ناوەندی SETA نزیك لە حكومەتی توركیا: پڕۆژەی ئۆڤاكۆی توانای ئەوە دەداتە بەغدا كە حكومەتی هەرێم سزا بدات

 

 

 

ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەتە بە كاریگەری كردنەوەی دەروازەی سنووریی ئۆڤاكۆی كە ئەم رۆژانە لە پەیوەندییەكانی توركیا و عێراقدا و، هەروەها لە مەسەلەی ئاسایشی هەرێمایەتی توركیادا گفتوگۆی لەسەر دەكرێت . پڕۆژەی ئەم دەروازە سنوورییە لە زۆر بواردا كاریگەری لەسەر پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و بەغدا دەبێت.

 

لەڕووی ئابوورییەوە، ئەمە دەبێتە هەلێك بۆ پەرەپێدانی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەڕێی هێڵێكی راستەوخۆوە كە هەردوو وڵات پێكەوە دەبەستێت. دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی تێچووی گواستنەوەش لە سایەی دەروازەیەكی جێگرەوە بۆ دەروازەی خابوور (ئیبراهیم خەلیل). هەروەها رێگە خۆشدەكات بۆ زیاتركردنی كۆنترۆڵی حكومەتی بەغدا لەسەر بازرگانیی دووقۆڵی.

 

لەڕووی سیاسییەوە، ئەم پڕۆژەیە كاریگەری دەبێت لەسەر پەیوەندیی توركیا لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، سەرباری كاریگەرییەكەی لەسەر پەیوەندیی توركیا لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی عێراق. وەهاش چاوەڕواندەكرێت كە كاریگەری لەسەر پەیوەندیی بەغدا و هەولێریش هەبێت. دامەزراندنی هێڵێكی ئەمین لە ئۆڤاكۆیەوە بۆ بەغدا، رۆڵی دەبێت لە زیادكردنی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی و زەمینە بۆ چالاكبوونی رۆڵی توركیاش لە ناوچەكەدا خۆشدەكات.

 

لەڕووی هاوسەنگییە سیاسییەكانی ناوخۆی عێراقیشەوە، ئەم پڕۆژەیە لە سایەی ئەو پەیوەندییە راستەوخۆیەی لەگەڵ توركیا دایدەمەزرێنێت، پێگەی حكومەتی عێراق لە بەرامبەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهێز دەكات.

 

لەڕووی ئاسایشەوە، سەقامگیربوونی پەیوەندییەكانی توركیا و عێراق، دەكرێ لە مەودای درێژدا ببێتە خاڵی وەرچەرخانی ململانێ لەگەڵ (پەكەكە) كە لە ناوچەی شنگال بڵاوبووەتەوە.

 

 

دەكەوێتە ناوچەیەكی ستراتیژیی گرنگەوە لە خاڵی پێكگەیشتنی هەرسێ سنووری توركیا، عێراق و سووریا و نزیكە لە دەروازەی سنووریی خابوور. پڕۆژەی دەروازەی نوێی ئۆڤاكۆی ماوەیەكە لە كارنامەی حكومەتی توركیادایە و بۆ ئەو مەبەستە لەگەڵ حكومەتی مەركەزیی عێراق لە پەیوەندیدایە.

 

بە كردنەوەی ئەم دەروازە سنوورییە، هەلێك لەبەردەم توركیا و عێراق دەڕەخسێ بۆ دامەزراندنی پەیوەندیی ئابووری و بازرگانیی راستەوخۆ. ئەم رێڕەوە پێشنیازكراوە لەڕێی هێڵی ئۆڤاكۆی- پێشخابوور- تەلەعفەر- مووسڵ تاوەكو بەغدا و بگرە تاوەكو بەسرەش لە باشوور درێژ دەبێتەوە، ئەمەش بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات لە تێپەڕین بە دەروازەی خابووردا رزگار دەكات، كە دەكەوێتە ناو سنووری حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە و هەلی ئەوە دەداتە عێراق و توركیا كە هەڵوێستەكانیان بەرامبەر یەكدی نەرم بكەن، واش چاوەڕواندەكرێ كە پڕۆژەكە لێكەوتەی سیاسیشی بەدواوەبێت. پێش هەرشتێك، هەلی ئەوە دەداتە حكومەتی ناوەندیی عێراق كە پێگەی خۆی لە بەرامبەر هەولێر بەهێزتر بكات، ئاشكراشە ئەم پێگە و هەڵوێستە پاش گشتپرسیی 25ی ئەیلوولی 2017ی هەرێمی كوردستانی عێراق، لە پەیوەندی هەردوو وڵاتدا گرنگییەكی زیاتری وەرگرت. سەرباری ئەوەش، دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندیی فراوانتر دەبێ و پێگەی بەغدا لەڕووی سیاسییەوە، لە ناوخۆی وڵاتدا بەهێزتر دەكات. بەڵام بۆ ئەوە، بەغدا دەبێ ئارامی و ئاسایش لە مووسڵ و تەلەعفەر دابین بكات كە هێشتا شانەی نووستووی داعش لەوێ هەن، ئەوە سەرباری گرووپەكانی حەشدی شەعبی. بەبێ ئەمە ئاسایشی گشتی بەرقەرار نابێ ئەگەر پڕۆژەكەش جێبەجێبكرێت. 

 

رێگەیەكی ئەمین لەو ناوچەیە بۆ توركیا بە مانای كردنەوەی دەرگایە لەسەر كۆمەڵێك پێشهاتی ئەرێنی لەڕووی ئاسایشی سنووری لای باشوورەوە. كاتێك حكومەتی ناوەندیی عێراق بە تەواوی كۆنترۆڵی ئەو ناوچەیە دەكات، ئەوا توركیا هەلی ئەوەی بۆ دەڕەخسێ لە ململانێیدا لەگەڵ پەكەكە كە لە ناوچەی شنگال چالاكن، هەنگاوی گرنگ بچێتە پێش. ئەم رەوشە نوێیە سەرەتای وەرچەرخانێكی گرنگ دەبێت لە شەڕی دژی پەكەكە كە تائێستا سوودی لە بۆشایی دەسەڵاتی سیاسی لەو ناوچەیە بینیوە. دەستگرتن بەسەر ناوچەی شنگالدا كە دەكرێت بە پردی پەڕینەوەی دابنێین لەنێوان قەندیل و باكووری سووریا، لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا هەلێك دەداتە توركیا كە ناكرێ بە هەندی وەرنەگرێت.

 

ئەم لێكۆڵینەوەیە لە سێ بەش پێكدێت: بەشی یەكەم پەیوەندی بازرگانیی توركیا و عێراق هەڵدەسەنگێنێ و لەسەر ئەو فاكتەرانە رادەوەستێ كە كاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەكانی هەردوو وڵات هەیە. بەشی دووەم گەنگەشەی ئەو رۆڵە دەكات كە دەروازەی سنووریی ئۆڤاكۆی لە پەیوەندیی هەردوو وڵاتدا لەسەر ئاستەكانی ئابووری و ئەمنی دەیگێڕێ و، بەشی سێیەمیش تەرخانە بۆ هەڵسەنگاندنی ئاسایشی توركیا و لەسەر میحوەری توركیا و شنگال و پەكەكە رادەوەستێ.

