بودجەی داهاتووی عێراق و ئەرکی نوێنەرانی کورد

یەکێک لە سادەترین ئەو ئابوورییانەی کە بتوانی لێی تێبگەی لەڕووی دارایی و بودجەدانانەوە، عێراقە. تاکسەرچاوەیی لە عێراق و گرێدراوەی بە داهاتی نەوتەوە، وایکردووە هەژمارکردنی داهاتەکان ئاسان بن. هەژمارکردنی خەرجییەکانیش بە هەمان شێواز ئاسانە.

 

لەبەر ئەوەی کاری هەرە لە پێشینە، دابینکردنی مووچەی ئەو هەموو مووچەخۆرانەیە، کە بەتایبەتی لە چەند ساڵی رابردوودا، ژمارەیان زۆر زیادیکردووە. ئامادەکردنی بودجە بۆ حکومەت کارێکی سادەیە، گریمانەیەک بۆ نرخی نەوت دادەنێن، داهاتەکان و خەرجییەکان ریزدەکەن و کورتهێنانی بودجە پێشبینی دەکەن، دوای ئەوە پەرلەمان چەندین مانگ خۆی پێوە سەرقاڵ دەکات، کە لە بنەڕەت دا گرنگ نییە. 90٪ـی داهاتەکانی حکومەت لە دەرەوەی دەسەڵاتەکەیەتی و پەیوەستە بە گۆڕانکارییەکانی بازاڕی جیهانی نەوتەوە. ئەو ژمارانەش کە دانراون وەک بڕی خەرجییەکان، مەرج نییە لەسەر شانی حکومەت و وەزارەتی دارایی خەرجی بکەن. بەپێی ئەو داهاتەی دەگاتە دەستیان، خەرجییەکان تەرخان دەکرێن، ئەمەش ناویان لێناوە خەرجی (فعلی) یان کرداری. کورتهێنانی چەند تریلیۆن دینار تاوەکو 10 تریلیۆن دینار و 20 تریلیۆن دیناریش دەتوانن بە ئاسانی لە رێگەی قەرزی نێوخۆیی و دەرەکییەوە چارەسەربکەن. هەرچەندە خۆیان ئەوەندەش تووشی ژانەسەر ناکەن و ئاسانترین رێگە دەگرنەبەر. ئەو ژمارانەی بۆ خەرجی وەبەرهێنان دانراون، کەمی دەکەنەوە بۆ ئەوەی کورتهێنانی بودجە لە کۆنترۆڵ دەرنەچێت. گرنگیش نییە لە داهاتوو چی روودەدات، ئەوە سیاسەتی چەندین ساڵەی حکومەتی ئێستا و حکومەتەکانی پێشتری عێراق بووە. ئەمە هەموو سیستمی بودجەدانانی عێراقە. لەم نێوەندەدا کێ گەورەترین زیان دەکات. هەرێمی کوردستان کە ساڵێک چەند مووچەیەکی دەخورێت، چ بگاتە ئەوەی پشکی خۆی لە بودجە وەربگرێت و بودجەیەکی هەبێت بۆ گەشەپێدان و ژێرخان، بۆ ئەوەی لانیکەم ساڵانی داهاتوو و نەوەی داهاتوو کێشەکانیان کەمتر بن و کوێرەرێگەیەکیش بەرەو گەشەکردن و پێشکەوتن دروستبێت.

 

لەبەر ئەوەیە، ئەمجارە باشترە نوێنەرانی هەرێمی کوردستان لە بەغدا، لە پەرلەمان و حکومەتی داهاتووی عیراق، هەڵوێست و سیاسەتی کارکردنیان بگۆڕن. لە جیاتی ئەوەی بکەونەوە بەر شاڵاوی سیاسەتی هەڵەی دارایی و بودجەدانانی عێراقەوەو بپاڕێنەوە بۆ تەرخانکردنی پشکی هەرێمی کوردستان، باشترە هەڵوێستێکی رەخنەگرانە و هێرشبەرانەیان هەبێت لە دامەزراوەکانی عێراقدا. تەحەددای سیاسەتی هەڵەی دارایی حکومەتی عێراق بکەن، هیچ نەبێت بۆ ئەوەی لانیکەم پشکی دادوەرانەی هەرێمی کوردستان دابین بکرێت و مافی خەڵکی هەرێمی کوردستان نەخورێت.

