دەروونناسیی كۆمەڵایەتیی كۆرۆنا

 

ماوەیەكە ڤایرۆسێكی سەر بە خێزانی كۆرۆناڤایرۆس، كە بە پەتای كۆڤید-19 ناونراوە، ترسێكی گشتگیری خستووەتە دڵی دانیشتووانی گۆی زەوی و بووەتە هیستریایەكی بەربڵاوی كۆمەڵایەتی، كەچی بوونەوەرێكی ئەوەندە بچووكە (0.125 مایكرۆن) كە زانایان هێشتا بە ئۆرگانیزمێكی زیندوو داینانێن و بە شتێكی نێوان مردە و زیندە ناوی دەبەن، بەڵام ئەو شتە بچووكە، پەكی ژیانی مرۆڤی خستووە لە هەموو وڵاتانی دنیادا.

 

پرسیارەكەمان ئەوەیە: بۆچی كۆرۆنا لە وڵاتی چینەوە سەری هەڵدا و، خێرا هەموو دنیای دایە بەر و، بۆچی هەندێ وڵاتی وەك ئیتاڵیا و ئێران، خراپتر لە وڵاتانی دیكە نەخۆشییەكەیان گرتووە؟

 

دەمانەوێ لە روانگەی زانستی (دەروونناسیی كۆمەڵایەتی)ـیەوە وەڵامی ئەوە پرسیارە بدەینەوە كە تێهەڵكێشێكە لە زانستی (دەروونناسی) و (كۆمەڵناسی).

 

هەروەك دەزانین، (دەروونناسی) لە رەفتاری مرۆڤ دەكۆڵێتەوە، (كۆمەڵناسی)ـیش لە كۆمەڵگە و گرووپ و دامەزراوە و سیستەم و پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكان دەكۆڵێتەوە.

 

كەواتە (دەروونناسیی كۆمەڵایەتی)، لێكۆڵینەوەیە لە رەفتاری مرۆڤ لەناو گرووپ و كۆمەڵگەدا، كە لەسەر بنەما و یاسای (كارلێكی كۆمەڵایەتی) دەوەستێت، كە خۆی بریتییە لە (كار) و (كاردانەوە)ی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی دوو كەس یان زیاتر لە دۆخێكی كۆمەڵایەتیدا.

 

رەفتاری مرۆڤ سێ لایەن دەگرێتەوە: هزر و هەست و كردەوە، هزر و هەست، دوو لایەنی نادیار و شاراوەن، تەنیا لایەنی كردەكی، دیار و بەرچاوە. ئەوەی لە مێشك و هزری مرۆڤدا دێت و دەڕوات، لایەنی هزرەكییە، وەكو بیركردنەوە، ناسینەوە، بیرهاتنەوە، لێكدانەوە، شیكردنەوە و هتد. لایەنی هەستەكیش پەیوەندیی بە ناخ و دەروونی مرۆڤەوە هەیە، وەكو ترس، دڵەڕاوكێ، دڵخۆشی، خەم، حەز، مەیل، رق، كین، ئیرەیی (حەسوودی)، غیرەبردن، پەشیمانی، هیوا، نائومیدی و هتد. لایەنە

كردەكییەكانیش ئەوانەن كە فیسیۆلۆجیك و جەستەیین و بە چاو دەبینرێن، وەكو قسەكردن، نووسین، رێكردن، خواردن، پاڵدانەوە، تەماشاكردن، خۆكەرەنتینكردن و هتد. دەروونناسان لە رێگەی كردەوە و رەفتارە بینراوەكانی مرۆڤەوە، هەوڵدەدەن لە لایەنە شاراوەكەی رەفتار، واتە جۆری بیركردنەوە و هەست و ناخی تاك تێبگەن، بۆ نموونە: ئەگەر كەسێك بڵێت: من هەموو رۆژێك سێوێك دەخۆم (رەفتاری كردەكی)، دەزانین كە ئەو كەسە، حەزی لێیەتی، ئەگەر حەزی لێ نەبێت، خوازیارانە نایخوات (رەفتاری شعوری و هەستەكی)، دیارە دەزانێت میوەیەكە پڕە لە ئەنتی‌ ئۆكسیدەنت و ڤیتامین و زۆر بەسوودە بۆ تەندروستیی مرۆڤ (رەفتاری ئەقڵی و هزرەكی).

 

كە تاكێك زانیاری لەسەر ڤایرۆسی كۆرۆنا نەبێت و درك بە مەترسییەكانی نەكات (لایەنی هزر و تێگەیشتن)، سرووشتییە كە لێیشی نەترسێت (لایەنی هەستی) و نابێتە هۆی ئەوەی خۆی بپارێزێت و لە ماڵ دەرنەچێت! (لایەنی كردەیی).