 

 

عێراق لە پێشەوەی ئەو وڵاتانە دێت كە پەیوەندی ئابووری و بازرگانیی گەورەیان لەگەڵ توركیا هەیە، بە گەڕانەوە بۆ ئەم ساڵانەی دوایی، دەتوانین بڵێین پەیوەندییەكانی هەردوو وڵات چڕوپڕ بوون. هەناردەی توركیا لە ساڵی 2017 دا بڕی 9.1 ملیار دۆلار بووە، پاش ئەوەی لە ساڵی 2005دا تەنیا 2.75 ملیار دۆلار بوو. بەهای داهاتەكانی لە هەمان ماوەدا لە 66 ملیۆن دۆلارەوە بەرز بووەتەوە بۆ 1.5 ملیار دۆلار. ئاشكرایە قەبارەی بازرگانی لەو ماوەیەدا بەرەو زیادبوونێكی گەورە چووە، بۆیە پلان و سیاسەتی دروستدەكرێ هەڵگری زۆر توانای مژدەبەخش بێ بۆ داهاتوو. چالاكییەكانی داڕشتنەوەی پەیكەری ئابووری لە عێراق بۆ نەهێشتنی شوێنەوارەكانی تووندوتیژیی بەردەوام لە دوای داگیركاری ئەمریكاوە لە 2003 تاوەكو دەگاتە 2010 و دواتر، ژینگەیەكی باش فەراهەم دەكات بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانی هەردوو وڵات لە بواری ئابووری بەرەوپێش ببات، هەردوو وڵاتیش لەمە سوودمەند دەبن، ئەگەر هەنگاوی پێویستی بۆ بنێن.

 

ئەم ساڵانەی دوایی كۆمەڵێك رووداوی گرنگیان بەخۆوەبینی كە كاریگەرییان لەسەر پەیوەندی ئابووریی توركیا و عێراق دانا. رووداوی یەكەم كاتێك رێكخراوی داعش لە ساڵی 2014 بووە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی عێراق و دەوڵەتانی ناوچەكە، ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵاتی هێنایە خوارەوە. رەوشی ئەمنیی رێگە وشكانییەكان رووی لە خراپی كرد و باڵادەستیی داعش لەسەر مووسڵ و ناوچەكانی دیكە تاوەكو دەروازەی بەغدا، چالاكی بازرگانی بردە دۆخی متبوونەوە.

 

پێش تەقینەوەی قەیرانی داعش، كۆمپانیا توركییەكان بەرهەمەكانی خۆیان بە هەندێ رێڕەوی دیاریكراودا دەگواستەوە بۆ عێراق. رێگەكە لە زاخۆوە دەستیپێدەكرد بۆ مووسڵ و پاشان تكریت و بەغدا و تاوەكو بەسرە، بەڵام بەهۆی هێرشی بەردەوامی داعش كە لە 2014دا خۆی راگەیاند و هێرشی پێچەوانەی هێزە ئەمنییەكان، رەوشی ئەمنیی ئەو رێگەیە تێكچوو، پاشان بازرگانییەكە گواسترایەوە بۆ رێگەی زاخۆ- دهۆك، پاشان هەولێر و كەركووك تا بەغدا و بەسرە، بەوجۆرەش جموجوڵی كاڵا لەو ناوچانەی كە داعش دەستی بەسەرداگرتبوون، بە یەكجاری نەما.

 

لەو ماوەیەدا هیچ گۆڕانێكی ئەوتۆ لە رێگەی بازرگانیی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان رووینەدا. رێگەی زاخۆ- دهۆك هەولێر وەك خۆی بەكاردەهات. لە ماوەكانی دواتردا، توركیا رێگەیەكی بەكاردەهێنا كە لە خابوورەوە درێژ دەبووەوە بۆ زاخۆ و پاشان دهۆك و هەولێر و سلێمانی تاوەكو دەگەیشتە خانەقی و ئینجا بەغدا و بەسرە، بەڵام تێچووی كاڵای هەناردەكراو بۆ عێراق لەم رێگەیەوە زیادی كرد و كاتێكی زیاتریشی دەویست، ئەوەش بەهۆی ئەو گرژییەی لەنێوان حكومەتی ناوەندیی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان پەیدا بوو، بەتایبەتیش ناكۆكی لەسەر كۆنترۆڵی دەروازە سنوورییەكان و وەرگرتنی گومرگ. زۆر لە كۆمپانیا توركییەكان كە لە عێراق كاردەكەن، باسی ئەوەیان كردووە كە ئەم ناكۆكییە سیاسییە خەرجی ئەوانی زیاتر بەرزكردووەتەوە. 

 

ئەوان سكاڵایان لە راگرتنی یەك لەدوای یەكی بارهەڵگرەكانیان و زۆر راگرتنیان لە بازگەكانی گومرگ هەبووە. هەندێ لەو كۆمپانیایانە رێگەی نوێیان بۆ گەیاندنی كاڵاكانیان دۆزییەوە وەك جێگرەوە بۆ دەروازەی خابوور، جا بەهۆی ململانێی سیاسی بێت یان ئەوەی كە ئیدی ئەو دەروازەیە بەشی نەدەكرد. ئەوان لە 2016 بەدواوە روویان لە دەروازە سنوورییەكانی ئێران كرد بە رێگەی ترانزێتی ناو خاكی ئێراندا. بە جۆرێك كاڵاكانیان لە دەروازەی (گۆربۆلاك)ـەوە لە ئاگری دەگەیاندە نێو خاكی ئێران و لەوێشەوە بۆ دەروازەی سنووریی مەهران لەگەڵ عێراق. بەڵام ئەم رێگەیە درێژترە و بەهۆی زیادبوونی تێچوو، كەمتر كۆمپانیاكان بۆ خۆی رادەكێشێت.

 

كێشەیەكی دیكەی ئەو كۆمپانیایانەی شتومەك هەناردە دەكەن، پەیوەندی بە بەڵگەنامەكانی چاودێریی كواڵیتییەوە هەیە لەسەر كاڵای هەناردەكراو. چونكە نە بەغدا و نە هەرێمی كوردستان دان بەو بڕوانامەیەدا نانێن كە دامەزراوەی پێوەرەكان لە توركیا TSE بە كاڵای هەناردەكراوی دەدات. ئەوان دوو سیستەمی بڕوانامەی كواڵیتیی جیاواز پەیڕەو دەكەن. حكومەتی ناوەندی ئەم ئەركەی بە نووسینگەی Veritas و گرووپی رینلاند Rheinland سپاردووە و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بە كۆمپانیای ئینتەرتەیك.

 

بەوجۆرە كۆمپانیاكان دەبێ بڕە پارەی جیاواز بدەن بەگوێرەی بارەكانیان. بۆ نموونە 750 دۆلار دەدەنە كۆمپانیای ئینتەرتەیك لە بەرامبەر بارێك كە بایی 10 هەزار تاوەكو 60 هەزار دۆلار بێت. ئەم پارەیە دەبێتە 1100 دۆلار ئەگەر بەهای بارەكە لە 100 هەزار دۆلار زیاتر بوو. ئەم رەوشە تێچووی زیاتر دەخاتە سەر كۆمپانیاكان جگە لە رەسمی گومرگی. بۆ خۆلادان لەمە، توركیا دەتوانێ لەگەڵ حكومەتی ناوەندی رێكبكەوێت و ئەم تێچووە بۆ كۆمپانیاكانی خۆی بگەڕێنێتەوە. دەكرێ لەپاڵ دانپێدانان بە بڕوانامەی كواڵیتی كە دامەزراوەی پێوەرەكان لە توركیا دەیدات، هاوكاریش بێت لە دامەزراندنی دەزگایەكی هاوشێوە لە عێراق و دابینكردنی ژێرخانی دامەزراوەیی و مەشق و راهێنانی پێویست لەو بوارەدا. لەوەش گرنگتر، توركیا دەبێ لە بازرگانیدا لەگەڵ عێراق خۆی لەوە دەرباز بكات كە باج بداتە لایەنی جیاوازی عێراقی . كردنەوەی رێگەیەك لەنێوان توركیا و عێراق لەڕێی دەروازەی ئۆڤاكۆی رۆڵێكی گرنگ لەمەدا دەبینێت. پێویستیشە هەنگاوی ئەوتۆ بنرێ كە دەرئەنجامی سیاسی لێبكەوێتەوە و ببێتە هۆی بەلاوەنانی ئەو رۆڵە نێوەند و ترانزێتییەی كە هەولێر دەیگێڕێت. 

