سیاسەتی رۆمانسییانە لەگەڵ بەغدا بەس نییە؟

 

وتاری کارۆخ خۆشناو و ئیبراهیم مەلا زادە

مەبەست لە مۆدێلی سیاسەتی رۆمانسییانە، ئەو مۆدێلەیە کە هێزێکی سیاسی بیەوێت لە روانگەیەکی نیشتمانییەوە، بەبێ بەرامبەر خزمەت پێشکەش بە دەوڵەت بکات و بەرژەوەندییە باڵاکانی بپارێزێت. لەوانەیە لە قاموسی زانستە سیاسییەکاندا چەمکێکی وەها نەدۆزینەوە، بەڵام لە راستیدا ئەوەی بەدوای وەها سیاسەتێکدا بگەڕێت، دەتوانێت لە هەرێمی کوردستان ئەو جۆرە سیاسەتە بدۆزێتەوە. ئەوەتا دەسەڵاتی سیاسیی هەرێمی کوردستان و حیزبەکانی، لەبەرامبەر حکومەتی عێراق و دەسەڵاتی قوڵی ئەو وڵاتە، سیاسەتێکی رۆمانسییانەی یەکلایەنە و خۆبەخشانە پێڕەو دەکەن، لەکاتێکدا کە عێراق بەهیچ جۆرێک ئامادە نییە مامەڵەیەکی واقیعییانە لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا بکات، لەسەر بنەمای هاوبەشی و هاونیشتمانی لە چوارچێوەی بنەماکانی دەوڵەتی مۆدێرن و دەستوور و قانونە بەرکارەکان. هەمووان دەزانین کە ئەو حکومەتەی ئێستای عێراق لە ئەنجامی هاوپەیمانێتییەک دروست بووە کە شەرعیەت لە کورد و هێزە سونییەکانەوە وەردەگرێت، لەکاتێکدا ئەوە بۆ چەندین ساڵ دەچێت سیاسەتی چاوشارکێ لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا دەکات و هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستانیش لەدۆخێکی زۆر خراپدا دەژین، بەبێ ئەوەی دەسەڵاتی سیاسیی هەرێمی کوردستان بتوانێت ئەو دۆخە نالەبارە کۆتایی پێ بهێنێت.

 

لەکاتێکدا ئەو هەرێمە خۆبەخشانە بە دروستکردنی ئومێدێکی راگوزەر و بێ ئەنجام و سیاسەتێکی رۆمانسییانە لەگەڵ بەغدا مامەڵە دەکات، بەڵام لە بەرامبەردا هێزێکی گەورەی وەکو بزووتنەوەی سەدر نەیویست بەو جۆرە سیاسەت بکات و شەرعییەت بەو هێزانە بدات، کە لەژێر هەژموونی وڵاتێکی دیکەدان، بۆیە بەتەواوەتی لە پرۆسەی سیاسی کشانەوە، بەو کشانەوەیەش کۆتاییان بە پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا هێنا، بەڵێ ئێستا پرۆسەیەکی سیاسیی ئەوتۆ لە عێراقدا نەماوە. ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی کوردستان و حیزبە سیاسییەکان لەو دۆخەی بەغدا تێبگەن و دوا بزمار لە تابووتی ئەو رژێمە بدەن؟

 

هەموومان دەزانین کە دۆخی ئێستای عێراق، ئاڵۆز و ناسەقامگیرە. ئەو هاوپەیمانێتییەی کە پێی دەڵێن چوارچێوەی هاوئاهەنگی، لەبەردەم کۆمەڵێک ئاڵنگاریی گەورەدایە و بە لاوازترین قۆناخە سیاسییەکانی خۆیدا گوزەر دەکات. چۆن بتوانین لەو دۆخەی ئێستای حکومەتی عێراق و ئەو دۆخەی کە (هاوپەیمانێتیی چوارچێوە) پێیدا تێپەڕ دەبێت تێی بگەین؟ کورد لەو نێوەندەدا چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو دۆخەدا بکات، بەتایبەتیش بەئاشکرا ئەوە دەبینین کە سیاسەتێکی دووفاقی و چاوشارکێ لەگەڵ کورددا بەڕێوەدەبەن، لەوەش زیاتر دەتوانین بڵێین جینۆسایدی ئابووری بەرامبەر هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی بەگشتی و مووچەخۆران بەتایبەتی ئەنجام دەدات؟

