با دەستوور هەموار بكرێتەوە

دەستووری ئێستای عێراق نە هەمووی لە بەرژەوەندی كوردە و نە تێكڕاشی لە زیانی كورد. راستە سیستەمی فیدراڵیی عێراق دەسەڵاتی فراوانی بە هەرێمەكان (هەرێمی كوردستان و ئەو هەرێمانەی لە ئایندەدا دروست دەكرێن) لە بوارەكانی بەرگری و ئاسایش، بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەكان، ئیدارەی نێوخۆیی هەرێمەكان و بابەتی دیكەش داوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، لە بواری دیكەی گرنگدا، دەستوور بەپێی خواست و ویستی شەریكەكانی دیكەی ئەوسای عێراق نووسراوەتەوە. 

 

بۆ وێنە، بەخشینی رۆڵێكی مەركەزی بە دین و رێژیمی زۆرینەی پەرلەمانی و چڕبوونەوەی بەشی هەرەزۆری دەسەڵاتە جێبەجێكارییەكان لە كەسی سەرۆكوەزیراندا، بۆ خزمەتی خواستی شیعەی عێراق نووسراوەتەوە. بە پێچەوانەوە، لە هەندێ بواردا، بەتایبەتی لە پەیوەندی لەگەڵ ناوچە كێشە لەسەرەكان، وەك ئێستا دەركەوتووە، مادەی 140 ئایندەی ئەو ناوچانەی ئاڵۆز كردووە. لەوەش زیاتر، دەستووری عێراق بەڕوونی دانی بە مافی بڕیاردانی چارەنووسدا بۆ كورد نەناوە. تەنانەت نابێ ئەوە لەبیر بكرێ كە دیزاینكردنی فیدراڵی بەم شێوەی ئێستا، لە كاتی خۆیدا، بۆ شیعەی عێراقیش بیرۆكەیەكی خراپ نەبوو، لەو روانگەیەوە كە دروستبوونی هەرێمێكی شیعە لە باشوور، بەوپێیەی بەسرا بەرهەمهێنەری دوو لەسەر سێی نەوتی عێراقە، ئیكۆنۆمیی وڵاتەكە و ناوچە سوننەكانی دەخستە ژێر رەحمەتی شیعەوە. نوخبەی ئێستای شیعە رەنگە لەبەر سێ هۆكاری سەرەكی لە فیدراڵیەت دڕدۆنگ بن:

 

یەكەم: دەركەوت سیناریۆی دروستبوونی هەرێمێكی شیعە كە هەموو پارێزگا شیعییەكان لەخۆ بگرێ، پاڵپشتی جەماوەری و سیاسی و دامەزراوەی دینیی شیعەی نییە. 

 

دووەم: لەبەرامبەر ئەوەدا خواستی بەهەرێمبوونی بەسرا، بەتەنیا، زیاتر زەق بووەتەوە كە ئەمە خۆی لەخۆیدا دوو لێكەوتەی نەخوازراوی بۆ دانیشتووانی شیعە و ناوچە سوننییەكان دەبێ: ئەوانیش، باڵادەستیی ئابووری و سیاسی بەسرا بەسەر ناوچە شیعەنشینەكانی دیكە و بێدەسەڵاتكردن و ئیفلیجكردنی دەسەڵاتی بەغدا. ئەگەر هەرێمی بەسرا، بەو دەسەڵاتانەی ئێستای هەرێمەكان هەیانە دابمەزرێ، بەغدا لە چایخانەیەكی سیاسی زیاتر نابێ. 

 

لەلای سێیەمیشەوە، ریفراندۆمی سەربەخۆیی 2017 ، تەزووی لاوازكردن و رێگرتن لە گواستنەوەی هەرێم بۆ قەوارەیەكی سەربەخۆ لە ئایندەدا، بە گیانی نوخبەی شیعەدا هێنا. بۆیە ئەگەر مەبەست لە هەمواری دەستوور سڕینەوەی سیستەمی فیدراڵی یان بێدەسەڵاتكردنی هەرێمەكان بێ، بێگومان لایەنەكانی دیكەش شتیان هەیە لەدەستی بدەن. بۆ وێنە، دەكرێ كوردیش پاڵبنێ بە ئاراستەی هێنانەكایەی باڵانسێك لەنێو دەسەڵاتی جێبەجێكار كە وا بكات سەرۆكی دەوڵەت و سەرۆكوەزیران دەسەڵاتی روون و هاوسەنگیان لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا هەبێ. 

