مەلا بەختیار: هەرێمی کوردستان لە دیموکراسی و مەدەنییەوە لەپێش عێراقەوەیە

 

ئەمڕۆ یەکشەممە 14ـی ئەیلوولی 2025، کۆنفرانسی چاودێریی دیموکراسی، لە بەغدا بە سپۆنسەریی تۆڕی میدیایی رووداو بەڕێوەچوو. لە پانێڵی یەکەمدا مەلا بەختیار، سیاسەتڤانی ناسراوی کورد و لێپرسراوی پێشووی دەستەی کارگێڕی مەکتەبی سیاسیی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لەگەڵ ژمارەیەک سیاسەتڤانی عێراقی قسەی کرد.  مەلا بەختیار لە کۆنفرانسەکە بە عەرەبی قسەی کرد و بۆچوونی خۆی لەبارەی دۆخی دیموکراسی لە عێراق خستەڕوو.

 

 

مەلا بەختیار بەم پێشەکییە قسەی کرد و رایگەیاند، لە مێژووی عێراقدا هیچ سیستمێکی دیموکراسی راستەقینە نەبووە، تەنیا ناوی دیموکراسی هەبوون. کۆمەڵگە لە سیستەمەکانی عێراق زیاتر گەشەی کردبوو، تاڕادەیەک کۆمەڵگە مەدەنی بوو، بەڵام رژێمەکان لە دیموکراسییەتەوە دوور بوون و بانگەشەی دیموکراسییان دەکرد. هەندێک لە رژێمەکانیش دیموکراسییان پەیڕەو نەدەکرد و ئەمەش کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر رای گشتیی عێراق هەبوو، واتە رای گشتیی دیموکراسی مەدەنی راستەقینە لەم وڵاتەدا چی بوو؟ هاوکاریی ئاراستەی مەدەنییان نەکرد کە لە عێراقدا سەریهەڵدا. رژێمی بەعس گەورەترین زیانی بە دیموکراسی گەیاند بەراورد بە سیستەمەکانی پێشوو.

 

بۆ بەعسییەکانیش گوتی: "بە بڕوای من فاشیستی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستن. تەنیا تۆتالیتاری فاشیست نەبوون، بەڵکو بە واتای وشە فاشیستن. تاوانەکانی رژێمی بەعس بەراورد بکە بە تاوانەکانی مۆسۆلینی یان هیتلەر یان فرانکۆ لە ئیسپانیا، هیچ جیاوازییەک نییە. جیاوازییەکە ئەوەیە کە عێراق جوگرافیایەکی بچووکی هەبوو و تواناکانی ئابووری و سەربازی و کێشەکانی تایبەتی خۆیان هەبوو."

"پێموایە تاوەکو ئێستا روانگەیەکی راستەقینە و روون نییە سەبارەت بە ناسنامەی ئایدۆلۆژی رژێمی بەعس و تاوەکو ئێستا کاریگەرییەکانی ماوەتەوە. تاوەکو ئێستا مەترسی سیستەمە فاشیستە تۆتالیتارییەکان بە تەواوی تێگەیشتنی بۆ نییە کە چۆن کاریگەرییان لەسەر رای گشتی و پەروەردەی گەنجان بۆ گەیشتن بە تەمەنی پیری هەیە و دەبێت، ئەمە کاریگەرییان لەسەرە و تاوەکو ئێستاش کاریگەرییەکانی ماوەتەوە دوای رووخانی عێراق."

 

بۆ قۆناخی رووخانی بەعس، ئەوەی خستەڕوو کە ئەمریکییەکان رۆڵێکی سەرەکییان بینی لە رووخاندنی سەدام. "بەداخەوە ئۆپۆزسیۆنی کورد، شیعە، سوننە، چەپڕۆ، نیشتمانپەروەران و ئەوانی دیکەش، نەمانتوانی رژێم بڕوخێنین. ئەمەش شتێکی سرووشتییە لە مێژوودا، هەموو رژێمە فاشیستەکان لە رێگەی شەڕی دەرەکییەوە رووخان. هیتلەر و مۆسۆلینی وەک نموونە، بەڵام فرانکۆ نەڕووخا، تاوەکو کۆتایی تەمەنی فەرمانڕەوایی کرد. پینۆشێ لە چیلی نەڕووخا، تاوەکو کۆتایی تەمەنی فەرمانڕەوایی کرد."

