رووداو نێوەڕۆکی راپۆرتی ئەمڕۆی تەیف سامی بڵاودەکاتەوە

 

 

ئەمڕۆ لە کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق کە تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراق راپۆرتێک دەخاتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران، لە 75 لاپەڕە پێکهاتووە.

 

لەو راپۆرتەدا وەزیری دارایی نووسیویەتی: "شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان و لایەنە پەیوەندیدارەکانی حکومەتی فیدراڵی، تەکەزیان کردەوە لەسەر پابەندبوون بە رێککەوتنەکانی پێشوو، بەڵام ناکۆکییەکی بنەڕەتی لەبارەی لێکدانەوەی یاسایی دەستەواژەی "گەنجینەی گشتی" سەریهەڵداوە." تەیف سامی دەڵێت، ئەمەش وایکرد هەردوولا رێکبکەون لەسەر بەرزکردنەوەی دۆسیەکە بۆ ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بەمەبەستی دەرکردنی بڕیاری کۆتایی.

 

راپۆرتەکە باسی کۆبونەوەکان دەکات کە لەنێوان هەردولادا ئەنجامدراون، هەروەها واژۆی ئامادەبووانی کۆبونەوەکانی لەسەرە، لە راپۆرتەکەدا هاتووە لە میانی دوایین کۆبوونەوەدا، شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان سێ دۆسیەی یاسایی پێشکەش کرد کە بڕیار و رێنمایی و یاسا کارپێکراوەکانی هەرێمی کوردستانی لەخۆ گرتبوو. شاندەکە جەختی کردەوە لەسەر پابەندبوونیان بە رێککەوتنی پێشوو، بەڵام ئاماژەیان بە لێکدانەوەی تایبەتی خۆیان کرد بۆ چەمکی "گەنجینەی حکومەتی هەرێمی کوردستان" و جیاوازییەکەی لەگەڵ "گەنجینەی گشتیی فیدراڵی".

 

لەلایەکی دیکەوە، وەزارەتی دارایی فیدراڵی میکانیزمی تایبەتی خۆی بۆ پۆلێنکردن و دابەشکردنی داهاتەکان خستووەتەڕوو، کە لەسەر بنەمای تەرازووی پێداچوونەوەی دارایی شەش مانگی یەکەمی ساڵی 2025 ئامادە کرابوو. خاڵی سەرەکیی ناکۆکییەکە لە چۆنیەتی لێکدانەوە و مامەڵەکردنی یاسایی بوو لەگەڵ ئەو داهاتانەی کە لە باج و رسومات و گومرگەوە لە هەرێمی کوردستان کۆدەکرێنەوە.

 

بەگوێرەی راپۆرتەکە، بەهۆی ئەم جیاوازییە لە لێکدانەوەکاندا و بۆ رێگریکردن لە دروستبوونی بەربەست، هەردوولا گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە گونجاوترین هەنگاو بریتییە لە خستنەڕووی تەواوی بابەتەکە بە وردەکارییەکانیەوە بۆ ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی. بڕیارە، ئەمڕۆ ئەنجوومەنی وەزیران بڕیارێکی یەکلاکەرەوە و گونجاو لەبارەی چارەسەرکردنی دۆخی داهاتە نانەوتییەکانەوە بدات.

 

 

لە دوایین کۆبوونەوەی تەکنیکیدا، شاندەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی عێراق، جارێکی دیکە رووبەڕووی ناکۆکییەکی بنەڕەتی بوونەوە لەبارەی چۆنیەتی پۆلێنکردن و دابەشکردنی داهاتە نانەوتییەکان. وێنەیەکی کۆنووسی کۆبوونەوەکە گەیشتووە بە رۆژی هیوا جەمال و دەریدەخات هەرچەندە هەردوولا لەسەر هەندێک بنەما کۆکن، بەڵام لەسەر میکانیزم و لێکدانەوەی یاسایی بۆ داهاتەکانی گومرگ، باج و رسووماتەکان جیاوازییەکی قووڵیان هەیە، ئەمەش وایکردووە چارەسەری کۆتایی بۆ ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بەجێبهێڵدرێت.

 

 

ناکۆکییە سەرەکییەکان لەسەر بنەمای یاسایی و دەستووریی داهاتەکان چڕبوونەتەوە لەوانە، داهاتی گومرگ، لەسەر رێژە رێکەوتوون بەڵام ناکۆکی لەسەر میکانیزم هەیە.

 

هەردوولا هاوڕان لەسەر ئەوەی کە بەپێی یاسای بودجەی 2023-2025، داهاتی گومرگ دەبێت بە رێژەی 50٪ بە 50٪ دابەش بکرێت. بەڵام خاڵی ناکۆک میکانیزمی جێبەجێکردنە، روانگەی بەغدا، پێداگیری دەکات کە دەبێت سەرجەم 100٪ی داهاتی گومرگ سەرەتا رەوانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی بکرێت، پاشان بەغدا پشکی 50٪ی دووبارە بۆ هەرێمی کوردستان تەرخان بکاتەوە. ئەمە میکانیزمێکی ناوەندییە بۆ کۆنترۆڵ و شەفافیەت لە دیدی ئەوانەوە. روانگەی هەولێر، ئەوەیە  پێشنیازی کردووە کە هەرێمی کوردستان تەنیا پشکی 50٪ی حکومەتی فیدراڵی رەوانە بکات و 50٪ی خۆی راستەوخۆ لەلای خۆی بهێڵێتەوە. ئەمەش بە کرداریتر و خێراتر دەزانن.