 

رەنگە سوننەش ئەوەیان پێ خراپ نەبێ. هەروەها دەكرێ كورد قورسایی زیاتر بخاتە سەر مافی خۆبەڕێوەبەری بۆ پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكان. لەڕاستیشدا، پێموانییە باڵانسی هێز لە عێراقدا، ئەوەندە لار بووبێ كە لایەنێك بتوانێ بە تەنیا و بەویستی خۆی دەستوورێكی سەرلەنوێ بۆ عێراق بنووسێتەوە. بۆیە با لێبگەڕێین هەمووان بەرگری لە مەسەلە بنچینەییەكانی دەستوور بكەن، چونكە هەموو لایەك تەقریبەن لێی سوودمەندن.

 

 

هەموو هەموارێكی دەستووری، پەیوەندی بە هەر دەروازە و بڕگەیەكەوە بێ، گرنگە. دەستوور پێناسەی ناسنامەی دەوڵەت و سیستەمی حوكمڕانی و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و ماف و ئەركی هاووڵاتیان و بەڕێوەچوونی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووریی دانیشتووانی وڵات دەكات. بۆیە هەر گۆڕانكارییەك لە دەستووردا بە مانای دەستكاریكردن و داڕشتنەوەی رەهەندێكی گرنگی پەیوەندیی دەوڵەت و كۆمەڵگایە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێجار دەكرێ جۆرێك كۆدەنگی هەبێ لەسەر ئەو هەموارانەی دەبێ بكرێن، یان رەنگە هەندێ بابەت هەستیارییەكی ئەوتۆ نەهێننەپێش. بۆ وێنە، ئەگەر مەبەست لە هەمواری دەستووری ئێستای عێراق هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاكان بێ، ئەمە نابێتە بابەتێكی زۆر ئاڵۆز. 

 

رەنگە لایەنەكان بە ئاسانی بتوانن بابەتێكی لەوشێوەیە تێپەڕێنن. خۆ ئەگەر، ئامانجی هەمواری دەستوور بۆ نموونە، جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت، گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی یان نەهێشتنی سیستەمی فیدراڵی، یان كەمكردنەوەی ریشەیی دەسەڵاتی هەرێمەكان بێ، ئەوكات هەمواركردنەكە دەبێتە هەمواری بنچینەیی و بە دڵنیاییەوە وردەكاری زۆر بەدوای خۆیدا دێنێ. بۆیە ئێستا دیار نییە بەدیاریكراوی مەبەست لە هەمواری دەستوور چییە. بیرۆكەی هەرە باش ئەوەیە، قورسایی هەموارە دەستوورییەكان بخرێتە سەر ئەو رەهەندانەی پەیوەندییان بە دەسەڵاتی جێبەجێكارەوە هەیە لە گەیاندنی خزمەتگوزاری، شەفافیەت، هەلی كار، ئەركی دەوڵەت لە سیستەمی چاودێری و بیمەی كۆمەڵایەتی. هەمواركردنی دەستوور، لەو ئاستەدا لەبەر دوو هۆكار ئاسانتر دەبێ: 

 

یەكەم، بۆ خەڵكی ئاسایی و تووڕەی ئێستای عێراق، ئەو بابەتانەی پەیوەندیدارن بە ژیان و بژێوی رۆژانە زۆر گرنگتر و بەبایەخترن لە هەر بابەتێكی دیكە. 