 

"سەدام ئەگەر ئەم هەموو شەڕە نەبووایە بە ئاسانی نەدەکەوت. بەشار ئەسەد بەهۆی گوشاری نێودەوڵەتی و هەرێمیی نەبووایە بە ئاسانی نەدەکەوت. وای دەبینم کە دوای رووخانەکە تاوەکو ئێستا ناتوانین بڵێین هیچ دژە دیموکراسی و فراوانکردنی دیموکراسی نییە، لە عێراق هەڵبژاردن هەیە لەگەڵ هەموو کێشەکانی. هەندێک ئازادی رۆژنامەڤانی هەیە لەگەڵ هەموو کێشەکانی. لە گوتاری سەرەتایی خۆتاندا جەختتان لەسەر چەند خاڵێکی زۆر گرنگ کردەوە. دیموکراسی تەنیا بەشداریکردن نییە لە هەڵبژاردنەکان و تەنیا گۆڕینی دەسەڵات نییە، بەڵکو کولتوورێکی مێژوویی قووڵە. هۆشیاریی دیموکراسی، هۆشیاریی مەدەنی، هۆشیاریی چۆنیەتی گۆڕینی دەسەڵات و پاک و بێگەردی لە هەڵبژاردنەکاندا و ئازادی ژن و دادپەروەری، هەموو ئەم شتانە ستراتیژییەتی دیموکراسین لە جیهان.هیچ وڵاتێک لە جیهاندا ناتوانرێت پێی بگوترێت دیموکراسی کە تەنیا پشت بە هەڵبژاردنی ئەم پارتە یان ئەوەی دیکە ببەستێت. لە ئەنجامدا کاتێک پرۆسەی دیموکراسی لە عێراقدا بۆ پرۆسەیەکی هۆشیاریی دیموکراسی کۆمەڵایەتی پەرەنەسەنێت، پێموایە لە ئەنجامدا رووبەڕووی پاشەکشەیەکی سیاسیی مەترسیدار دەبینەوە."

 

 

مەلا بەختیار باسی دیموکراسیەت لە سەدەی بیستەم و ئێستا دەکات و دەڵێت، "دەمەوێت بزانم دیموکراسی لەم سەردەمەدا بە بڕوای ئێوە چۆنە؟ دیموکراسی لە سەردەمی جیهانگیریدا. جیاوازییەکی گەورە هەیە لە نێوان دیموکراسی لە چلەکان، پەنجاکان، شەستەکان، حەفتاکان هەیە و ئێمە لە سەردەمی جیهانگیریداین. دیموکراسی دەبێت دیموکراسیی گەل بێت، نەک دیموکراسی دەسەڵات و پارتە دەسەڵاتخوازەکان. دووەم، مافەکانی ژن بە شێوەیەکی تەواو، دادپەروەری، خۆشگوزەرانی مەدەنی، هەڵبژاردنی پاک و بێگەرد. هەموو ئەم شتانە ئێستا زۆر گرنگن."

 

"ئێستا تێکەڵاویی زیرەکی دەستکرد و سۆشیاڵ میدیا و هەموو ئەم شتانە زۆر گرنگن. مەحاڵە عێراق یان هەر وڵاتێکی دیکە لە ناوچەکەدا بتوانێت لە گۆڕانکارییەکانی جیهان داببڕێت. ئێمە لە سەردەمێکی سەیردا دەژین، لە یەکێک لە وتارەکانمدا ناوم لێناوە کە ئێمە لە سەردەمێکی پاش ئیمپریالیزمدا دەژین. ترەمپ نوێنەرایەتی سەردەمی سیاسی پاش ئیمپریالیزم دەکات."