 

نەخشەی سیاسیی عێراق، لە چەند ئاستێکەوە ئاڵۆزە. لەلایەك جڵەوی واقیعی سیاسی و مەزهەبی لەژێر دەستی ئێراندایە و لە رێی هێز و گرووپە میلیشیاکانییەوە چۆن بیەوێت دەیجوڵێنێت و لە بەرژەوەندیی ستراتیژیی ئێران و شیعەگەراییەوە یەکلایی دەکاتەوە. ئەوەش لەکاتێکدایە کە ئێران لەلایەن سیستمی سیاسی و قانوونی نێودەوڵەتی قبووڵکراو نییە و بەکۆمەڵێک ئاڵنگاریدا تێپەڕ دەبێت. لەژێر گەمارۆیەکی ئابووری و سیاسیی توونددایە و لە رووی دیپلۆماسییەوە گەمارۆ دراوە و زۆربەی کەسایەتییەکانی لەژێر ئابڵووقەی سیاسی و ئابووریدان. ئەوە چش لەوەی کە بەشێکە لە هاوپەیمانێتییەکی رانەگەیێندراو لەگەڵ رووسیا و کۆریای باکوور، لەلایەکی دیکەیش هۆکارێکی سەرەکی و راستەوخۆیە بۆ ئەو نائارامییەی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا بەڕێوەدەچێت. لەرێی میلیشیا مەزهەبییەکانییەوە دۆخی لوبنان، سووریا، یەمەن و عێراقی بەتەواوەتی کۆنترۆڵ کردووە و هەمیشە لە ململانێیەکی دژواردان لەگەڵ گرووپە مرۆییەکانی دیکەی ناو ئەو وڵاتانە. هەروەها جڵەوی حەماسی فەڵەستینیشی کردووە و بەو ئاراستەیەدا دەیسوڕێنێت کە لە بەرژەوەندیی ئەو بەرەیەدا بشکێتەوە و دەتوانین ناوی بنێین بەرەی (ئۆتۆریتی رۆژهەڵات)، هەر ئەو بەرەیەی کە کاتی خۆی جۆرج بووش ناوی نا (بەرەی شەڕ). یەکێک لە چەکوشە هەرە گرنگ و بەهێزەکانی ئەو بەرەیەش لە عێراق، لەپاڵ هێزە میلیشیاکانەوە، دادگەی باڵای فیدراڵیی عێراقە کە بەتەواوەتی بە سیاسی کراوە، وەک پەیمانگەی واشنتن لە دوایین راپۆرتیدا، ئاماژەی پێکردووە.

 

ئێستا دەسەڵات و حکومەتی عێراق بە دادگای باڵایشیەوە، لەژێر هەژموونی ئەو ئێرانەدان کە لەسەرەوە وێنامان کرد. بۆیە دەسەڵات و حکومەت لەیەک جیا دەکەینەوە، چونکە ئەو حکومەتە تەنیا ماکیاژێکی ناشیرنی ئەو دەسەڵاتە قوڵەیە کە کۆماری ئیسلامی زۆر بەشێوەیەکی کارا ئیدارەی دەدات و وەکو چەکوشێک دژ بە هەموو ئەو لایەنانە بەکاری دەهێنێت کە مەترسییان لەسەر ستراتیژییەتی کۆماری ئیسلامی ئێران هەیە، ئەگەر مەترسییەکی بچووکیش بێت. دواهەمین زەبری ئەو دەسەڵاتەش لەرێی دادگای باڵای فیدراڵی بوو، دژ بە سوننەکان و لادانی محەممەد حەلبووسی، لە سەرۆکایەتیی پەرلەمانی عێراق.

