دیمەنی بەرنامەکە.
رووداو دیجیتاڵ
چارەنووسی دەرچووە یەکەمەکانی زانکۆ و پەیمانگاکانی هەرێمی کوردستان بووەتە یەکێک لە پرسیارە گەورەکان و حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەتایبەت لە سایەی کەمبوونەوەی دەرفەتەکانی دامەزراندن لە کەرتی گشتیدا. لەم بەرنامەیەدا، چەندین لاو، پسپۆڕ و بەرپرسێکی وەزارەتی خوێندنی باڵا بەوردیی باسیان لە گرفتی دەرچووە سێ یەکەمەکانی زانکۆ و پەیمانگاکان کرد، کە 7 ساڵە دامەزراندنیان لە کەرتی حکومیدا وەستاوە و لە کەرتی تایبەتیشدا دەرفەتی کارکردنیان کەمە. میوانەکان هاوڕا بوون لەسەر قووڵی کێشەکە و پێویستی گۆڕانکاری بنچینەیی.
د. توانا نەجەف، بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی کارگێڕی و دارایی لە وەزارەتی خوێندنی باڵا، جەختی لەسەر هەوڵەکانی وەزارەت کردەوە بۆ دامەزراندنی یەکەمەکان و ئاماژەی بەوەدا کە زیاتر لە 4,500 کەس دامەزراون. بەڵام، هێشتا نزیکەی 10,200 یەکەم پێویستیان بە دامەزراندنە و بۆ ئەوەش مانگانە 10 ملیار دینار پێویستە، کە ئەمەش لە توانای وەزارەتدا نییە. د. توانا ئاشکراشی کرد کە وەزارەت نووسراوی بۆ بەغداش کردووە، بەڵام ئەنجومەنی خزمەتی عێراق رازی نەبووە، جگە لەوانەی لە ناوچە جێناکۆکەکانن.
د. کاروان عەلی، نوێنەری گشتی دەرچووە سێ یەکەمەکانی زانکۆ و پەیمانگا حکومییەکان، نیگەرانی قووڵی خۆی دەربڕی و جەختی لەوە کردەوە کە دامەزراندن مافی یەکەمەکانە و ئەوان بۆ ئەوە یەکەم بوون تا ببنە مامۆستای زانکۆ. ئەو پێی وایە ئەمە تەنیا گرفتێک نییە، بەڵکو "کوشتنی گیانی 10 هەزار خێزانی ئەم وڵاتەیە."
ئارام بابان، ئەندامی کارگێڕی ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی و ئاکام عومەر، شارەزای دۆزینەوەی هەلی کار، رایانگەیاند کە پێویستە دەرچووان تەنیا پشت بە دامەزراندنی حکومەت نەبەستن و روو لە کەرتی تایبەت و پڕۆژەی بچووکی خۆیان بکەن. ئارام بابان پێی وایە "دامەزراندن مردنێکی هێواشە" و هانی گەنجانی دا دەست بە کاری بازرگانی بچووکی خۆیان بکەن.
دەرچوویەکی زانکۆش بە شێوەیەکی سۆزداری باسی لە بەفیڕۆچوونی 7 ساڵ تەمەنی خۆی کرد و پرسیاری ئەوەی کرد بۆچی عێراق یەکەمەکانی دامەزراند، بەڵام هەرێمی کوردستان نایکات.
چارەنووسی نادیاری یەکەمەکان و 30 نووسراو
پرسی چارەنووسی دەرچووە یەکەمەکانی زانکۆ و پەیمانگاکان لە هەرێمی کوردستان، گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار. لە کاتێکدا ئەم گەنجانە بە ئاستێکی بەرزی ئەکادیمی خوێندنیان تەواو کردووە، بەڵام رووبەڕووی ژیانێکی نادیار بوونەتەوە.