 

 

گوتیشی: "لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە، بە هەق یان ناهەق، دۆخێکی بابەتییانە و روون لە نێوان کوردستان و عێراقدا دروست بووە. بە دڵنیاییەوە من کورد و کوردستانیم و شانازی بە کوردستانی بوونمەوە دەکەم. شتێکی سەیرە ئەگەر کوردێک بیەوێت خۆی لە ژینگەی عێراق یان ژینگەی عەرەبی یان ژینگەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و گۆڕانکارییە جیابووەکان داببڕێت، پێموایە کوردستان هێشتا دیموکراسییەکی راستەقینە نییە، بەڵام هەنگاوەکانی لە عێراق گرنگترن لە رووی دیموکراسی و لە رووی مەدەنییەتەوە. تەنانەت لە رووی خزمەتگوزارییە ئابووری و پیشەسازییەکان و ئازادیی بازرگانی و ئازادی بازاڕ و ئازادی ژنان و هەموو ئەم شتانەدا، هەنگاوی جیدی و کاریگەرترمان لە عێراق زیاتر ناوە، بەڵام تاوەکو ئێستا ئایا ئێمە دیموکراسییەکی راستەقینەین؟ نەخێر".

 

ئەوەشی خستەڕوو کە "دیموکراسیی کۆمەڵایەتی تاڕادەیەک هەیە و مەدەنییەت تاڕادەیەک هەیە، هۆشیاری بۆ خەباتکردنی زیاتر بۆ دیموکراسی هەیە. هەموو ئەم شتانە هەن بەڵام ئێمە لە قۆناخێکی راگوزەرداین بۆ دیموکراسی لە کوردستان و لە عێراقدا. لە عێراق تێبینییەکم هەیە سەبارەت بەوەی کە عێراق پێشەنگ بووە یان باشترین وڵات بووە بۆ دامەزراندنی دیموکراسی و دەسەڵات. پێموایە ئەم بیرۆکەیە راستە ئەگەر بەراوردی بکەیت بە وڵاتانی عەرەبی لە ناوچەکەدا. بەڵام جگە لەوەی ئەگەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاستی گەورە یان بچووک فراوان بکەینەوە، ئەوا ئەمە پێویستی بە مشتومڕێکی راستەقینەیە، بابەتێکی گرنگە."

 

 

مەلا بەختیار لەبارەی ئەزموونی دیموکراسی و سیستمی فیدراڵیی کوردستان دوا و گوتی: "ئێمە لە کوردستانی عێراق فیدراڵیمان راگەیاند. ئەوە تاکە ئەزموونە لە جیهاندا بێ رێککەوتن لەگەڵ ناوەند. فیدراڵیەت لە ساڵی 1992 راگەیێندرا و کوردستان بووە دەروازەی سەرەکی بۆ گۆڕانکارییەکانی عێراق."

"هیچ ئۆپۆزسیۆنێک لە عێراقدا نەبوو کە پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ شۆڕشی چەکداری لە کوردستانی عێراق نەبێت یان لەگەڵ ئەو ئەزموونەی کە بە فیدراڵیەت لە کوردستانی عێراق راگەیێندرا. ئەمە یەکەم. دووەم ئەگەر بە سادەیی بەراورد بکەین بە بوونی هێزی چەکداری حیزبی یان نەبوونی لە عێراق، پێموایە لە عێراقدا دەوڵەتێکی قووڵ و هێزی چەکداری زۆر زیاتر هەیە لەو هێزانەی چەکداری کە لە کوردستانی عێراق بوونیان هەیە."

 

گوتیشی: "من لەگەڵ هێزێکی چەکداری یەکگرتووم، چ لە کوردستان بێت یان عێراق، دەبێ یاسایی بێت و پەیوەندییەکی پتەوی بە دەوڵەتەوە هەبێت و دەستوور جێبەجێ بکات و پارێزگاری لە دەستوور بکات."

 

مەلا بەختیار باشترین رێگە دەستنیشان دەکات و دەڵێت، "پێموایە لە ماوەی 5 بۆ 10 ساڵی داهاتوودا هیچ هێزێکی چەکداری تاکەکەسی لە ناوچەکەدا نامێنێت، لە عێراق و لە کوردستاندا نامێنێت. ئەم دۆخە زیانی بە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و بە هەندێک وڵات لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست گەیاند. سەیری کارەساتەکانی ناو ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و هەندێک وڵات لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست بکەن. بۆیە جەخت لەوە دەکەمەوە کە نە لە کوردستان و نە لە عێراق و نە لە ناوچەکەدا، هێزی چەکداری تاکەکەسی دۆخێکی تەندروست نییە."