 

سوننەی عەرەب، لە دوای 2003 بە دۆخێکی دژواردا تێپەڕدەبن، دوای ئەوەی بەتەواوەتی لە دەسەڵات دوورخرانەوە و بەتایبەتتریش دوای شەڕی مەزهەبی نێوان شیعە و سوننە. لەو شەڕەدا تواندرا سوننە عەرەبەکان لە کۆمەڵێک ناوچە و شار و شارۆچکەدا رابماڵرێن، بۆ نموونە لە (جرف الصخر) پاکتاو کران. لە خودی بەغدای پایتەختیش بەتەواوەتی لاواز کران و ئێستای بەغدا بەتەواوەتی جیاوازە لەگەڵ بەغدای هەشتاکان و نەوەدەکان. ئێستا تەواوی شارە سوننەنشینەکان لەژێر گەمارۆ و هەژموونێکی تەواوی میلیشیا شیعەکان دان. بۆیە هەر خواستێکی سیاسی، یا هەر کۆبوونەوە و رێکخراوێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی لەو دۆخە ریزپەڕەدا ناکرێت ناوبنرێت ئازادیی سیاسی، یا تەنانەت ئازادیی مەزهەبیش، ئەوە چش لە نەبوونی سیستمێکی سیاسی و فیدراڵی و دیموکراسی و مۆدێرن لەو وڵاتە. هەر لەو چوارچێوەیەشدا، هێزە عەرەبییە سوننییەکان، چونکە تائێستا ئاراستەیەکی عرووبی بەسەریاندا زاڵە، هێشتا لەو دۆخە ریزپەڕە دژە سوننییە تێناگەن، بەمانایەکی دیکە هێشتا لەخەوی غەفڵەتی لەدەستدانی دەسەڵات و یەکلابوونەوەی دۆخەکە بۆ میلیشیاکان و دەوڵەتی قوڵ تێناگەن، چونکە ئەوان و کوردیش نەک هەر یاریزان نین لە نێو پڕۆسەی سیاسی عێراقی نوێدا، بەڵکو پاشکۆیەکی تەواوی ئەو هاوکێشانەن، کە بزانن یان نەزانن لەپێناو پاراستنی هەژموونی دەوڵەتی قوڵ بەکار دەهێندرێن. سوننەی عەرەب و کورد لە عێراق تا ئەو چرکەساتەش هاوبەش نین لە دەسەڵات، بەڵکو تەنها پارسەنگێکن بۆ شەرعیەتدان بەو دەوڵەتە قوڵە و بە هەژموونی ئێران. تا ئەو دۆخەش بەردەوام بێت، هیچ داواکارییەکی راستەقینەی کورد جێبەجێ ناکرێن، بەتایبەتیش لەحاڵەتی درێژەدان بە سیاسەتێکی رۆمانسییانە و پێشکەشکردنی شەرعییەتێکی بەخشیش ئاسا بەو دەستەڵاتەی ئێستای بەغدا. 

 

لەلایەکی دیکەوە، دوای شەڕی ئیسرائیل - حەماس، هێزە میلیشیاکان بە تەواوەتی کەوتوونەتە پەلاماردانی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق، ئەو هێزەی کە بە ئاشکرا پارێزگاری لە قەوارەی هەرێمی کوردستان دەکات. ئەگەر نەشیان توانیبێت زەبری کوشندە لە هێزە ئەمریکییەکان بدەن، بەڵام شکۆی ئەمریکا لەو وڵاتە خراوەتە ژێر پێ و لە بەغدا و ناوچەکانی دیکە بەهۆی هێرشە بەردەوامەکانی میلیشیاکان ئەمریکا کراوەتە گاڵتەجاڕ، بەو مانایەی لە بەغدا وەکو دووژمن مامەڵە لەگەڵ هێزە ئەمریکییەکان دەکرێت. لەهەمان کاتدا ئەمریکا ئەوە باش دەزانێت کە حکومەتی عێراق بێجگە لە ماکیاژێک بۆ حکومەتی قووڵ شتێکی دیکە نییە، بۆیە لەو چرکەساتەدا گرنگە جموجۆڵێکی سیاسی لەلایەن کورد و سوننە عەرەبەکانەوە ئەنجام بدرێت، بۆ ئەوەی شەرعییەتی ئەو حکومەتە بخەنە ژێر پرسیاری جیدی و دۆخەکە بە ئاراستەی بەرژەوەندی کورد و سوننە و کەمینەکان یەکلایی بکەنەوە. ئەوەش بە وازهێنان لەو سیاسەتە رۆمانسییە دەبێت و بە کێشانەوەی شەرعییەت لەو حکومەتەی کە ئامادە نییە هیچ داواکارییەکی کورد جێبەجێ بکات و هەمیشە یاری بە کات دەکات. لەکاتێکیشدا دەکرێت سوود لە نیگەرانییەکانی ئەمریکا لە عێراق وەربگیرێت و دژ بە خۆگێلکردنی بەغدا لە مافەکانی کورد. 