د. توانا نەجەف روونی کردەوە کە ساڵانە 50 بۆ 60 هەزار دەرچوو لە خوێندنی ئامادەیی دێنە ناو خوێندنی باڵا. ئەم ژمارە زۆرە وادەکات ژمارەی دەرچووانی یەکەمیش بەرز بێتەوە. د. توانا ئاماژەی بەوەدا کە بۆ دامەزراندنی نزیکەی 10,200 یەکەمەکان، مانگانە 10 ملیار دینار پێویستە، کە ساڵانە دەکاتە 120 ملیار دینار. "ئەم بڕە پارەیە لە توانای وەزارەتی خوێندنی باڵادا نییە، چونکە کۆی داهاتی وەزارەت ساڵانە تەنیا 70 ملیار دینارە، کەچی پێویستیان بە 120 ملیار دینارە."
روونیشی کردەوە کە وەزارەتەکەیان 30 نووسراوی فەرمی بۆ لایەنە پەیوەندیدارەکان کردووە، لەوانەش وەزارەتەکانی پلاندانان، دارایی و کار، بەڵام هێشتا چارەسەرێکی بنچینەیی نەدۆزراوەتەوە. هەروەها، نووسراویان بۆ بەغداش کردووە، بەڵام "ئەنجومەنی خزمەتی عێراق نەچووە ژێر باری دامەزراندنی سێ یەکەمەکە، جگە لەوانەی لە ناوچە جێناکۆکەکانن."
د. توانا جەختی لەوەش کردەوە کە "زۆربەی ئەم دەرچووانە لە زانکۆ تایبەتەکان کار دەکەن، بەڵام رەنگە لە تایبەتمەندی هەموویان نەبێت."
بۆچوونی عێراق لەسەر دامەزراندنی یەکەمەکان
د. کاروان عەلی، نوێنەری گشتی دەرچووە سێ یەکەمەکان، بە توندی نیگەرانی خۆی دەربڕی. ئەو گوتی "کاری ئێمە لە بازاڕی کاردا نییە، ئێمە بۆ ئەوە یەکەم بووین ببینە مامۆستای زانکۆ."
ئەو رایگەیاند کە دەرچووە یەکەمەکان خۆیان بە شیاوی کارکردن لە کەرتی تایبەت نازانن، لە لایەکی دیکەشەوە کەرتی تایبەت وەریان ناگرێت، چونکە پێیان دەڵێن "ئێوە لەسەر دامەزراندنن، هەر کاتێک بێت دەڕۆن."
د. کاروان عەلی وتیشی "ئەمە تەنیا گرفتێک نییە، بەڵکو کوشتنی گیانی 10 هەزار خێزانی ئەم وڵاتەیە."
نوێنەری گشتی دەرچووە سێ یەکەمەکان روونیشی کردەوە کە حکومەتی عێراق پێی گوتوون "ئێوە حکومەت و پەرلەمانی خۆتان هەیە، دامەزراندنتان لای من نییە." ئەو داوا لە وەزارەتی خوێندنی باڵا دەکات کە کێشەی یەکەمەکان بباتەوە ئەنجوومەنی وەزیران بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێکی گونجاو.
"پۆلیسیش بێت بەدوامدا، دانامەزرێم"
ئارام بابان، ئەندامی کارگێڕی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی سلێمانی، پێی وایە گەنجانی کوردستان پێویستە لە دابینکردنی هەلی کاردا پشت بە خۆیان ببەستن. ئەو گوتی: "لە وڵاتان، ئەم گەنجانە پێش تەواوکردنی زانکۆ لەلایەن کۆمپانیاکانەوە بۆ کار دەگیرێن."
ئارام بابان پێی وایە "دامەزراندن مردنێکی هێواشە، پێویستە ئەمانە بچنە بازاڕەکان و لە بواری خۆیاندا دەست بەکار بکەن." ئەو پێشنیازی کرد کە پێویستە رێکارەکانی پێدانی مۆڵەتی کاری بازرگانی بچووک ئاسان بکرێت و حکومەت پشتیوانییان بکات بۆ ئەوەی خۆیان پڕۆژەی بچووکیان هەبێت. ئەو گوتی "ئەگەر تەمەنی ئەم گەنجانەم هەبێت، پۆلیسیش بێت بەدوامدا، دانامەزرێم."