 

بە بڕوای دەروونناسان و كۆمەڵناسان، مرۆڤ، كۆمەڵگە، گرووپ، كولتوور و هەمووشتە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكان، بەرهەمی پرۆسەی كارلێكی كۆمەڵایەتییە، پزیشكانیش دەڵێن كە ڤایرۆسی كۆرۆنا لە رێگەی ئەم كارلێكەوە بڵاودەبێتەوە. بۆ ئەوەی قەبارەی مەترسی بەركەوتن و تێكەڵبوونی كەسی تووشبوو یان هەڵگری ئەم ڤایرۆسە لەگەڵ خەڵك بزانین، یاسا و فۆرمۆڵێك دەخەینەڕوو كە ژمارەی كارلێكی كۆمەڵایەتی لەنێوان تاكەكاندا دەردەخات: x=(n (n-1))/2 

 

بۆ نموونە لە شوێنێكدا كە 10 كەسی لێ بێت ((10 (10-1))/2، 45 كارلێكی كۆمەڵایەتی لە نێویاندا دروستدەبێت، لە مۆڵێك یان شوێنێكی گشتیدا كە 100 كەسی لێ بێت، ئەم ژمارەیە دەبێتە 4،950 كارلێكی كۆمەڵایەتی، ئەی ئەگەر شارێكی یەك ملیۆن كەسەی وەك هەولێر رەچاو بكەین كە هەڵگری نزیكەی 500ملیار كارلێكی كۆمەڵایەتییە، چ شتێك روودەدات ئەگەر تەنیا یەك كەسیان هەڵگری ڤایرۆسی كۆرۆنا بێت، چ نیشانەی هەبێت یان نەیبێت! ئەگەر ئەو كارلێك و بەركەوتانە كۆنترۆڵ نەكرێن، واتای ئەوەیە كە ڤایرۆسەكە دەتوانێت لە رێگەی 500ملیار كارلێكەوە، یەك ملیۆن دانیشتووی ئەو شارە تووش بكات. لێرەوەیە كە گرنگی (كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی) بە هەردوو شێوازەكەوە بە دیار دەكەوێت. (كۆنترۆڵی دەرەكی): كە كاری حكومەت، یاسا، پۆلیس و دەزگاكانی پەیوەندیدارە. كۆنترۆڵی دەروونی: كە بە ئایین و بیروباوەڕ و دابونەریتەوە دەكرێت.

 

ئەگەر سەیری رێڕەوی ڤایرۆسەكە لە سەرچاوەوە تاوەكو هەموو وڵاتانی دنیای بكەین، دەبینین كە هۆكاری بڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە پرۆسەی كارلێكی كۆمەڵایەتییە، سەرەتا لە كارلێكی نێوان (مرۆڤ) و (ئاژەڵ)، ئینجا مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤ. زۆر لە وڵاتان وایانزانی ئەم ڤایرۆسە ناگاتە وڵاتەكەیان، چونكە سەرەتا لە شوێنێكی زۆر دوور پەیدابوو. لە شاری ووهانی چین، بەڵام ڤایرۆسەكە رێگەی خۆی دۆزییەوە، لە دەستێكەوە بۆ دەستێكی دیكە، لە هەناسەیەكەوە بۆ هەناسەیەكی دیكە، رێگەی خۆی بڕی، بە كەشتی و فڕۆكە، لە سنوورێكەوە بۆ سنوورێكی دیكە، زۆر خێرا هەموو دنیای

گرتەوە تاوەكو ئەو رادەیەی كە رێكخراوی تەندروستیی جیهانی WHO رایگەیاند پەتای جیهانی هاتووە و زەنگی مەترسی لە زۆربەی وڵاتان بە هەرێمی كوردستانیشەوە لێدراوە.

 

بابەتێكی هەرەگرنگی دەروونناسیی كۆمەڵایەتی، (كولتوور) و پێكهاتەكانیەتی، چونكە زۆر بە تووندی كار دەكاتە سەر رەفتاری مرۆڤ و كارلێكە كۆمەڵایەتییەكانی لەنێو كۆمەڵگەدا. كولتووریش پێكدێت لە بیروباوەڕ، ئایین، داوونەریت، پێوەر و بەهاكان، یاسا و رێساكان.