 

ئەوان دەبێت هیچ پاشەکشەیەک نەکەن لە دابەشکردنی کۆی داهاتی عێراق بەپێی ژمارەی دانیشتووان و داوای 14٪ ـی بودجە وەک پشکی راستەقینەی هەرێمی کوردستان بکەن. هەروەها دەبێت داوای لابردنی دەستەواژەی (فعلی) یان کرداری بکەن، کە بووەتە هۆکار بۆ ئەوەی یاسی بودجەی عێراق بە تەواوەتی بێ مانا بێت. حکومەتی فیدراڵی عێراق ساڵ لەدوای ساڵ بە کرداریی خەریکە بنەمای فیدراڵیبوون دەگۆڕێت و بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕوات، کە هەموو شتێک بەشێوازی ناوەندی لە بە‌غداوە کۆنترۆڵ بکات. دانانی سیستمی باج و گومرکی یەکگرتوو، یەکێکە لە سادەترین کارەکانی حکومەتی عیراق، کە رەوتی بازرگانی لە هەرێمی کوردستانی بەتەواوەتی لەنێو بردووە.

 

گرنگترین ئەرکی نوێنەرانی کورد لە بەغدا رەنگە ئەوە بێت کاربەدەستان و لایەنە عیراقییەکان تێبگەیەنن، کە سیستمی سیاسی و دارایی عیراق، فیدراڵییەوە و نابێت لەوە بترسن. رەنگە هاوشێوەی وڵاتانی دیکە، سیستمی فیدراڵی کارا، کۆی وڵات بەرەو ئابوورییەکی باشتر و خۆشگوزەرانی زیاتر هان بدات. حکومەتی عێراق بەپێی داتا فەرمییەکانی وەزارەتی دارایی بۆ خەرجی و داهاتەکانی 9 مانگی ئەم ساڵ، نزیکەی 4 تریلیۆن دیناری بۆ پاڵپشتی لە نرخی سووتەمەنی و کارەبا تەرخان کردووە. زیاتر لە 4 تریلیۆن دیناریشی وەک سوودی سەر قەرزەکانی داوەتەوە، هەموو ئەمانە لەسەر حیسابی پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەدا. ئەمە بە تەنیا یەکسانە بە کۆی ئەو پارەیەی کە بۆ هەرێمی کوردستان لەو 9 مانگەدا تەرخانی کردووە.

 

ئەو سیاسەتە داراییانەی وەزارەتی دارایی عێراق لە ساڵانی 2024 و 2025 جێبەجێی کردوون، راستییەکی تاڵ ئاشکرا دەکات. سەقامگیریی دارایی ئێستای تەنیا لە رێگەی سڕکردنی خەرجییەکانی وەبەرهێنان (گەشەپێدان و پڕۆژەکانی ژێرخان) و کەڵەکەبوونی قەرزێکی زۆری ناوخۆییەوە، مسۆگەر کراوە. شیکردنەوەی راپۆرتە داراییە فەرمییەکان پشتڕاستی دەکاتەوە، کە هەرچەندە پێویستییە داراییە هەنووکەییەکان (وەک مووچە و خانەنشینی و چاودێری کۆمەڵایەتی) دابینکراون، بەڵام ئەم سیاسەتە بووەتە هۆی لاوازکردنی توانای وڵات بۆ گەشەسەندنی درێژخایەن.

 

 

کێشەی سەرەکی بودجەی عێراق لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا، ئەو جیاوازییە لە نێوان داهاتەکان، بەتایبەتی داهاتی نەوتی و خەرجیەکانیدا دروستبووە. ئەمە لە خشتەی خوارەوە دیارە.