بڕوانامە پاسپۆرتێکی بێ ڤیزەیە
د. عەبدولواحید تەها، بەڕێوەبەری لێکۆڵینەوە و کاروباری رێکخراوەکان لە ژووری بازرگانی و پیشەسازیی هەولێر، جەختی لەوە کردەوە کە "لە کەرتی تایبەت تەنیا پشت بە توانا ئەکادیمییەکان نابەسترێت."
ئەو رایگەیاند کە ژوورەکانی بازرگانی دەتوانن رێنمایی گەنجان بکەن بۆ دەستکەوتنی کار لە کەرتی تایبەت و خولی راهێنان بۆ کارکردن دەکەنەوە، "بەڵام گەنجان نایەن."
د. توانا نەجەفیش رای وەزیری خوێندنی باڵای بە بیر هێنایەوە: "جەنابی وەزیری خوێندنی باڵا دەڵێت بڕوانامە پاسپۆرتە و ئیش ڤیزەیە."
ئەویش وەک ئارام بابان پێی وایە ئەم گەنجانە دەبێت خۆیان ڤیزەی کار وەربگرن، واتە پشت بە توانای خۆیان ببەستن بۆ دۆزینەوەی هەلی کار.
خەرجی زۆر و بەرهەمی کەم
لە بەشێکی دیکەی بەرنامەکەدا ئاکام عومەر، شارەزای دۆزینەوەی هەلی کار، پرسیارێکی گرنگی ورووژاند و گوتی "نازانم مامۆستا ئیتر چۆن هانی قوتابیان دەدا بۆ یەکەمی؟".
ئەو ئاماژەی بەوەدا کە هەر قوتابییەک تاوەکو خوێندن تەواو دەکات، نزیکەی 53 هەزار دۆلار لەسەر بودجەی گشتی خەرج دەکرێت. "رەوایە کەسێک 53 هەزار دۆلار لە پێگەیاندنیدا خەرج بکرێت، دواتر نەزانن چی لێ بکەن؟".
د. توانا نەجەفیش پشتڕاستی کردەوە کە خەرجی هەر قوتابییەکی خوێندنی باڵا لەسەر حکومەت ساڵانە 5 ملیۆن دینارە. "ساڵانە 11 ملیار دینار کرێی بەشە ناوخۆییەکان دەدەین. 11 هەزار مامۆستا و 156 هەزار قوتابیمان هەیە کە 113 هەزار و 500یان دەرماڵە وەردەگرن."
ئەم ژمارانە بەڕوونی ئاماژە بەوە دەدەن کە حکومەت بڕێکی زۆر پارە لە بواری خوێندنی باڵادا خەرج دەکات، بەڵام بەشێکی زۆری دەرچووان بێکار دەمێننەوە، ئەمەش بەفیڕۆدانی سامانی وڵاتە.
رۆژانە 1,000 دەرفەتی کار لە عێراقدا رادەگەیەنرێت، چەندی لە کوردستانە؟
هەر لەم بەرنامەیەدا ئاکام عومەر ئاماژەی بەوەدا کە "لانیکەم رۆژانە 1,000 دەرفەتی کار لە عێراقدا رادەگەیەنرێت، 30%یان لە کوردستانە". ئەمەش نیشاندەدات کە دەرفەتی کار هەیە، بەڵام "ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە دەرفەتی کار و بێکاریشمان زۆرە." ئەم دۆخە ئاماژەیە بۆ نایەکسانییەک لە نێوان پسپۆڕییەکانی دەرچووان و پێداویستییەکانی بازاڕی کاردا، یان نەبوونی توانا و شارەزایی پێویست لەلایەن دەرچووانەوە.
لە زانکۆکانی کوردستان ناوەندێک هەیە ناوی (ناوەندی گەشەپێدانی کار) CDCیە. ئەم ناوەندە کاری دۆزینەوەی هەلی کارە بۆ دەرچووانی زانکۆکان. د. توانا نەجەف ئاشکرای دەکات کە "تاوەکو ئێستا 2,199 دەرچوو لە رێگەی لە رێگەی ئەو ناوەندەوە دەرفەتی کاریان بۆ رەخساوە."