 

 

لەبارەی باجەکان، ناکۆکییەکی راستەوخۆ و بنەڕەتی هەیە لەم بەشەدا هیچ خاڵێکی هاوبەش نییە و هەردوولا پشت بە ماددەی یاسایی جیاواز دەبەستن.

 

روانگەی بەغدا ئەوەیە  جەخت دەکاتەوە هەموو داهاتی باجەکان دەبێت بگەڕێتەوە بۆ گەنجینەی گشتیی دەوڵەت، بە پشت بەستن بە یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵی و یاسای بودجە.

 

بەڵام روانگەی هەولێر ئەوەیە سوورە لەسەر ئەوەی کە دەبێت رێژەی 50٪ی داهاتی باجەکان بۆ هەرێم بێت، بە پشتبەستن بە ماددەیەکی دیکەی هەمان یاسای ئیدارەی دارایی (ماددەی 29) و بڕیارێکی پێشووی دادگای فیدراڵی.

 

 

لەبارەی رسومات و داهاتەکانی دیکە کێشەی سەروەریی یاسایی هەیە، ئەمە ئاڵۆزترین خاڵی ناکۆکییە و پەیوەندی بە دەسەڵاتی یاسادانانەوە هەیە.

 

روانگەی بەغدا ئەوەیە  پێی وایە زۆرینەی رسووماتەکان دەبێت بگەڕێنەوە بۆ گەنجینەی فیدراڵی، جگە لەو رسووماتانەی کە بۆ خزمەتگوزاریی دیاریکراو وەردەگیرێن، کە بە رێژەی 80٪ بۆ لایەنی کۆکەرەوە و 20٪ بۆ گەنجینەی فیدراڵی دەبێت.

 

بەڵام روانگەی هەولێر ئەوەیە بە تووندی داکۆکی لەوە دەکات هەموو ئەو رسووماتانەی بەپێی یاساکانی دەرچوو لە پەرلەمانی کوردستان و بڕیارەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگیرێن، 100٪ موڵکی هەرێمن و ناچنە چوارچێوەی داهاتی فیدراڵییەوە. هەرێم لێرەدا پشت بە دەسەڵاتە دەستوورییەکانی خۆی (ماددەکانی 115 و 121 و 141) دەبەستێت.

 

 

هەرچی داهاتە سەرمایەیی و گواستراوەکانە هەمان نەخشی ناکۆکی لێرەشدا دووبارە دەبێتەوە. بەغدا پێی وایە دەبێت بگەڕێتەوە بۆ گەنجینەی گشتی، لە کاتێکدا هەولێر بە مافی خۆی دەزانێت بەپێی یاسا ناوخۆییەکانی.

 

 

ئەو خاڵانەی هەردوولا لەسەری کۆکن تەنیا دوو خاڵە؛ یەکەمیان کرێی نیشتنەوەی فڕۆکەیە، هەرچەندە سەرەتا ناکۆکی لەسەر ئەم داهاتە هەبوو، بەڵام دوای گفتوگۆ و وردبینی، هەردوولا رێککەوتن لەسەر ئەوەی کە وەک داهاتی دەروازە سنوورییەکان مامەڵەی لەگەڵ بکرێت و رێژەی 50٪ی بدرێت بە حکومەتی فیدراڵی. ئەمە تاکە خاڵی سازانی روون بوو لە کۆبوونەوەکەدا.

 

هەرچی خاڵی دووەمە پێبژردنەکانە هەردوولا هاوڕان لەسەر ئەوەی کە بەپێی بڕیارێکی پێشووی دادگای فیدراڵی، سەرجەم داهاتی پێبژاردنەکان (100٪) دەبێت بگەڕێتەوە بۆ گەنجینەی گشتیی دەوڵەت.

 

کۆنووسەکە بە روونی دەریدەخات کە کێشەی داهاتە نانەوتییەکان تەنیا کێشەیەکی ژمێریاری نییە، بەڵکو کێشەیەکی قووڵی یاسایی و دەستوورییە سەبارەت بە "سنووری دەسەڵاتەکان" و "لێکدانەوەی یاسا". لە کاتێکدا هەردوولا پابەندبوونی خۆیان بە یاسای بودجەوە دووپات دەکەنەوە، بەڵام هەریەکەیان لێکدانەوەی خۆی بۆ ماددەکان هەیە.

 

بۆیە، لیژنە تەکنیکییەکان گەیشتوونەتە بنبەست و چارەسەری کێشەکە پێویستی بە بڕیارێکی سیاسیی ئاست بەرز هەیە. ئێستا چاوەکان لەسەر ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقن تاوەکو بڕیارێکی یەکلاکەرەوە بدات کە چوارچێوەی یاسایی پەیوەندییە داراییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا بۆ ساڵانی داهاتوو دیاری دەکات.