 

هۆكارێكی دیكە كە كاریگەری لەسەر بازرگانیی نێوان عێراق و توركیا دادەنێ، هەڵكشان و داكشانی نرخەكانی نەوتە، 85%ی بودجەی فیدراڵیی عێراق پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، بۆیە بەشێوەیەكی گەورە كاریگەر دەبێ بەو ناسەقامگیرییەی لە بازاڕی پێترۆڵدا روودەدات. بودجەی 2018ی عێراق 88 ملیار دۆلار بوو، 70 ملیاری لە داهاتی نەوت بوو، بەڵام هێرش و پەلاماری داعش بۆ سەر كێڵگەكان و بۆڕییەكانی نەوت لەماوەی نێوان 2014- 2017 زیانێكی گەورەی بە ئابووریی عێراق گەیاند. كاتێك ولایەتە یەكگرتووەكان دەستی بە جێبەجێكردنی قۆناخی دووەمی سزاكانی سەر ئێران كرد، حكومەتی عێراق داهاتێكی زیاتری لەو پترۆلە دەستكەوت كە بەڕێی هێڵی بۆڕیی نەوتیی هەرێمی كوردستاندا لە تشرینی دووەمی 2018 وە رەوانەی بەندەری جەیهانی دەكرد. ئەم پەرەسەندنە گرنگییەكی گەورەی بۆ ئابووریی عێراق هەیە، سەرەڕای هەموو زیانەكان. عێراق بەهۆی ئەو 260 هەزار بەرمیل نەوتەوە كە رەوانەی جەیهانی دەكرد 16 ملیۆن دۆلاری دەستدەكەوت. لە هەمان ئەو ماوەیەدا 100 ملیۆن بەرمیلیشی لە بەسرەوە هەناردە كردبوو، كە كۆی ئەم داهاتە نزیكەی شەش ملیار دۆلار بووە. ئەگەر وەك مەزەندە، بە تێكڕا 100 هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا لە كەركووكەوە هەناردە بكرێت ، ئەوە لە ماوەیەكی زۆر كورتدا رەنگدانەوەی پۆزەتیڤی لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەكانی عێراق و توركیا دەبێت.

 

هۆكاری سێیەم كە كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەكانی توركیا و عێراق دانا، ئەو گشتپرسییە بوو كە هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بە سوودوەرگرتن لەو بۆشایی دەسەڵاتەی داعش دروستیكرد و ئەو تێكچوونی هاوسەنگییە سیاسییەی كە هاتەئاراوە و ئابووری وڵاتەكەی تووشی شڵەژان كرد. لەگەڵ گشتپرسییەكەدا، حكومەتی هەولێر دەستی بەسەر كەركووكیشدا گرت بە پاساوی ئەوەی كە یەكێكە لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان. بەوجۆرەش داهاتی نەوتی دەرهێنراو لە كەركووك كەوتە دەستی حكومەتی هەولێر. بەڵام پاش ئەوەی سوپای عێراق و میلیشیاكانی حەشدی شەعبی لە تشرینی یەكەمی 2017 ئەو ناوچانەیان خستەوە بندەستی خۆیان كە لەژێر دەستی پێشمەرگە بوون، كەركووك گەڕایەوە ژێر كۆنترۆڵی بەغدا. ئەم دیمەنە بە دەستلەكاركێشانەوەی مەسعود بارزانی لە سەرۆكایەتی كۆتایی هات و پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ هەریەك لە توركیا و حكومەتی ناوەندیی عێراق گەیشتە لێواری داڕمان. لەم قۆناخەدا حكومەتی بەغدا كەوتە هەوڵدان بۆ دەستگرتن بەسەر ئەو دەروازە سنووریانەی لەژێر كۆنترۆڵی هەولێر بوون.

 

ئەوان ئەم داخوازییەی بەغدایان قبوڵ نەكرد و لە هەر هەلێكدا ئەوەیان دووپات دەكردەوە كە رێگە نادەن لە سەربەخۆییان كەم بكرێتەوە. لە ئەنجامدا، ئەم گرژی و ناكۆكییە سیاسی و ئابوورییەی نێوان هەولێر و بەغدا كاریگەری لەسەر بازرگانی نێوان توركیا و عێراق دادەنێت. تائێستاش كۆمپانیا هەناردەكارەكان بەرەوڕووی ئاستەنگی زۆر دەبنەوە لەكاتی گواستنەوەی كاڵاكانیان لەناو عێراق و لەناو هەرێمی كوردستانیش. سەرەڕای بەدەنگهاتنی توركیا لەڕێگەی كەناڵە فەرمییەكانییەوە، هێشتاش پەیوەندی بازرگانی نێوان توركیا و عێراق بەرەوڕووی ئەم زیانانە دەبێتەوە.

 

لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین پەیوەندییە بازرگانییەكانی توركیا و عێراق بە چەندین كاریگەر دەبێت. كێشە ئەمنییەكان و قەیرانە سیاسییەكانی ناوخۆی عێراق زۆر بە ئاسانی لەسەر پەیوەندییە ئابوورییەكان رەنگدەدەنەوە، هەربۆیە دەبێ هەندێ رێڕەوی جێگرەوە بدۆزرێنەوە بۆ ئەوەی توركیا ئەوەندە بەم هەڵچوون و داچوونە كاریگەر نەبێت. پڕۆژەی ئۆڤاكۆی لەم رووەوە زۆر سوودبەخش دەبێت، چونكە گەیشتنی توركیا بە ناوخۆی عێراق ئاسان دەكات. ئەم كارەش وا لە حكومەتی بەغدا دەخوازێت كە هەندێ هەنگاوی هاوشێوەی توركیا هەڵبنێ بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەكە. بە مانایەكی دیكە، پەیوەندی توركیا بە حكومەتی ناوەندییەوە گرنگییەكی زۆری دەبێت بۆ سەرخستنی پڕۆژەكە. لەبەر ئەم هۆیەش، شێوەی ئەو پەیوەندییەی كە توركیا لەگەڵ حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی دایدەمەزرێنێ، سیما و شێوەی پرۆسەی ئۆڤاكۆی دیاریدەكات.