 

 

بۆ گرووپە چەکدارەکانی ناو کوردستان و عێراق، مەلا بەختیار رایگەیاند، بۆ دامەزراندنی دەوڵەت و دامەزراوەکانی دەوڵەت و دەستووری دەوڵەت و دۆخی مەدەنی. ئەمە دۆخێکی نائاساییە کە لە قۆناخی گواستنەوەدا تێپەڕیوە و هەرگیز نابێ هێزی چەکداری دەرەوەی یاسا هەبێت. لە کوردستانی عێراق یان لە سلێمانی هەرگیز من بە هیچ شێوەیەک بەشێک نیم لەوە، بە تەواوی رەتی دەکەمەوە. بە تەواوی هیوادارم ئەوەی لە سلێمانی یان لە کوردستان روویدا، لە بەسرە و نە لە سەماوە و نە لە بەغدا و نە لە هیچ ناوچەیەکی دیکە روونەدات."

 

"بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم ناوچەیە لەبەردەمماندایە، بۆچی تەنیا سلێمانی؟ هەمان شت لە یەمەنە. چەند هێزی چەکداری لە سووریا هەیە؟ چەند هێزی چەکداری لە لوبنان هەیە؟ چەند هێزی چەکداری تەنانەت لەناو ئیدارەی فەلەستین هەیە؟ چەند هێزی چەکداری لە عێراق و لە وڵاتانی دیکە هەیە. بە داخەوە، ئەم هێزە چەکدارانەی حیزبی و هۆزەکان و ناوخۆییانە، هەموو ئەمانە زیات بە دیموکراسییەت دەگەیێنن. زیانی بە هاووڵاتی و زیانی بە ئازادی هاووڵاتیان گەیاند و دەگەیێنێت. دۆخێکی تەندروست نییە هەرگیز."

 

 

بۆ ئەم بابەتەش، مەلا بەختیار بۆچوونەکانی ئاشکرا کرد و رایگەیاند، هەموو دەستێوەردانێکی دەرەکیی کارەسات بەدوای خۆیدا ناهێنێت. ئەمریکا چەکی بایۆلۆجی لە ژاپۆن بەکارهێنا و دوای جەنگی جیهانی دووەم، باشترین وڵاتی دیموکراسی و گەشەسەندوو لە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا دامەزراند کە تاوەکو ئێستا ژاپۆنە. کۆریای باشوور و باکوور قوربانییەکانیان لە ملیۆنێک کەس زیاتر بوو، لەگەڵ ئەوەشدا ئەمریکا ئەوەی دامەزراند کە لە کۆریای باشوور دامەزراندی و نموونەی سیستەمی دیموکراسی و خۆشگوزەرانی لە کۆریای باشوور. ئەڵمانیاناوەندی جەنگ بوو لە کاتی جەنگی جیهانی دووەم، بە تەواوی وێران کرا. لە ئەنجامدا، بە گەورەترین جۆری هاوکاری ئەمریکی و رۆژئاوا، دەوڵەتێکی رۆژئاوای ئەڵمانیایان بە شێوەیەکی سەیر دامەزراند و پاشان ئەڵمانیای رۆژهەڵات رووخا و تێکەڵ بەو دەوڵەتە دیموکراسییە بوو. دەوڵەتە تۆتالیتارییەکان لە جیهانی رۆژهەڵاتدا هەموویان رووخان. هەموویان رووخان لە ئەنجامی سەرکەوتنی ئەزموونە دیموکراسییەکان لە دەوروبەری ئەوروپای رۆژهەڵاتدا، هەموویان ەووخان. واتە ئەمە نیشانەی ئەوەیە کە هیچ سیستەمێکی تۆتالیتاری لە جیهاندا و لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا ناتوانێت لە مێژوودا بمێنێتەوە.