 

 

کۆی گشتی کورتهێنانی بودجە لە ماوەی 21 مانگدا گەیشووەتە 17.88  ترلیۆن دینار، ئەمەش وایکردووە حکومەت پەنا بۆ رێکاری بەپەلە ببات، کە بریتی بوون لە قەرزکردن (دەرەکی و ناوخۆیی) و کەمکردنەوەی خەرجییەکان. 

 

چارەسەری نێوخۆیی، سڕکردنی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان

 

خێراترین و ئاسانترین رێکار کە وەزارەتی دارایی گرتوویەبەر، کەمکردنەوەی پارەدارکردنی پڕۆژەکانی وەبەرهێنانە . ئەم هەنگاوە هاوکات لەگەڵ کەمکردنەوەی کۆی گشتی خەرجییەکان، یارمەتیدەر بووە بۆ ئەوەی کورتهێنانەکە زۆر دەرنەکەوێت.

ئەم داتایانەی خوارەوە دەریدەخەن، کە پڕۆژەکانی وەبەرهێنان و گەشەپێدان بەراورد بە خەرجییە ناچارییەکان (مووچە و ...) چەندە پشتگوێ خراون.

 

 

خەرجیی بەکارخستن (تەشغیلی):  لە ساڵی 2024 دا 144.16 ترلیۆن دینار و لە 9 مانگی یەکەمی 2025 دا 95.78 ترلیۆن دینار بووە. (ئەمە زیاتر لە 95٪ـی کۆی خەرجییەکانی بردووە).

 

خەرجیی وەبەرهێنان (پڕۆژەکان):  لە ساڵی 2024 دا تەنیا 6.37 ترلیۆن دینار و لە 9 مانگی 2025 دا تەنیا 4.20 ترلیۆن دینار بووە.

رێژەی وەبەرهێنان:  نزیکەی 4٪ـی کۆی خەرجییەکانی پێکهێناوە، واتە گەشەپێدان بە تەواوی پەراوێزخراوە.

 

پابەندبوونی دارایی بە خەرجییە هەنووکەییەکان (مووچە، خانەنشینی و پاڵپشتییەکان) باڵی بەسەر بودجەدا کێشاوە. لە 9 مانگی 2025، خەرجی بەکارخستن 22.8 هێندەی خەرجی وەبەرهێنان بووە. لە ساڵی 2024، خەرجیی بەکارخستن  22.6  هێندەی خەرجیی وەبەرهێنان بووە. ئەم رێژە نزمەی خەرجی وەبەرهێنان (تەنیا 4%ی خەرجییەکان) بەڵگەیە، کە حکومەتی عێراق بڕیاری داوە کورتهێنانەکە لەسەر حسابی سڕکردنی پڕۆژەکان پڕبکاتەوە. بە واتایەکی دیکە، لە هەر 100 دینارێک کە خەرج دەکرێت، کەمتر لە 5 دینار بۆ بنیاتنانی ئایندەی عێراق تەرخان کراوە.

 

 

وەزارەتی دارایی عێراق هەرچەندە کۆی خەرجییەکان و بەتایبەتی خەرجی وەبەرهێنانی کەمکردووەتەوە، بەڵام هەر کورتهێنانی بودجەی بەتەواوەتی پێ چارەسەرنەکراوە و ناچار بووە لە رێگەی دیکەوە پڕی بکاتەوە. لە ماوەی 21 مانگدا میکانیزمی دیکەی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنان بریتی بووە لە خستنەڕووی (قەواڵەی دارایی) بۆ بانکە حکومی و بازرگانییەکان. وەزارەتی دارایی دەسەڵاتی یاسایی خۆی بەکارهێناوە بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانەکان. ئەوەش بووەتە هۆکار بۆ کەڵەکەبوونی قەرزە نێوخۆییەکان.

 

کۆی قەرزی گشتی: مەزەندە دەکرێت کۆی قەرزی گشتیی عێراق (نێوخۆیی و دەرەکی) تا کۆتایی ساڵی 2025 ، بڕی120  ترلیۆن دینار (نزیکەی 92 ملیار دۆلار) تێپەڕێنێت.