 

ئەو دەروازە سنوورییەی كە توركیا بۆ بەغدای پێشنیاز كردووە، نەخشەی رێگەیەك دەكێشێ كە لە ئۆڤاكۆی تاوەكو بەغدا درێژ دەبێتەوە و بە تەلەعفەر و مووسڵدا رەتدەبێت. بەوجۆرە دەتوانین هێڵێكی راستەوخۆ بۆ بازرگانیی دووقۆڵی لەنێوان هەردوو وڵات بكەینەوە بەبێ ئەوەی بە هەرێمی كوردستاندا تێپەڕێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵدەدات ئەم بازرگانییەی نێوان توركیا و عێراق هەر لە دەروازەی خابوور و لەژێر كۆنترۆڵی خۆیدا بهێڵێتەوە. لە وەڵامی ئەوەی كە ئەم دەروازەیە بەش ناكات، بەرپرسانی حكومەتی كوردی لە هەموو بۆنەیەكدا دەڵێن دەروازەی خابوور بۆ بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات بەسە. لە بەرامبەردا حكومەتی توركیا وایدەبینێ كە خۆبەستنەوە بە یەك دەروازەی سنوورییەوە بۆ بازرگانی لەگەڵ عێراق كێشەی زۆری بەدواوە بووە و بۆ بازرگانییەكیش دەست نادات كە قەبارەكەی ملیاران دۆلار بێت. لە حاڵەتی سەرپێكەوتنی ئەم پڕۆژەیەدا، دەكرێ هەردوو سوپای توركیا و عێراق بە هاوبەشی جموجوڵ بكەن، ئەمەش دەسەڵاتی ناوەندیی بەغدا لەسەر بەشی لای رۆژئاوای دیجلە زیاتر دەكات و توانای كوردیش ،لەڕێی گوشارهێنان بۆ ئیدارەی كوردی، جڵەو دەكات و ناهێڵێ سەربەخۆ رەفتار بكەن. خۆبەخۆیش تای تەرازوو بەلای دەسەڵاتی ناوەندیدا دەشكێنێتەوە لە بەرامبەر حكومەتی هەرێمی كوردستان، وەك زۆر لە سیاسەتڤانانی عێراقی لە بەغدا جەختی لەسەر دەكەن. تێبینی ئەوەشدەكرێ كە بەغدا تائێستاش هەڵوێستێكی تووندی بەرامبەر بارزانی هەیە، هەرچەند بەم دواییە و بۆ تواندنەوەی ئەو بەستەڵەكەی نێوانیان، سەردانی بەغدای كرد. 

 

ئەم پڕۆژەیەی ئۆڤاكۆی دەروویەكیش دەبێت بۆ توركمان، بەتایبەتی توركمانی تەلەعفەر و مووسڵ تاوەكو سوود لەم جموجوڵە بازرگانییە وەرگرن. وەك چۆن رێكارەكانی توركیا بۆ گەرەنتیكردنی ئاسایشی رێگەكە، لە مەودای دووردا دەسەڵاتی توركیا لە ناوچەكەدا زیاتر دەكات. ئەمە جگە لەوەی بەشداریكردنی توركیا لە دووبارە ئاوەدانكردنەوەی ئەو ناوچانەی بەهۆی شەڕی داعشەوە وێرانبوون، نفووزی توركیا لەسەر سوننەی ناوچەكە زیاتر دەكات و ئەمەش بەشێوەیەكی كارا رێ لە فراوانخوازیی شیعە دەگرێت.

 

 

كردنەوەی دەروازەی سنووریی ئۆڤاكۆی لە چەند روویەكەوە بۆ پەیوەندییەكانی توركیا و عێراق گرنگە. لەڕووی ئابوورییەوە پێشبینی دەكەین كە پەیوەندیی روو لە پەرەسەندنی هەردوولا زیاتر بەرفراوان ببێ. ئاشكرایە عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی كە توركیا بەرهەمەكانی خۆی بۆ هەناردە دەكات. بەپێچەوانەشەوە توركیا لەپالأ چین و ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هیند، لە ریزی ئەو وڵاتانەدایە كە عێراق بەرهەمیان بۆ دەنێرێت. سەرەڕای ئەم توانا بازرگانییە، ئەڵتەرناتیڤەكان كەمن لەڕووی گەیاندنی بەرهەم و دابەشكردنی. تێچووی گواستنەوە كە بەزۆری پشت بە رێگەی وشكانی دەبەستێ، لەسایەی بارودۆخی ئەمنیی وڵاتەكە و گومرگی دوو لایەنە و گەڕانەوەی بارهەڵگرەكان لەوسەرەوە بە بەتاڵی و زۆر هۆی دیكە، هەمیشە بەرزە. بۆیە كردنەوەی هێڵێكی راستەوخۆ كە هەردوو وڵات پێكەوە ببەستێتەوە كارێكی گرنگە. پڕۆژەی ئۆڤاكۆی كە لەم ساڵانەی دواییدا بەردەوام گەنگەشە كراوە، بیرۆكەیەكی گرنگە لەم چوارچێوەیەدا. لەسایەی ئەم پڕۆژەیەدا هەلی ئەوە بۆ توركیا دەڕەخسێت كە راستەوخۆ لەڕێی هێڵی ئۆڤاكۆی- تەلەعفەر- مووسڵ راستەوخۆ بگاتە بەغدا. ئەم پڕۆژەیە داهاتێكی زۆری بۆ عێراقیش دەبێت، لەپاڵ دامەزراندنی پەیوەندییەكی راستەوخۆ لەگەڵ توركیا بەهۆی ئەم هێڵەوە، تێچووی ئەو كاڵایانەش كەم دەبێتەوە كە دێنە عێراقەوە.

 

 

یەكەمیان: ئۆڤاكۆی ناوچەیەكە لە ولایەتی شڕناخ كە هاوسنوورە لەگەڵ عێراق، شوێنێكی هەیە كە دەكرێ ببێتە جێگرەوەی دەروازەی خابوور. بەڵام ئەوبەری سنوورەكە كە ناوچەی پێشخابوورە، لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە. بۆئەوەی ئەم پڕۆژەیە جێبەجێ ببێ، لەسەر حكومەتی عێراق پێویستە پێش هەر شتێك ناوچەی پێشخابوور بخاتەوە ژێر دەستی خۆی. 

 

دووەم: دەبێ هەردوو دەوڵەت هەڵوێستێكی تووند و یەكلاكەرەوەیان هەبێت لە دژی دەنگی ناڕازی كە رەنگە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان یان ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە بەرزببێتەوە. رەنگە بۆ عێراق زەحمەت بێ بەرگری بكات بەرامبەر گوشارەكانی ئەمریكا بە بەراورد بەو گوشارەی لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بەرەوڕووی دەبێتەوە، چونكە ناوچەی پێشخابوور یەكێكە لەو رێگەیانەی كە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەكاری دەهێنێ بۆ گەیاندنی هاوكاری سەربازی بۆ پەیەدە لە سووریا. بۆیە نابێ لە سەرەتاوە چاوەڕێی وەڵامێكی پۆزەتیڤ لە ئەمریكا بكەین سەبارەت بە ئۆڤاكۆی. باكووری عێراقیش سەرئەنجام گرنگییەكی زۆری هەیە. لە حاڵەتی كردنەوەی هێڵی ئۆڤاكۆی- مووسڵ، جموجوڵی تیرۆریستان (ی پەكەكە) لە ناوچەكەدا سنووردار دەبێت، چونكە ئیدی دەكەوێتە ژێر كۆنترۆڵی توركیا و حكومەتی ناوەندی.

 

مووسڵ و تەلەعفەر كە دەكەونە باكووری رۆژئاوای عێراق، لە ناوچە هەرە زەرەرمەندەكانی پەلاماری داعشن. ئۆپەراسیۆنی هێزەكانی هاوپەیمانانیش بە سەرۆكایەتی ولایەتە یەكگرتووەكان، شاری مووسڵی كردووەتە وێرانە و ئابوورییەكەی تاوەكو ئاستێكی زۆر داڕماندووە.