 

 

سەبارەت بە فەلەستین، مەلا بەختیار گوتی: "بە دڵنیاییەوە یەکەم شت ئەوەیە کە گەلی فەلەستین مافێکی رەهای هەیە بۆ دیاریکردنی چارەنووسی خۆی و دامەزراندنی دەوڵەتەکەی و قودسی رۆژهەڵات پایتەختی بێت. ئەمە هیچ مرۆڤێکی دیموکراسی کە باوەڕی هەبێت بە کەمترین ئاستی دیموکراسی، نابێت گومانی لەسەر ئەمە هەبێت. دەبێت کێشەکانی گەلانی جیهان نەک فەلەستین، کە فەلەستین بۆ عەرەبەکان گرنگە. بەڵام فەلەستین کێشەی کێشەکان و دۆزی دۆزەکان نییە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. ئێمە گەلی کوردین، پەنجا ملیۆن کەسین. بۆچی پەراوێز بخرێین و دۆزێکی دیکە بەسەرماندا بسەپێنرێت کە دۆزی فەلەستینە و بکرێتە دۆزی دۆزان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا؟ لەگەڵ ئەوەشدا، من وەک کورد و وەک کەسێکی دیموکراسییخواز 100٪ پشتگیری لە دۆزی فەلەستین دەکەم بۆ دیاریکردنی چارەنووسی خۆی."  

لەبارەی پرسی 7ـی ئۆکتۆبەر مەلا بەختیار بەمشێوەیە دۆخەکەی وێناکرد و رایگەیاند، بە ڕاستی پاڵەوانێتییەکی ئەفسانەیی بوو بۆ حەماس. پاڵەوانێتییەکی ئەفسانەیی بوو. بەڵام لە ئەنجامدا بۆ کوێ گەیشتین؟ یەکەم شت کە زیان بە مرۆڤی سیاسی و مرۆڤایەتی لە جیهاندا دەگەیەنێت، ملکەچبوونی هەموو وڵاتانی عەرەبییە بۆ بەرگرینەکردن لە غەززە. هەموو باس و خواسیان فڕۆکەیەک بنێرن، کاروانێک لە هاوکاری بنێرن، ئەمە برینی غەززەییەکان ساڕێژ ناکات، هەرگیز ساڕێژ ناکات. کوان عەرەبەکان؟ کوان وڵاتانی عەرەبی؟ کوان جەنگەکانی عەرەبەکان لەگەڵ ئیسرائیل؟ کوان هەموو ئەم شتانە؟ بۆ سڕینەوەی فرمێسکیان تەماتە و برنج و گۆشت و دەرمان دەنێرن. ئەم کێشە گەورەیەی عەرەبی کە کێشەی فەلەستینە، ئێستا کورت کراوەتەوە و بۆ چۆنیەتی گەیاندنی هاوکارییەکان بچووک کراوەتەوە. ئەمە دۆخێکی سیاسی نییە، ئەمە نیشانەی ئەوەیە کە وڵاتانی عەرەبی، لەوانەش عێراق، لەم کێشە بنەڕەتییە پاشەکشەیان کردووە. هەروەها و شکستی خۆیان سەلماند لە پشتیوانیکردن لە فەلەستین. شکستی خۆیان سەلماند لە پشتیوانی راستەقینە تا رۆژی دوایی بۆ ئەو کێشەیە. 

 

 

ئەم سیاسەتڤانەی کورد رایگەیاند، سەبارەت بە ئێران، ئەمە زۆر گرنگە من قسەم لەگەڵ بەرپرسانی باڵا لە کۆماری ئیسلامی ئێران کردووە. پێموایە ئەرکی خۆیان لە ناوچەکەدا جێبەجێ کردووە، بە بڕێکی زۆر هاوکاری فەلەستینییان کردووە. ئێمە قەرزداری ئێرانین لە کاتی بەکارهێنانی چەکی کیمیایی و هەڵەبجە و ئەنفال، ئەمە چاکەیەک بوو لەسەر ئێمە، پشتیوانیان کردین و ناتوانین ئەم چاکەیە لەبیر بکەین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تەواو بوو. دەبێت ئێران تێبگات کە شتەکان گۆڕاون. لە ڕووی تەکنەلۆژیا، جەنگ، هەواڵگری، هەموو ئەمانە گۆڕاون. پێموایە ئەگەر ئێران دوای ئەم ئەزموونانەی کە لە فەلەستین و غەززە و باشووری لوبنان و سووریا و ئەوانی دیکە روویدا، پێموایە ئەگەر ئەگەر هەندێک لە سیاسەتەکانی بگۆڕێت، ئەوا دەبێتە ناوەندی ئاشتبوونەوە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. بۆیە دەبێت سیاسەتەکانی بگۆڕێت لە ئەنجامی شەڕەوە. شەڕ کۆتایی هات، واتە ئەجێندای شەڕ بۆ رزگارکردنی گەلان و شۆڕشی چەکداری بۆ رزگارکردنی گەلان کۆتایی هات. 