 

قەرزی نێوخۆیی: بەشێکی زۆری کورتهێنانەکە لە رێگەی قەرزی نێوخۆییەوە، بەتایبەتی لە رێگەی بانکە حکومی و بازرگانییەکانەوە پڕکراوەتەوە، کە  تا ناوەڕاستی 2025، قەرزی نێوخۆیی بە زیاتر لە 91  ترلیۆن دینار (نزیکەی 69 ملیار دۆلار) مەزەندە کراوە.

 

 

قەرزکردنی زۆر لەلایەن وەزارەتی داراییەوە، بەتایبەت قەرزی نێوخۆیی کێشە بۆ بانکی ناوەندی درستدەکات، بە چەشنێک نەتوانێت سیاسەتی نەختی سەربەخۆی خۆی جێبەجێبکات، کە سەقامگیرکردنی نرخی دینار و هەڵاوسانە. ئەگەر بریاربێت هەر کات حکومەت کورتهێنانی بۆ دروستبوو، رووبکاتە بانکی ناوەندی (بانکە حکومی و بازرگانەکان قەرزی وەزارەتی دارایی دەکڕنەوە، بەڵام بانکی ناوەندی پارەداریان دەکات) و بانکی ناوەندیش بە چاپکردنی پارە جێبەجێیبکات، ئەوە دەبێتە هۆکار بۆ ئەوەی بانکی ناوەندی نەتوانێت هەڵاوسان و نرخی دینار کۆنترۆڵ بکات. ئەم تێکەڵکردنە لە زانستی ئابووریدا بە تێکەڵبوونی سیاسەتی بودجەدانان لەگەڵ سیاسەتی نەختینە ناوزەدکراوە، کە سەربەخۆیی بانکە ناوەندییەکان دەخاتە ژێر پرسیارەوە.

 

 

وەزارەتی دارایی ناتوانێت راستەوخۆ لە بانکی ناوەندییەوە قەرزبکات، لەبەر ئەوەیە لە بانکە حکومی و بازرگانییەکان قەرز دەکات، بەڵام دواجار بانکی ناوەندییە کە پرۆسەی پارەدارکردنەکە دەکەوێتە سەرشانی. ئەگەر بریار بێت زۆربەی نەختینەی بانکە حکومی و بازرگانییەکان بە مەبەستی پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە بەکاربێت، پارەیەک نامێنێتەوە بۆ کەرتی تایبەت. لەبارودۆخێکی ئاسایی و ستاندارددا، کەرتی تایبەت کە هەوێنی هەمەچەشنکردنی ئابوورییە، لە رێگەی قەرزی بانکەکانەوە گەشە دەکات. 

 

 

رێگەچارەی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنان، ئەگەرچی لە کورتخایەندا کێشەی حکومەت لە دابینکردنی مووچە و خەرجییەکان چارەسەردەکات، بەڵام بارە قورسەکە دەخاتە ئەستۆی نەوەی داهاتوو، بەتایبەتی نەوەی داهاتووی هەرێمی کوردستان کە بەبەردەوامی لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە پێویستییە داراییەکانی پشتگوێ خراون. پەیڕەوکردنی سیاسەتی کەمکردنەوەی خەرجییەکانی وەبەرهێنان و گەشەپێدان، راستەوخۆ زیان لە گەشەی نانەوتی دەدات کە لە ساڵی 2024 دا بەزەقی دەردەکەوێت، هەرچۆن لە نوێترین راپۆرتی خۆیدا لەسەر عێراق، سندووقی نێودەوڵەتی دراو هۆشداریدەدات لەوەی گەشەی بەرهەمی نێوخۆیی نانەوتی لە عێراق لە 13.8٪ـی ساڵی 2023 دابەزیوە بۆ 2.5٪ لە 2024 دا. ئەمەش وادەکات عێراق بە بەردەوامی ببێتە دیلێک لەدەستی بازاڕی ناجێگیری نەوتدا.