 

ئێستا دووبارە ئاوەدانكردنەوەی مووسڵ پێویستی بە نزیكەی 50 ملیار دۆلارە بەگوێرەی قسەی بەرپرسانی پارێزگاكە. نۆژەنكردنەوەی سەرجەم ناوچەكانی عێراقیش پێویستی بە 88 ملیار دۆلارە. بۆئەوەی ئەم ناوچەیە ببێتە رێگەیەكی بازرگانی، دەبێ پەلە بكرێ لە پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لە بواری هەمەجۆردا. ئەگەر بەپیر ئەم پێداویستییانەوە بچن، ئەوە ناوچەكە بەرەو بووژانەوەی ئابووری دەبات و زەمینە بۆ بنیاتنانەوەی دەڕەخسێنێت. توركیا لەم چوارچێوەیەدا دەتوانێ بەرپرسیارێتی گرنگ بخاتە ئەستۆی خۆی لە نۆژەنكردنەوەی مووسڵدا. هەڵسەنگاندنی هێڵێك كە راستەوخۆ لەڕێی ئۆڤاكۆی بیگەیێنێتە ناو عێراق، هەنگاوی یەكەمی پرۆسەی بنیاتنانەوەیە.

 

سەرباری تێچووی ئابووریی ئەم كارە، دەبێ ئاوڕ لە تایبەتمەندییە دێمۆگرافییەكانی ناوچەكەش بدرێتەوە. مووسڵ یەكێكە لە گرنگترین ناوچە سوننەنشینەكانی عێراق و دووەم گەورەترین شاری عێراقە. عەرەبی سوننە 65%ی دانیشتووانی نەینەوا پێكدێنن كە كۆی ژمارەی دانیشتووانەكەی سێ ملیۆن و 700 هەزار كەس بوون پێش ئەوەی داعش دەستی بەسەردا بگرێت. نزیكەی دوو ملیۆن سوننە لەناو شاری مووسڵ دەژین. بەڵام ئەم بارە دێمۆگرافییە لە ماوەی ئەم چوار ساڵەدا گۆڕانی زۆری بەسەردا هات، بەتایبەتی پاش جێگیربوونی حەشدی شەعبی لە پارێزگاكە. توركمانی شیعە پاش ئەوەی شارەكە كەوتە ژێر دەستی حەشد، دووبارە گەڕانەوە و لە بەرامبەردا ژمارەی دانیشتووانی سوننە بەرەو كەمبوونەوە چوو. بەشێكی ئەوانە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون و بەشێكیان هاتنە توركیا و ژمارەیەكی كەمی لێ دەربچێ ئەوانیدیكە نەگەڕانەوە.

 

ئەگەر بونیادی دێمۆگرافی شاری مووسڵ و بونیادە مێژوویی و كولتووریەكەی لەبەرچاو بگرین، ئەوە هەبوونی توركیا لەو ناوچەیە مەسەلەیەكی گرنگ دەبێت لەڕووی فراوانكردنی هەژموون و دەسەڵاتی خۆی. لەو بڕوایەشداین ئەو پڕۆژانەی بە پشتیوانی دارایی توركیا جێبەجێدەكرێن، دەبنە هۆی پێشكەوتنی ئابووری و بووژانەوەی كۆمەڵایەتی لە ناوچەكە.

 

كەواتە پێویستە ئەو چاوەڕوانیەمان هەبێت كە پڕۆژەیەكی گەورەی وەكو ئۆڤاكۆی دەرئەنجامی سیاسیی حەتمی دەبێت، چونكە حكومەتی عێراق كە كۆنترۆڵی لەسەر بەشێكی زۆری وڵاتەكە نەما (نزیكەی 40%ی خاكی عێراق بەپێی هەندێ سەرچاوە) كەوتە ناو دۆخێكی سیاسی زەحمەتەوە. دواتر لە دۆخێكی هاوشێوەدا حكومەتی ناوەندیی لە جووڵە كەوت كاتێك لە ئەیلوولی 2017 گشتپرسی بۆ سەربەخۆیی كرا و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكانیشی گرتەوە. حەیدەر عەبادی، سەرۆكوەزیرانی ئەوكات رێكاری پێویستی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو دۆخە گرتەبەر. لە 9ی كانوونی یەكەمی 2017 سەركەوتنی سەربازیی بە پشتیوانیی هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی بەسەر داعشدا راگەیاند. سوپا و حەشدی شەعبی، كەركووك و نزیكەی هەموو ناوچە كێشە لەسەرەكانیان لە پێشمەرگە ستاندەوە. سەرەڕای هەموو ئەمانە، زەحمەتە بتوانین بڵێین حكومەتی ناوەندیی پاش ئەم دوو رووداوە بەهێزتر بووە لەڕووی سیاسییەوە. رووداوەكانی پێش و پاش هەڵبژاردنەكانی 12ی ئایاری 2018 ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە هاوسەنگیی سیاسی لە عێراق لەسەر بنچینەیەكی زۆر هەستیار راگیراوە. دەتوانین زۆر بە ئاسانی هەست بە هەژموونی ئێرانی و ئەمریكی لە بەغدا بكەین. زۆر لە بەرپرسەكانی عێراق دەڵێن حكومەت ناتوانێ بێ دەستێوەردانی ئێران بژیت. شتێك كە بیرۆكەیەكمان دەداتێ لەبارەی ئاستی نفووزی ئێران لە عێراق، لێدوانێكی حەیدەر عەبادی، سەرۆكوەزیرانی پێشووە كە گوتی: ئێرانییەكان پەیوەندییان پێوەكردووە، پێیانگوتووە ئەوە ئەوان بوون كە نەیانهێشت بۆ جاری دووەم لەپاش هەڵبژاردنەكانی 12ی ئایار ببێتەوە بە سەرۆكوەزیران.

 

هەموو هەوڵەكان بۆ پێكهێنانی حكومەت لەماوەی پێنج مانگی پاش هەڵبژاردندا شكستیان هێنا. حكومەتەكەی عەبدولمەهدی پێكنەهات تاوەكو گەیشتە تشرینی یەكەمی 2018، لە كۆی 22 وەزیریش تەنیا 14 یان متمانەی پەرلەمانیان وەرگرت و دەستبەكار بوون. شەش وەزیری دیكە لە ئەسڵی ئەو هەشت وەزیرەی كە مابوون لە دوایین رۆژەكانی 2018دا دەستنیشانكران. پەرلەمان كە لەم رۆژانەی دواییدا چەند جارێك دانیشت، بەهۆی ناكۆكی سیاسی نەیتوانی لەسەر ناوە پێشنیازكراوەكان بۆ ئەو دوو وەزارەتەی كە ماون، بگاتە رێككەوتن. تائێستاش دانوستاندنی چڕوپڕ لە ئارادایە بۆ هەردوو وەزارەتە گرنگەكەی ناوخۆ و بەرگری. 