 

 

گوتی: "ئێمە ئێستا لە سەردەمێکدا دەژین کە دوو پرسی هاوتەریبمان هەیە. یەکەم، هەموو وڵاتان یان دیموکراسی دەبن یان لە کۆمەڵگا جیادەبنەوە و دیکتاتۆرییەت بەسەریاندا دەسەپێنن. دەبێت لە ماوەی 10-15 ساڵی داهاتوودا هەموو وڵاتان بەرەو دیموکراسی بچن. دووەم، پرسی نەتەوەییەکان: فەلەستین با بڵێین لە سەرووی هەمووانە، پاشان کورد و ئەرمەن و چەرکەس و ئەمازیغییەکان و بڕۆ دوورتر و تامیلییەکان، هەموو ئەم نەتەوەییانە لەبەردەمماندا کاتێکی کەممان هەیە بۆ چارەسەرکردنی کێشە نەتەوەییەکانمان لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە تێیاندا دەژین. جارێکی دیکە دەڵێمەوە کە خەونی دامەزراندنی دەوڵەتێکی نەتەوەیی هێدی هێدی کۆتایی هات. خەونی دامەزراندنی دەوڵەتێکی نەتەوەیی هێدی هێدی کۆتایی هات.  پێشبینی دەکەم لە 10 بۆ 15 ساڵی داهاتوودا ئەم وڵاتانە دەبێت ببنە دیموکراسی و ئەگەرنا ناتوانن لەم سەردەمی جیهانگیری و سەردەمی گۆڕانکارییەکان و سەردەمی پیشەسازی و زیرەکی دەستکرد و پێشهاتەکانی دیکەشدا بژین. نەتەوەکانمان وەک ئێمە لە هەموو بەشەکانی کوردستان نەک تەنیا کوردستانی عێراق، دەبێت لەم پرۆسەیە دیموکراسییە تێکەڵ ببن." 

 

 

مەلا بەختیار بەم قسانە کۆتایی بە پانێڵەکە هێنا و رایگەیاند، سەبارەت بە تورکیا، پێموایە تورکیا لە عێراق پێشەنگتر بوو بۆ دامەزراندنی دیموکراسی. ئازادییەکانی ناو تورکیا و گۆڕینی دەسەڵات لە تورکیا هیچ ساختەکاری و ناڕەزایەتییەکی تێدا نییە. لە تورکیا هیچ دەوڵەتێکی قووڵ نییە. من پشتگیری دۆزی کورد لە کوردستانی تورکیا دەکەم بۆ بەدەستهێنانی هەموو مافەکانیان. ئەوان هەندێک چارەسەر دەدۆزنەوە و من پشتگیری ئەم چارەسەرانە دەکەم، چ زۆر بن و چ کەم بن، چونکە لە ئەنجامدا چارەسەرن. من کتێبێکم هەیە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی عەرەبی و باس لە سەردەمی دوای جەنگی سارد دەکەم. ستراتیژی شۆڕش بۆ بەدەستهێنانی مافە دیموکراسییەکانی گەلانی نەتەوەیی کۆتایی هات. من کتێبێکم هەیە لە ساڵی 1989 ئەم کتێبەم نووسیوە. پێموایە ئەم کێشەیە لە تورکیا و ئەم کێشەیە لە سووریا دەبێت بە شێوەیەکی دیموکراسی چارەسەر بکرێت.