 

دووەم، تەنانەت لە نێو نوخبەی سیاسیشدا، رەنگە ئەو بابەتانە ناكۆكییەكی ئەوتۆیان لەسەر نەبێ. بۆیە ئەم هەموارانە هەم ئاسانن و دەشكرێ زوو بچنە پێش. خۆ ئەگەر هەمواری دەستوور مانای قووڵ و ستراتیژی پێ ببەخشرێ و ئامانجەكەی لاوازكردن و سڕینەوەی ئەوی دیكە بێ، ئەوا بەڕاستی ئاكامەكەی بۆ كەس باش نابێ. هەرچۆنێك بێ، كورد دەبێ سێ لیست ئامادە بكات: لیستێك بۆ ئەو هەموارانەی موعارەزەیان ناكا و بگرە پاڵپشتییان دەكا، لیستێك بۆ ئەو بابەتانەی دەكرێ هەندێ سازشیان لەسەر بكا و لەبەرامبەردا سازش لە بەرامبەرەكانی داوا بكا و لیستێك بۆ ئەو بابەتانەی زۆر زەحمەتە سازشیان لەسەر بكا.

 

 

فیدراڵیەت لە عێراقدا بەشێوەیەكی خراپ بەدامەزراوەیی كرا. توێژەران جیاوازی لە نێوان دوو فۆرمی فیدراڵی دەكەن: فۆرمی فیدراڵیەتی چوونیەك (Symmetric) كە تیایدا هەرێمەكان، ئەوجا ژمارەیان هەرچەندبێ، هەمان دەسەڵات و ستراكتۆریان هەیە. وا پێشنیار دەكرێ ئەم فیدراڵیەتە زیاتر بۆ ئەو هەرێم و وڵاتانە دەستدەدات كە پێشتر سەربەخۆ بوون و دواتر، خۆیان ئارەزوومەندانە لە یەكێتییەكی فیدراڵیدا كۆبوونەتەوە. جۆری دووەم فیدراڵیەتی ناچوونیەكە (Asymmetric)  كە تیایدا مەرج نییە هەرێمەكان هەمان دەسەڵات و ستراكترۆیان هەبێ. 

 

تەنانەت مەرج نییە زیاد لە هەرێمێكیش هەبێ لەنێو ئەم دەوڵەتەدا. ئەم فۆرمەی فیدراڵی زیاتر بەكەڵكی ئەو وڵاتانە دێت كە ئەگەری هەڵوەشانەوە و جیابوونەوەی گروپێكی دیاریكراوی نەتەوەیی یان ئاینییان لەسەرە. ئەوجا لێرەدایە، بۆ ئەوەی وڵات لە ئەگەری دابەشبوون بپارێزرێ و خواستی جیابوونەوە لاواز بكرێ، دەسەڵاتی فراوانتر بە هەرێمێكی دیاریكراو دەدرێ بەبێ ئەوەی پێویست بكا هەرێمەكانی دیكە هەمان دەسەڵاتیان هەبێ. ئەوانەی لێكۆڵینەوەیان لەسەر فیدراڵییەتی عێراق كردووە (بۆ نموونە: Mayer 2007, OLeary 2010, Kane, Hiltermann and Alkadiri 2012, Anderson 2015)   پێیانوایە عێراق پێویستی بە جۆری دووەمی فیدراڵیەت هەبوو، بەڵام یەكەمی هەڵبژارد. ئەم توێژەرانە رەخنە لە داڕشتنی فیدراڵیەت لە عێراق دەگرن و پێیانوایە لە دیزاینكردنی سیستەمەكەدا عێراق دەبوو تایبەتمەندیی كورد تێكەڵ بە بەشەكانی دیكەی عێراق نەكات. بەم شێوەیە، دەكرا دەستوور دانی بە هەرێمی كوردستاندا نابا بە هەموو ئەو دەسەڵاتانەی هەیەتی، بەبێ ئەوەی هەمان ئەو دەسەڵاتانەی بەخشیبا بەو هەرێمانەی لە بەشەكانی دیكەی عێراق لە ئایندەدا دروست دەبوون. لیام ئەندرسۆن ئاماژە بە كەیسی سەركەوتووی فیدراڵیەتی ناچوونیەك لە كەنەدا و ئیسپانیا و بەلجیكا و تەنانەت ئەندونیزیاش دەكات. زۆر كەس بە هەڵە وا دەزانن دەستووری عێراق تایبەتمەندی جیاوازی بە هەرێمی كوردستان داوە. 