ئەمەش نیشاندەدات هەندێک هەوڵ هەیە بۆ دۆزینەوەی کار بۆ دەرچووان، بەڵام بە بەراورد بە ژمارەی یەکەمە بێکارەکان، ئەم ژمارەیە زۆر کەمە. چونکە ژمارەی تەنیا یەکەم تاوەکو سێیەمی زانکۆ و پەیمانگاکان زیاتر لە 10,000 دەرچووە، واتە لانیکەم 8,000یان دەرفەتی کاریان بۆ نەڕەخساوە. دەرچوویەکی زانکۆ شتێکی دیکەی ئاشکرا کرد، ئەویش پشتگیری حیزبییە بۆ دەستکەوتنی کار لە کەرتی تایبەت. ئەو گوتی "سیڤیم بردە شوێنێک، داوای پشتگیری حیزبییان لێ کردم."
ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە لە کەرتی تایبەتیش، کێشەی گەندەڵی و واسیتە کاریگەری هەیە و رێگرە لە بەردەم دۆزینەوەی کاری شایستە بۆ گەنجان.
"رۆژانە بە 7 هەزار دینار قاپ دەشوات"
بەشێکی زۆری دەرچووە یەکەمەکان گلەیی ئەوەیان هەبوو کە کەرتی تایبەت لە کوردستاندا "کەرتی حیزبییە" نەک پیشەیی. دەرچوویەکی زانکۆ گوتی "مەعقولە یەکەمێکی زانکۆ رۆژانە بە 7 هەزار دینار لە چێشتخانەیەک قاپ بشوات؟".
دەرچوویەکی دیکە باسی لەوە کرد کە "هاوڕێیەکی خۆم لە کەرتی تایبەت تەنیا لەسەر میزاجی کوڕی خاوەنکارەکە دەرکراوە."
هەروەها، دەرچووەکان گلەیی ئەوەیان هەبوو کە کەرتی تایبەت داوای شارەزایی دەکات، لە کاتێکدا ئەوان یەکەم جارە کار دەکەن و شارەزاییان نییە. د. عەبدولواحید تەها لە وەڵامدا گوتی "بەبێ بەرامبەریش خولی راهێنان بۆ کارکردن دەکەینەوە، گەنجان نایەن."
"بۆ وەرگرتنی ئەزموون بڕۆن بەبێ پارە کار بکەن"
هەریەک لە ئارام بابان و د. عەبدولواحید تەها جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە پێویستە گەنجان پشت بە خۆیان ببەستن و روو لە کاری تایبەت و پڕۆژەی بچووک بکەن. ئارام بابان پێشنیاز دەکات حکومەت پشتیوانی دارایی گەنجان بکات بۆ دەستپێکردنی پڕۆژەی خۆیان. ئارام بابان پێشنیازی ئەوەش دەکات کە گەنجان بۆ وەرگرتنی ئەزموون بۆ ماوەیەک لە کەرتی تایبەت کار بکەن. ئەو گوتی "لە جیاتی ئەم گەنجانە بم، بۆ کۆکردنەوەی ئەزموون دەچمە کەرتی تایبەت بەبێ بەرامبەر بۆ ماوەیەک کار دەکەم."
ئاکام عومەریش پێشنیازی ئەوە دەکات کە "دەتوانرێ لە رێگەی کۆنسووڵخانەکان و ژووری بازرگانییەوە لە دەرەوەی وڵات کار بۆ دەرچووە یەکەمەکان بدۆزرێتەوە."
ئاکام عومەر داوای ئەوەش دەکات "پێویستە کەرتی تایبەت بۆ 6 مانگ دەرچووەکان وەربگرێت و مووچەی تەواویان پێ بدات. ئەگەر باش نەبوو، دەتوانێت دوای 6 مانگەکە رەوانەی بکات."
د. توانا نەجەف جەختی لەسەر هەوڵەکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا کردەوە بۆ دامەزراندنی ئەو گەنجانە. ئەو گوتی "نییەتی جەنابی وەزیری خوێندنی باڵا ئەوەیە لەم کابینەیەدا کێشەی سێ یەکەمەکان یەکلایی بکاتەوە."
پێشبینی ئەوەش دەکات لە 2026دا بودجەیەکیان بۆ دامەزراندنی یەکەمەکان بۆ دابین بکرێت.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