆر خراپە خواردنی تێدا ‏لێبنرێ‌".‏

 

بۆ ناسینەوە مەنجەڵە باشەكانیش د. سیروان ئەحمەد ئەوە رووندەكاتەوە كە ‏زۆربەی ئەو كارگانەی مەنجەڵی باش دروست دەكەن لۆگۆكەیان بەشێوەی ‏هەڵكەندنە د. سیروان ئەحمەد دەشڵێت: "مەنجەڵ دوای رووشانی ناوەكەی ‏ئیتر دەبێت بەكارنەهێنرێ‌". ئەوەشی خستەڕوو ‏لە سەرەتای 2024دا ئەمریكا مادەی (پیفاس) قەدەخە کردووە. 

 

 

ئەو پسپۆڕەی ئەندازە ‌و دروستكردنی ‏خۆراك گەورەترین مەترسی بەوە ‏دەبینێ‌، خواردنی گەرم بخرێتە پلاستیكەوە، چونكە كاریگەری لەسەر ‏تێكچوونی خواردنەكە دەبێت. ئەو گوتیشی: "خراپیی مادەی (پیفاس) ئەوەیە ‏هەنگاو بەهەنگاو كاریگەرییە خراپییەكانی دروست دەكات، بەتایبەت ‏كاریگەری نەرێنی لەسەر هۆڕمۆنەكانی لەشی مرۆڤ دروست دەكات".‏

 

هەموو كاخەزێكی ژێر خۆراك مەترسیدار نییە، بەتایبەت ئەگەر بە سلیكۆن  ‏رووپۆشكرا بێت، د.سیروان ئەحمەد دەڵێت "كاغەزێكی تەنك هەیە بە ‏سلیكۆن رووپۆشكراوە باشە لەژێر خواردن دەبنرێ‌ ‌و هیچ مەترسییەكی ‏نییە، زۆرجاریش ئەو كاخەزانە لەسەر دەنوسرێ‌ (پیفاس) تێدایە یان نا، بۆیە ‏پێویستە خەڵكی لەوبارەیەوە زۆر وریابن، بەتایبەت هەندێك قاپ بەكاردێت ‌و ‏خواردنی تێدەكرێت هیچی لەسەر نەنوسراوە لە چی دروستكراوە".‏

 

د. سیروان ئەحمەد، ئەوەش ناشارێتەوە كە بۆ پشكنینی رێژەی پیفاس هیچ ‏ئامێرێكی پێشكەوتوو لە هەرێمی كوردستاندا بوونی نییە. لەكاتێكدا وەك ‏د. سیروان دەڵێت: "تاقیگەیەكی باش بۆ پشكنینی كاڵاكان هێندەی ‏سووپایەك بۆ هەرێمی كوردستان گرنگە".‏

‏‏"خەڵك ناچارمان دەكات كاڵای خراپ بهێنین."‏

 

د. عەبدولواحید تەها، بەڕێوەبەری لێكۆڵینەوە ‌و كاروباری رێكخراوەكان لە ‏ژووری بازرگانی ‌و پیشەسازی هەولێر وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ‏ئەوەی خستەڕوو هەندێ‌ بازرگان بۆیە كاڵای خراپ ‌و بێ‌ كوالێتی دەهێنن ‏هۆكارەكەی خەڵكییە. ئەو گوتی: "بازاڕی ئێمە بازرگانی ناچاركردووە كاڵای ‏خراپ ‌و بێ‌ كوالێتی بێنێ‌، ئێوە سەیری بازاڕ بكەن هەمیشە بازاڕی هەرزان ‏بازاڕەكان گەرومترە لە بازاڕی كاڵا بە كوالێتییەكان".‏

 

د. عەبدولواحید تەها جەختی لەوە كردەوە وەک ژووری بازرگانی هەولێر هیچ ‏كاتێك لەگەڵ ئەوە نین، بازرگانان بەدەر لە یاسا ‌و رێنماییەكانی ئەم وڵاتە ‏كار بكەن: "ئەگەر بازرگانیش خراپ بێت، دەبێت لە سنوورەكانەوە ‏رێگە لە هاتنی كاڵای خراپ بگیرێت، هەموو ئەو كاڵا خراپانەی هاتوون لە ‏سنوورەكانەوە گەیشتوون ‌و مۆڵەتی هاتنیشیان پێدراوە". ‏

 

د. عەبدولواحید تەها، ئەوەشی خستەڕوو وەك بازرگان بەرپرسیارە خەڵكیش ‏بەرپرسیارە. ئەو گوتی: "خەڵکی ئێمە شتی هەرزانی دەوێ‌ نەك شتی ‏بەكوالێتی، پێویستە خەڵك هەڵوێستی هەبێت شتێك كە خراپ بێت نەكڕێت".‏

 

ئەوەی بۆ د. عەبدولواحید تەها مایەی خۆشحاڵییە گەڕانەوەی خەڵكە بۆ ‏كڕینی بەرهەمە خۆماڵییەكان كە كوالێتیان باشە ئەو گوتی: "خەڵكی خەریكە ‏دەگەڕێتەوە سەر كڕینی بەرهەمە خۆماڵییەكان ئەوەش جێگای ‏خۆشحاڵییە".‏

 

لە كۆتایی قسەكانی د. عەبدولواحید تەها ئاماژەی بەوەشدا ئەگەر خەڵكی ‏هۆشیاری هەڵبژاردنی كاڵا باشەكانی بەرز بێت: "ئەو كاتە شتی خراپ خۆی ‏لە بازاڕدا كەمدەبێتەوە".‏