 

خواردنی شەمشەمەكوێرە و سەگ و مشك و مار، لە كولتوور و ئایین و بیروباوەڕ و تەنانەت یاسا رەسمییەكانی وڵاتی چیندا، شتێكی باو و رێگەپێدراوە، بەڵام ئەم ئاژەڵانە لە كولتووری زۆربەی هەرەزۆری وڵاتانی دنیادا بەتایبەتی هەرێمی كوردستان، قێزەوەن و حەرام و نەشیاون بۆ خواردن، كەواتە هۆكاری سەرەكی بڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە، كولتوور و دابوونەریتی چینییەكانە كە ئەم ئاژەڵانە بە شێوازی جۆراوجۆر و تەنانەت بە زیندوویی دەخۆن و لەم كارلێكە كۆنترۆڵنەكراوەی نێوان مرۆڤی چینی و ئاژەڵە سەیروسەمەرانەدا، ڤایرۆسێك كە تایبەتە بەو ئاژەڵانە، بۆ لەشی مرۆڤ دەگوازرێتەوە و ئەو مرۆڤەش بۆ هاووڵاتیانی دیكە، لەو شارەش بۆ شارێكی دیكە، لەو وڵاتەش بۆ وڵاتێكی دیكە، لەو كیشوەرە بۆ كیشوەری دیكە، تاوەكو خێرا و لە ماوەیەكی زۆر كورت، لە رێگەی ئەم كارلێكانەوە، هەموو دنیای تەنی.

 

زانایان دەڵێن كە زۆرترین بەركەوتەكان، لە رێگەی دەستی ئالوودە بە ڤایرۆسەكەیە كە نەشۆردرابێت و راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ (لە رێگەی كەلوپەلی بەركەوتە) دەستی دیكە ئالوودە بكات و بگاتە دەموچاو و لەوێشەوە بۆ سیستەمی هەناسە، كەواتە دەستشۆردن رێگەیەكی هەرە گرنگە بۆ رێگەگرتن لە گواستنەوەی ئەم ڤایرۆسە لە كارلێكەكاندا. سەیر ئەوەیە كە بە گوێرەی راپۆرتی ساڵی 2015ی دەزگای گالۆپ لەبارەی دەستشوشتنی دوای دەست بە ئاو گەیاندن، تەنیا 23%ی چینییەكان دوای ئاودەستكردن دەستی خۆیان دەشۆن كە لە پلەی یەكەمی ئەو وڵاتانەیە كە گرنگی بە پاكوخاوێنی تاكەكەسی نادەن، واتە 77%یان دەستیان پاش چوونە سەر ئاو ناشۆن، ئەگەر كولتوور و داوونەریت و شێوازی خەڵكانی Folkways رێگەیان پێبدات لەو دۆخەدا دەست نەشۆن، لە دۆخە ئاساییەكانی دیكەشدا زۆر ئاساییە كە نەیشۆن، بۆیە ئەم ڤایرۆسە زۆر بە ئاسانی لە نێوانیاندا دەستاودەست بوو و ئەوانیش گواستیانەوە بۆ وڵاتانی دیكە. ئەو وڵاتانەی كە كارلێكەكانی نێوان هاووڵاتیانی خۆیان و وڵاتی چینیان كۆنترۆڵ نەكرد، هەر زوو ڤایرۆسەكەیان بەرەو وڵاتەكەیان راكێشا، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی كە عادەتی دەستشۆردنیان لاوازە، بۆ نموونە وڵاتی ئیتاڵیا كە ئێستا ژمارەی قوربانیانی لە چینیش تێپەڕیوە، جگە لە كەمتەرخەمی و گوێپێنەدان بە پلانی كەرەنتینكردن و كۆنترۆڵكردنی كارلێكەكان، كە تائێستا تەنیا رێگەی بەرەنگاری ئەم ڤایرۆسەیە، تەنیا 57%ی هاووڵاتیانی دوای ئاودەستكردن دەستیان دەشۆن، واتە 43%ی دانیشتووانی ئیتاڵیا پاش چوونەسەرئاو، دەست ناشۆن.

 

بەداخەوە راپۆرتەكە باس لە وڵاتی ئێران و عێراق ناكات، بەڵام هۆكاری بڵاوبوونەوەی كۆرۆنا لە وڵاتی ئێرانیش، دەگەڕێتەوە بۆ نەپچڕاندنی پەیوەندی و كارلێكەكانی لەگەڵ وڵاتی چین، لە ماوەی كەرەنتینبوونی بەشێكی زۆر لە وڵاتی چین، ماهان (كۆمپانیایەكی فڕۆكەوانی ئێرانییە)، 55 گەشتی هەبووە بۆ چین و بەگوێرەی هەواڵەكان، شاری قومی ئێران كە گەورەترین حەوزەی ئایینی شیعەمەزهەبی لێیە، نزیكەی 700 قوتابیی چینی لە (جامعە المصگفی)ـدا دەرسی مەلایەتی دەخوێنن.