 

هەندێ هۆكاری شاراوە هەن لە پشت ئاستەنگەكانی پێكهێنانی حكومەت و درەنگ دەستنیشانكردنی وەزیرەكانەوە. لەپێش هەموویانەوە هەوڵی لایەنە كاریگەرەكانی سەر گۆڕەپانی سیاسی لە عێراقە بۆ دەستگرتن بە پۆستەكانیانەوە. هاوپەیمانیی (سائیرون) بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر كە چەندین جار لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوتووە، جەخت لەوە دەكاتەوە كە دەبێ حكومەت لە كەسانی بێلایەن پێكبێت. بە هەمان شێوە ئایەتوڵڵا عەلی سیستانی رای وابوو كە ئەوانەی پێشتر پۆستی سەرۆكوەزیرانیان وەرگرتووە نابێ لە حكومەتی نوێدا بن. لە فەزایەكی ئاوادا، ئەو ناوەی پێشنیاز دەكرێ بۆ سەرۆكایەتی حكومەت، دەبێ لای هەمووان قبوڵكراو بێ لەڕووی پاراستنی هاوسەنگیی سیاسی ناوخۆی عێراق و هاوسەنگییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانیش. سەرئەنجام زۆرینەی سیاسییەكان لە بەغدا لەسەر ناوی عادل عەبدولمەهدی رێككەوتن. بەڵام قەناعەتێكی هاوبەش لای زۆرینەی پێكهاتەكان لە بەغدا و لە هەرێمی كوردستانیش هەیە كە گەیشتنە رێككەوتن لەسەر ناوی عەبدولمەهدی بەو مانایە نییە كە حكومەتی نوێ حكومەتێكی بەهێزە. بەپێچەوانەوە رایان وایە كە حكومەتەكەی عەبدولمەهدی لەسەر بناخەیەكی فشۆڵ دامەزراوە، بۆیە قەیرانە سیاسییەكان بە ئاسانی رەنگدانەوەیان لەسەری دەبێت. لەم چوارچێوەیەدا، موقتەدا سەدر بەو سیفەتەی فراكسیۆنێكی گەورە و بەهێزی لە پەرلەمان هەیە، مۆڵەتێكی دیاریكراوی داوەتە حكومەت بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، بەمەش بارێكی زیاتری خستووەتە سەر شانی ئەو سەرۆكوەزیرانەی كە خۆی لەبنەڕەتدا لەژێر گوشارێكی زۆردایە.

پاش ئەم هەموو قەیرانە سیاسییە، توركیا دەتوانێ رۆڵێكی گرنگ ببینێ لە هاوكاریكردنی ئەو حكومەتەی بە سەرۆكایەتی عەبدولمەهدی پێكهاتووە، چ لەڕووی سیاسی، یان جێبەجێكردنی پڕۆژەی ئۆڤاكۆی و هەر پڕۆژەیەك لە توانایدا بێت ئەنقەرە و بەغدا لێكدی نزیك بكاتەوە و پێگەی سەرۆكوەزیران بەهێزتر بكات.

 

حكومەتەكەی عەبدولمەهدی پاش نزیكەی ساڵێك لە تێكشكاندنی داعش پێكهات، بەڵام ئەو ناوچانەی پێشتر لەژێر دەستی داعش بوون و ئێستا كەوتوونەتە ژێر كۆنترۆڵی حەشدی شەعبی، هێشتا لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی نین. هۆكاری سەرەكی ئەمەش ماندووبوونی حكومەتە بەهۆی شەڕی داعش و هەوڵەكانی بەدیهێنانی ئاسایشی هەرێمایەتی لەڕێی بونیادێكەوە كە زۆرترین گرووپی هەمەجۆر لەخۆبگرێت، لەوانەش حەشدی شەعبی. هەرچەندە حكومەتی ناوەندی لەم ماوەیەدا نزیكەی 100 ملیار دۆلاری خەرج كردووە، كەچی هێشتا ئاستەنگی زۆری لەپێشە بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆی، یەكێك لەوانەش حەشدی شەعبیە كە لەلایەكەوە دەستی ناوەتە ناو دەستی توركمانە شیعەكان لە تەلەعفەر، لەلایەكی دیكەشەوە دەستی لەگەڵ گرووپەكانی سەر بە پەكەكە لە شنگال تێكەڵە.

 

كردنەوەی دەروازەی سنووریش ئەوە لە حكومەتی ناوەندیی دەخوازێ كە هەژموونی خۆی لەسەر ناوچەكە مسۆگەر بكات. ئەمەش دوو ئەنجامی چاوەڕوانكراوی دەبێت: حكومەت دەسەڵاتی خۆی لەو ناوچانە بەهێز بكاتەوە كە بەدەست بۆشایی دەسەڵاتەوە دەناڵێنن و دووەمیش، كۆنترۆڵكردنی حەشدی شەعبی. لەگەڵ بەدیهاتنی ئەم دوو مەرجە، دەبێ حكومەتی ناوەندی ئاسایشی هێڵی پێشخابوور- تەلەعفەر- مووسڵ مسۆگەر بكات. ئەو هەنگاوانەی كە لەم پێناوەدا دەگیرێنەبەر، لەڕووی سیاسیشەوە حكومەتەكەی عەبدولمەهدی بەهێز دەكەن و توانای زیاتری دەدەنێ بۆ جموجوڵ، توركیاش هیچ كەمتەرخەمییەك نانوێنێ لە پێشكێشكردنی هاوكاری لەو بوارانەی بە پێویستیان دەزانێ بۆ بەهێزكردنی پێگەی حكومەتی ناوەندی. رەنگە پشتیوانییەكی زۆریش پێشكەش بكات بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەكە لە هەموو قۆناخەداكانیدا هەر لە دانانی پلانەوە تاوەكو وەبەرهێنان. بەمجۆرە لە دەرئەنجامدا دەبینین كە پێگەی حكومەتی ناوەندی فاكتەرێكی یەكلاكەرەوە دەبێت بۆ سەرخستنی پڕۆژەی ئۆڤاكۆی.

 

هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە دۆزینەوەی دەروازەیەكی جێگرەوە بۆ دەروازەی خابوور دەبێتە سەرچاوەی گوشارێكی سیاسی لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان. هەولێر نایەوێت ئەم دەسەڵاتە ئابووری و سیاسییەی لەدەستبچێ پاش ئەوەی هەردوو وڵات چالاكییە بازرگانییەكانیان كۆنترۆڵ دەكەن، بۆیە دەبینین بەرپرسەكانیان لە هەموو بۆنەیەكدا پێداگیری لەسەر ئەوە دەكەن كە دەروازەی ئۆڤاكۆی بۆ ئەوان هێڵی سوورە. لەم چوارچێوەیەدا، پڕۆژەی ئۆڤاكۆی هەر بە تەنیا پێگەی حكومەتی ناوەندی لە بەرامبەر هەولێر بەهێز ناكات، بەڵكو دەبێتە جێگرەوەی خابوور و توانای ئەوە دەداتە بەغدا كە حكومەتی هەرێم سزا بدات. نابێ ئەوەشمان لەبیربچێ كە توركیا چەندە سوود لەم دۆخە وەردەگرێت.

 

بەهێزكردنی پێگەی حكومەتی ناوەندیی لەو رووەشەوە گرنگە كە دەبێتە هۆی داخستنی ئەو رێڕەوی تیرۆرەی لە باكووری وڵاتەكە پەیدا بووە. گەڕانەوەی دەسەڵاتی بەغدا بۆ ناوچەكانی باكووری رۆژئاوای وڵات (ناوچەی شنگال) و گەرەنتیكردنی ئاسایشی، رۆڵێكی دیاری دەبێت لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا. پەكەكە كە چووە ئەو ناوچەیە، بیانووەكەی پاراستنی ئێزدییەكان بوو لە داعش، دوایی لەوێ كۆمەڵێك سەربازگەی دروستكرد و بە پشتگیریی نێودەوڵەتی پەلی هاوێشت تاوەكو بووە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ توركیا و عێراقیش. سەرەڕای هەموو بانگەوازەكانی توركیا لە نێوەندە نێودەوڵەتییەكاندا، پەكەكە لە چالاكییە تیرۆریستییەكانی بەردەوامە و لەڕێی چەكداركردنی خەڵكی ناوچەكەشەوە هەموو ئەوانە دووردەخاتەوە كە دەكرێ ببنە هەڕەشە لەسەر هەبوونی.