 

کەواتە کورد چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو واقیعەدا بکات کە ئێستا تێیکەوتووە؟ ئایا هیچ ئومێد و هیوایەک لە بەردەوامبوونی ئەو دۆخەدا هەیە بۆ رۆشتن بەرەو چارەسەر؟ لەڕاستیدا، تا هۆکارەکانی پەراوێزخستنی کورد لە ئارادا بن، هیچ ئومێدێک لە ئاسۆی نزیکی ئەو دۆخەدا نابێت، بەتایبەتیش لە ئەگەری ئەو هۆکارانەی کە لەپشت ئەو دۆخەوەن، لەوانەش:

 

یەکەم: نەبوونی ستراتیژییەتێکی نیشتمانیی روون لە مامەڵەکردن لەگەڵ بەغدا و پێڕەوکردنی سیاسەتێکی رۆمانسییانە لەگەڵ بەغدا لەلایەک و لەلایەکی دیکەشەوە نەبوونی تەباییەکی پێویست لە نێوان هێزە سیاسیەکانی پێکهێنەری دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان. لەدۆخێکدا کە ئەم هێزە سیاسییانە هەیبەتێکی ئەوتۆیان لە بەغدا بۆخۆیان و نەتەوەکەیان نەهێشتووەتەوە، بەهۆی ناکۆکییەکانیان و نەبوونی روانگەیەکی نیشتمانییانەی کوردستانییانە بۆ پرس و خواستەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان. ئەوەش لە کاتێکدایە کە پرۆسەی سیاسیش لە هەرێمی کوردستان لەژێر پرسیاری گەورەدان و جڵەوی نوێبوونەوەی هەر جۆرە شەرعییەتێکیش لەدەستی دەوڵەتی قوڵی عێراقدایە و دادگای باڵاش چەکوشێکە هەمیشە لەسەر پێیە دژ بە دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستان و حیزب و کەسایەتییە سیاسییەکانی. ئەی ئەوە نییە خودی سیاسییە کوردەکان شەرعییەت نەک هەر بەو حکومەتە میلیشیاییە دەدەن، بەڵکو بە خودی دامەزراوەکان و خودی ئەو دادگایەش کە شمشێرێکی تیژە بۆ گەردەنی هەر دەستکەوتێک بۆ هەرێمی کوردستان.

 

دووەم: بوونی کورد لە بەغدا دەبووایە لە رێی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان و حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بێت وەکو قەوارەیەکی دەستووری نەك لەرێی حیزبەکانەوە. دەبووایە هەموو جۆرە مامەڵەیەک لەڕێی دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستانەوە بوایە نەک حیزب و سەرۆک حیزبەکان و کەسایەتییە سیاسییەکانی، ئەوانەی لە بەغدا وەکو حیزبی عێراقی مامەڵە لەگەڵ دامەزراوەکانی عێراقدا دەکەن و شەرعییەتێکی بەخۆڕایی بەو دامەزراوانە دەدەن لەوانەش پەرلەمانی عێراق و حکومەتی عێراق. ئەگەر وانەبوایە، مامەڵەی حکومەتی (فیدراڵ)ـی بەغدا، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبوو وەکو باڵێکی فیدراڵ و جێبەجێکردنی سیاسەتی (پەرتکە و زاڵبە) مەحاڵ دەبوو.