 

ئەمە راست نییە، چونكە بەپێی دەستوور، هەر هەرێمێك لە عێراق دروست بێ، ئەگەر تەنیا لە یەك پارێزگاش پێكبێت، هەموو دەسەڵاتێكی هاوشێوەی هەرێمی كوردستانی دەبێ، ئەمەیە هەڵەی فیدراڵیەت لە عێراق. لەسەرەوە گوتم: ئەگەر هەرێمی بەسرا دروست بكرێ و دەسەڵاتی هەبێ بەسەر نەوت و ئیمزاكردنی گرێبەستی نەوتی و سوپای تایبەت و یاسای مەدەنیی تایبەت بە خۆی و هەتا دوایی هەبێ، چی بۆ بەغدا دەمێنێتەوە؟ بۆیە دەبوو دەستووری 2005 تایبەتمەندی بە هەرێمی كوردستان دابا و دەكرا بۆ بەشەكانی دیكەی عێراق فۆرمێكی دیكەی ئۆتۆنۆمی یان تەنانەت هەر بە سیستەمی ئێستای پارێزگاكان مابایەوە. كورد دەبێ لە مەسەلەی هەمواركردنی سیستەمی فیدراڵیشدا، بەر لەوەی رەتیبكاتەوە، تێبگات مەبەستی ئەوانی دیكە لەو هەمواركردنە چییە. خۆ ئەگەر دیانەوێ فیدراڵیەت بۆ بەشەكانی دیكەی عێراق دابڕێژنەوە و دەستكارییەكی ئەوتۆ لە دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستاندا نەكەن، دەكرێ كورد بەرهەڵستی نەكا. 

 

با عێراق پێكبێت لە هەرێمی كوردستان و پانزە پارێزگای دیكە! لەگەڵ ئەوەشدا، من گومانم هەیە دانیشتووانی پارێزگا دەوڵەمەندەكان، بەتایبەتی مەبەستم بەسرایە، دەنگ بدەن بە هەڵوەشانەوەی تێكڕای سیستەمی فیدراڵی لە عێراق. ئەویش لەبەر دوو هۆكار: یەكەم، فیدراڵیەتی ئێستا چانسی ئەوەیان پێدەدا لەوەی هەر كاتێك هەرێمێكی ئۆتۆنۆمیان دامەزراند، ببنە هەرێمێكی زۆر بەهێز و تێكڕای ئیكۆنۆمی و سیاسەتی عێراق بخەنە ژێر هەژموونی خۆیان. دووەم، هەستی ناوچەگەرایی بە گشتی لە ناوچەكە زۆر بەهێز بووە، تا ئەو رادەیەی دانیشتوویەكی بەسرا نەوتی بەسرا بە هی بەسرا دەزانێ نەك هەموو عێراق، ئەوجا بۆ بەشی بكا لەگەڵ ئەوانی دیكە؟ بەڵام لەلایەكی دیكەوە، رەنگە عەرەبی عێراق بە گشتی دڵخۆش نەبن بە فیدراڵیەتی ناچوونیەك بەوەی هەرێمی كوردستان مامەڵەی تایبەتی لەگەڵدا بكرێ و دەسەڵاتی زیاتری هەبێ بەراورد بە هەرێمەكانی دیكە.   

 

دەستووری عێراق بێگومان پێویستی بە هەمواركردنە. بەڵام ئاڵۆزی و فرەڕەهەندیی بابەتەكان، بوونی ئەجێندای شاراوە و هەوڵدان بۆ سڕینەوە و بێدەسەڵاتكردنی ئەوانی دیكە، بەهێزیی دەستوەردانی دەرەكی و تەنانەت ئاڵۆزییەكانی خودی كۆمەڵگای عێراقیش، وا دەكا هەر هەموارێكی ریشەیی ئاستەنگی مەزنی بێتە پێش. باشترین بیرۆكە، بە باوەڕی متەوازیعی من، لە كاتی ئێستادا هەموارێكی سنووردار و پەیوەندیدارە بە باشتر بەڕێوەبردنی دەسەڵاتی جێبەجێكار لەسەر ئاستی دەوڵەتی عێراق.