 

حكومەتی بارزانی نە نیازێكی راستەقینەی هەبووە و نە تواناشی هەیە شەڕی پەكەكە بكات، هێشتاش هەر خەریكی بەدەستهێنانی كاتن بە بیانووی "چارەسەری ئاشتیانە" و دەربڕینی لەوجۆرە. هەرچەندە بەرپرسە باڵاكانی حكومەتی هەولێر زۆر جەخت لەوە دەكەنەوە كە لەو ململانێیەدا لای توركیا دەگرن و وای نیشاندەدەن كە لە هەستیاریی توركیا تێدەگەن، بەڵام تائێستا یەك هەنگاوی جدییان نەناوە. ئەوان دەڵێن: سەرەتا پێویستە توركیا كەناڵی گفتوگۆ و دانوستاندن بە كراوەیی بهێڵێتەوە بۆئەوەی پێشڤەچوونێك لەو كێشەیەدا بەدیبێت. دەكرێ هەمان هەڵوێست لای ئەو حیزبانەی دیكەش ببینین كە لە هەرێمی كوردستان چالاكن. هەموویان خۆیان لەوە دەدزنەوە كە هەڵوێستێكی روون لەدژی پەكەكە نیشانبدەن، هەمووشیان جەخت لەسەر ئەوە دەكەن كە لە هەستیاریی توركیا، وەك دراوسێیەكی گرنگ تێدەگەن.

 

حكومەتی هەرێمی كوردستان بەم دواییە لە سلێمانی و دەوروبەری دەستپێشخەرییەكی كرد بۆ داخستنی نووسینگەكانی (تەڤگەری ئازادی) كە سەر بە پەكەكەیە، بەڵام ئەمە بەهیچ جۆرێك ناتوانین وا لێی بڕوانین كە هەنگاوێكە لە دژی پەكەكە. نابێ چاوەڕوانی ئەنجامێكی جدییش بین لەوە، چونكە داخستنی نووسینگە، چالاكییەكانی حیزب راناگرێت. لەكاتێكدا حكومەتی هەرێمی كوردستان هۆكاری داخستنی نووسینگەكان بۆ ئەوە دەگێڕێتەوە كە مۆڵەتیان لە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم وەرنەگرتووە، توركیا پێداگیری دەكات كە دەبێ هۆكاری داخستنەكە پەیوەندی بە تیرۆرەوە هەبێت.

 

ئاشكرایە ئەم دیمەنەی لە هەولێرەوە دەیبینین، گوزارشت لە توانای راستەقینەی حكومەتەكەی بارزانی ناكات، وەهاش دەرناكەوێ كە نیازێكی روون و ئاشكرایان هەبێت بۆ شەڕ لە دژی پەكەكە. ئەو حیزبە هێشتا لە سلێمانی كە دووەم شاری گرنگی هەرێمە لە دوای هەولێر، لە چالاكییەكانی بەردەوامە. هەندێ لەو رۆژنامەڤانانەی لەوێ كاردەكەن دەڵێن تەنانەت ئەو حیزبە لەناو شارەكەدا هاوكاری كۆدەكاتەوە. لەبەر رۆشنایی هەموو ئەمانە، پێناچێ بارزانی شەریكێكی باشی توركیا بێت لە شەڕی دژی پارتی كرێكارانی كوردستاندا. ئەو بە هەڵە وا هەستدەكات كە توركیا پێویستی بەوە، هۆی ئەم هەستەش ئەوەیە كە توركیا ناچارە پەیوەندی خۆی لەگەڵ عێراق لەڕێی بارزانییەوە درێژە پێبدا. بۆیە ئەم دەروازە سنوورییە نوێیە دەتوانێ بناخەی پەیوەندییەكی سەقامگیر لەنێوان ئەنقەرە و بەغدا دابنێ و هەردوولا ببنە شەریكێكی بەهێزتر و كاراتر لە بەرەنگاربوونەوەی پارتی كرێكارانی كوردستاندا. بێگومان توركیا سوودێكی زۆر دەبینێ لە بەهێزبوون و بەتوانابوونی حكومەتی بەغدا. ئەو هەنگاوانەی كە بەغدا دەتوانێ بیانگرێتەبەر لە دژی پەكەكە، گرنگییەكی گەورەیان بۆ توركیا دەبێت. بۆیە حكومەتی بەغدا دەبێ رێوشوێنی پێویست بگرێتەبەر و ئاسایشی ناوچەكە مسۆگەر بكات. بەم مانایە، دەكرێ پڕۆژەی ئۆڤاكۆی خاڵێكی وەرچەرخانی گرنگ بێت لە پەیوەندییەكانی عێراق و توركیادا، چونكە ئەم پڕۆژەیە تەنیا لێكنزیكبوونەوەی ئابووری بەدیناهێنێ، بەڵكو هەردوو وڵات لەڕووی سیاسیشەوە لە یەكتر نزیك دەكاتەوە.

 

 

چالاكییەكانی پەكەكە لە ناوچەی شنگال چەند ساڵێكە بەشێوەیەكی بەرچاو رووی لە زیادبوون كردووە. ئەو هەواڵانەی لەو ناوچەیەوە دێن، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەو حیزبە بەردەوامە لەسەر فراوانكردنی ریزەكانی خۆی تەنانەت پاش ئەو شكستە سەربازییەش كە بەسەر داعش هات. لێرەدا ناچارین قسە لە دوو رووداوی سەرەكی بكەین كە هۆكاری ئەم بارودۆخە بوون:

یەكەمیان ئەوە بوو كە داعش لە 2014دا و بێ بەرەنگارییەكی ئەوتۆ دەستی بەسەر مووسڵ، دووەم گەورەشاری عێراقدا گرت. دووەمیان بێتوانایی پێشمەرگە بوو لە بەرگریكردن بەرامبەر داعش، لە شنگال كشایەوە و ناوچەكە كەوتە ژێر دەستی داعش.

بەهۆی رەفتاری تیرۆریستانەی داعشەوە دانیشتووانی شنگال بەرەوڕووی كارەساتێكی مرۆیی بوونەوە، زۆر كەس كوژران و زۆری دیكە ناچاربوون كۆچ بكەن . لەو كاتەدا پەكەكە كە لە سووریا و قەندیلەوە گەیشتبوونە ئەوێ، خەریكی خۆجێگیركردن بوون. 

 

ئەوان بە سوود وەرگرتن لەو بۆشاییەی بەهۆی كشانەوەی سوپای عێراق و پێشمەرگە پەیداببوو، بەخێرایی دەستیان بە فراوانكردنی ریزەكانی خۆیان كرد. یەكەم هەنگاویشیان لەو چوارچێوەیەدا، چەكداركردنی ئێزدییەكان و دروستكردنی رێكخراوی چەكداری نزیك لەخۆیان بوو. بەمجۆرەش شنگال لەپاش قەندیل بووە بنكەیەكی سەربازیی گرنگی پەكەكە. هەر لەو ماوەیەدا توانی بارودۆخی نێودەوڵەتیش بۆخۆی بقۆزێتەوە و بۆ شەڕ لە دژی داعش و، هاوكاری لە ولایەتە یەكگرتووەكانەوە پێدەگەیشت. ئەمانە یارمەتیدەر بوون لەوەی لەڕووی سیاسییەوە دەست بە فراوانكردنی ریزەكانی بكات.