 

سێیەم: ئەوەش روونە کە لەکۆی 144 ماددەی دەستوری عێراق 56 ماددە جێبەجێ نەکراون، یا بەشێوەیەکی بەردەوام پێشێل دەکرێن لە بەرژەوەندیی دەوڵەتی قوڵ یا هەڵپەسێردراون تا رۆژی قیامەت. هیچ دەسەڵاتێکیش ئامادە نییە لەخۆیەوە لە بەشێک لە دەسەڵات و کورسییەکانیەوە دابەزێت ئەگەر گوشاری لەسەر نەبێت. پرسیارە گرنگەکە ئەوەیە دەسەڵاتی سیاسیی هەرێمی کوردستان تا کەی بەو جۆرە رۆمانسییە سیاسەت دەکات و شەرعییەت بە دەسەڵاتێک دەدات کە بە نوێژی نیوەڕۆ خەڵک و هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستان برسی دەکات و جینۆسایدی ئابووری دژی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان ئەنجام دەدات؟

 

کاتی ئەوە نەهاتووە چیتر شەرعیەتێکی خۆبەخشانە بەو دامەزراوانەی عێراق نەدرێت و واز لە سیاسەتی رۆمانسییانەی خۆیان بێنن؟ لەو چوارچێوەیەشدا کورد دەتوانێت چەند هەنگاوێک بە ئاڕاستەی دروستکردنی گوشار لەسەر عێراق بنێن، لەوانەش:

 

یەکەم: دەکرێت تیمێکی بەهێز لە پارێزەرە بەتواناکانی کورد پێکبهێندرێت و سکاڵا لە بەردەم دادگەی باڵادا بەرز بکەنەوە دژ بە هەموو پێشێلکارییە دەستوورییەکان و مافەکانی هەرێمی کوردستان. لەلایەکی دیکەوە کە هەموو حکومەتە یەک لە دوایەکەکانی دوای 2003 هیچ هەنگاوێکی ئەوتۆیان نەناوە بۆ جێبەجێکردنی ماددە دەستوورییەکان و پاراستنی هاوسەنگی و هاوبەشی و سازان (تەوازن، شەڕاکەت و تەوافوق).

 

دووەم: لەشکرێک کورد لە بەغدان و پارسەنگی شەرعییەتی ئەو دەسەڵاتەن، کە ئێستا جینۆسایدی ئابووریی هەرێمی کوردستان دەکەن، لەکاتێکدا حکومەت و حیزبە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان دەزانن خەڵكی هەرێمی کوردستان چەند نیگەران و شپرزەن بەو دۆخە ئابوورییەی کە تێی کەوتوون. ئەگەر بەو ئاراستەیە بجوڵێن، ئەوە دەسەلمێنن کە ئیدی کاتی ئەوە هاتووە خەمێک لەو بێ مووچەیی و دۆخە ئابووریە خراپە بخۆن و شەڕی سیاسی لەگەڵ بەغدا رابگەیەنن وەکو ئاڵەنگارییە دژ بە هەژموونی بەغدا و کۆتاییهێنان بە سیاسەتی رۆمانسیانە. لەو پێناوەشدا دەکرێت مۆڵەتێکی (دوو هەفتەیی) بدرێتە بەغدا و هەڕەشەی کشانەوەیەکی سەرتاسەری لە بەغدا بکرێت.

 

سێیەم: بەکارهێنانی کارتی دیپلۆماسی و تێگەیاندنی کۆنسوڵخانە و هێزە نێودەوڵەتییە کاریگەرەکان کە چیدیکە سیاسەتی (پەرتکە و زاڵبە) و جینۆسایدی ئابووری دژ بە هەرێمی کوردستان قبوڵکراو نییە، چیتریش درێژە بەو سیاسەتە رۆمانسییانە نادەن.