 

سەرەڕای بڵاوبوونەوەی دەنگۆ كە گوایە پەكەكە لەژێر گوشاری توركیادا لەو ناوچەیە نەماوە و كشاوەتەوە، بەڵام ئەو رێكخراوە تائێستاش لەوێیە. زۆر سەرچاوە ئەوە پشتڕاستدەكەنەوە كە پەكەكە شانبەشانی هێزەكانی حەشدی شەعبی جموجوڵ دەكات، بگرە زۆر زانیاریش هەیە لەسەر ئەوەی كە میلیشیاكانی نزیك لە پەكەكە مووچە لە حكومەتی بەغدا وەردەگرن. لە وەڵامی ئەو بانگەشانەی كە باس لە پەیوەندیی پەكەكە و حەشدی شەعبی دەكەن، ژمارەیەكی زۆر لە بەرپرسان لە بەغدا جەخت دەكەنەوە لەوەی كە حەشدی شەعبی لە گرووپی هەمەجۆر پێكهاتووە و دەبێ حكومەتی ناوەندی ئیرادەی خۆی پیشانبدا بۆ كۆنترۆڵكردنیان.

 

مەسەلەی شنگال لە داهاتوویەكی نزیكدا دەبێتە سەرتۆپی مەسەلە گرنگەكان بۆ توركیا، چونكە جێگیربوونی ئەم رێكخراوە تیرۆریستییە و بەردەوامبوونی لەسەر چالاكییەكانی هەڕەشە لە ئاسایشی توركیا و ناوچەكەش دەكات. بۆیە بۆ دامەزراندنی پەیوەندییەكی ئابووری و سیاسی لەگەڵ عێراق، گرتنەبەری هەنگاوی پێویست بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم رێكخراوە مەسەلەیەكە خۆلێلادان هەڵناگرێت. لێرەدا دەتوانین سەیرێكی هەڵوێستی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەین لەڕێی ئەو لێدوانانەی كە بەم دواییە دراون. بەرپرسەكانی حكومەتی هەولێر – وەك لە لێدوانەكانیانەوە دەردەكەوێت- هەبوونی پەكەكە لە شنگال بە كارێكی قبوڵنەكراو دەزانن و داوادەكەن خەڵكی مەدەنی و بەرپرسانی ئیداری بگەڕێنەوە شنگال بۆئەوەی ژیانی بۆ بگەڕێتەوە.

 

بۆیە رێكارەكانی حكومەتی بەغدا یەكلاكەرەوە دەبێت لە پاككردنەوەی ناوچەكە لە حەشدی شەعبی و پەكەكە. لەسایەی ئەم بارودۆخەدا، پێویستە لەسەر توركیا درێژە بە دەستپێشخەرییەكانی لەگەڵ حكومەتی ناوەندی بدات. دەكرێ پڕۆژەی ئۆڤاكۆی رۆڵێكی جەوهەری بگێڕێ لە درێژەپێدانی گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی ناوەندی. چاوەڕێش دەكرێ هەردوو وڵاتی لێكنزیك لەڕووی ئابووری، دەست بە هەڵمەتێكی سیاسی بكەن. كردنەوەی ئەم دەروازەیە، دەتوانێ ببێتە هۆی كردنەوەی رێگەیەكی ئەمین لە سنووری توركیاوە تاوەكو بەغدا. رێگەیەك كە جموجوڵی بازرگانی مسۆگەر بكات و ئاسایش بۆ ناوچەكە بهێنێ، ئەمەش هەلێكی گەورە دەداتە توركیا بۆئەوەی لە ناوچەكەدا بجووڵێ و پەرە بە هەژموونی خۆی بدات.

 

 

لەم شرۆڤەیەدا، پڕۆژەی دەروازەی سنووریی ئۆڤاكۆی و كاریگەرییەكەی لەسەر پەیوەندیی توركیا و عێراق و ئاسایشی ناوچەكە هەڵسەنگێنراوە. پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكانی هەردوو وڵات لە سایەی رێگەیەكی راستەوخۆوە كە لە ئۆڤاكۆی دەستپێدەكات و بە تەلەعفەر و مووسڵدا تێدەپەڕێ و دەگاتە بەغدا، دەكرێ زۆر فراوان ببێ. كۆمپانیا توركییەكانیش دەتوانن راستەوخۆ بگەنە ناوچەكانی نێوەڕاست و باشووری عێراق. بەمەش ئەو كێشانە لەكۆڵ دەبنەوە كە بەهۆی دەروازەی خابوور دێنەپێشەوە. لەحاڵێكدا ئەگەر كونسوڵخانەی توركیا دووبارە لە مووسڵ بكرێتەوە و ناوچەیەكی بازرگانیی سەقامگیر دابمەزرێ، ئەوە هەژموونی توركیاش لە ناوچەكەدا زیاتر دەبێ، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی پێكهاتەی دێمۆگرافی لە مووسڵ و تەلەعفەر. ئەو هەلەش لەپێشە كە دەست بە جموجوڵێك بكرێت لەدژی پەلهاویشتنی شیعە لە ناوچەكەدا. كردنەوەی دەروازەیەكی سنووری لێكەوتەی سیاسیشی دەبێت، چونكە ئەو هەلە دەداتە حكومەتی ناوەندی كە بەكارهێنانی دەروازەی دووەم بكاتە ئامرازی گوشار لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان. لە بەرامبەردا توركیا دەتوانێ بازرگانییەكەی لەگەڵ عێراق بەرینتر بكات و بەوەش دینامیەتی نوێ بە پەیوەندیی خۆی و هەرێمی كوردستان بدات. توركیا بەمجۆرە كارتێكی نوێی براوەی دەستدەكەوێت لەپێناوی ئابوورییەكەی ئاسایشی خۆی. جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە وا لە حكومەتی بەغدا دەخوازێ كە دەست بەسەر ناوچەیەكی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بگرێ و ئاسایشی مسۆگەر بكات. لەپێناوی ئەوەش، دەبێ بتوانێ بەسەر ئەو كێشانەدا زاڵ ببێ كە لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیەتی. هەروەها كار بكات بۆ پاراستنی ئاسایشی ئەو رێگەیەی دەروازە سنوورییەكە بە ناوەوە عێراقەوە دەبەستێتەوە، ئەمە هەلی ئەوە دەداتە عێراق كە رۆڵی سیاسی خۆی بەهێزتر بكات و ببێتە موخاتەبێكی جێی باوەڕ لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە.

 

هەرچەندە گفتوگۆی ئەم دەروازە سنوورییە نوێ نییە، بەڵام لەو گفتوگۆیانەی كە توركیا بەم دواییە لەگەڵ بەغدا كردوونی، هەمیشە ئەمەی لە كارنامەدا بووە. ئەو گشتپرسییەی كە هەرێمی كوردستان لە ئەیلوولی 2017 كردی، بووە هاندەرێكی دیكەی نوێ بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەكە. ئێستا دانوستاندنی نێوان هەردوو وڵات گەیشتووەتە وەڵامی پۆزەتیڤ، بەڵام لەسەر هەردوو وڵات پێویستە بە پەلە هەندێ پڕۆژەی وەبەرهێنان جێبەجێ بكەن بۆئەوەی ناوچەكە بەرەو رێڕەوێكی بازرگانیی ئارام هەنگاو بنێ. هێشتاش زۆر مەسەلەی دیكە لەسەر مێزی گفتوگۆ ماون، هەر لە تواناكانی ژێرخانی ئەم دەروازەیەوە تاوەكو رێگەیەكی بازرگانیی ئارام كە دەبێ دروستبكرێت.