 

حكومەتی ئێران، لەبەر هۆكاری سیاسی و ئایدیۆلۆژی وەك رێوەڕسمی رێپێوانی 22ی بەهمەن، هەروەها پرۆسەی هەڵبژاردن، نەخۆشییەكەیان شاردەوە و كارلێكە كۆمەڵایەتییەكانیان كۆنترۆڵ نەكرد، بەتایبەتی لە شاری قوم، كە شارێكی مەزهەبییە و رۆژانە خەڵك لە سەرتاسەری ئێران بۆ زیارەتی خسنی مەعسوومەی خوشكی ئیمامی هەشتەمیان، رووی لێدەكەن و زۆر خێرا بە زۆربەی شارەكانی دیكەی ئێرانیشدا بڵاو بووەوە و كار لە كار ترازا، خەریكە بەڵای بوومەلەرزە و ئەو هەموو لافاوەی لەوێ هەڵدەستێت، بەم كارەساتەیش بڕازێتەوە! هۆكاری تووشبوونی زۆربەی وڵاتانی دەوروبەری ئێران، بەتایبەتی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەو ڤایرۆسە، هەر ئێران بوو. زۆر لەو قوتابییە عەرەبە شیعە مەزهەبانەی كە لە كوەیت و بەحرەین و سعوودیە لە حەوزەی قوم دەرسی مەلایەتی دەخوێنن، ئەم ڤایرۆسەیان لەگەڵ خۆیاندا هێنایەوە بۆ وڵاتەكەیان. دوای چین، ئێران بووە مەزنترین سەرچاوەی هەناردەكردنی ئەو ڤایرۆسە. ئەگەر ئێران لەو چل و چەند ساڵەدا، بەو هەموو هەوڵ و تێكۆشانە بەردەوامەیشەوە پێینەكرا ئایدیۆلۆژیا و شۆڕشەكەیان بە دنیادا بڵاو بكاتەوە، بەڵام بە ماوەیەكی زۆر كورت، توانی ئەم ڤایرۆسە مەترسیدارە بۆ زۆربەی وڵاتان هەناردە بكات!

 

پاش تووشبوونی وڵاتی ئیتاڵیا، ڤایرۆسەكە لە وڵاتانی ئەوروپادا یەك بە یەك بڵاو بووەوە؛ بە تایبەتی ئەوانەی كە درەنگ پەنایان بۆ كەرەنتینكردن برد و كارلێكەكە لە نێوان خەڵكدا بەبێ ترس و خۆپاراستن بەردەوام بوو، بە تایبەت ئەوانەی كە لە شێوازە نەتەوەییەكانیاندا، كەمتر گرنگی بە دەستشۆردن و پاكوخاوێنی دەدەن، راپۆرتی گالۆپ دەڵێت: خەڵكی بەریتانیا تەنیا 75%یان پاش ئاودەستكردن دەستیان دەشۆن، فەرەنسا 62%، ئیسپانیا 61%، ئەڵمانیا 78%، سویسرا 73%، دانیمارك 60%، هۆڵەندا 50%، كەچی وڵاتی بۆسنیا كە خاوەن كولتوورێكی ئیسلامییە، بەرزترین رێژەی پاكوخاوێنی تاكەكەسی بەدەستهێناوە 96% ئەوەش نیشانەی ئەوەیە كە كولتوور، بەتایبەتی دین و داوونەریت كاریگەرییەكی زۆری هەیە لەسەر ئاراستەكردنی رەفتاری تاك.

 

لێرە ئەو پرسیارە دروستدەبێت: راستە كە وڵاتی چین لەبەر كولتوورەكەیان كە هەموو جۆرە ئاژەڵێكی قێزەوەن دەخۆن و گرنگی بە پاكوخاوێنی تاكەكەسیش نادەن، ئەم ڤایرۆسەیان بڵاوكردەوە، بۆچی كۆمەڵگەیەكی وەك هەرێمی كوردستان كە خاوەن كولتوورێكی ئیسلامی و كوردەوارییە و ئەو ئاژەڵە نامۆ و سەیروسەمەرانەش ناخۆن و لانیكەم لەچاو چینییەكان زیاتر گرنگی بە پاكوخاوێنی تاكەكەسیش دەدەن، تووشی ئەم ڤایرۆسە دەبن و واخەریكە وردەوردە پەرە دەستێنێت؟

 

ئەگەر كولتووری چینی (بە تێڕوانینی ئێمە) ئەو خاڵە سلبییانەی تێدایە، بەڵام دوای بڵاوبوونەوەی كە حكومەت پەنای بۆ كەرەنتینەكردنی برد، خەڵكەكەی زۆر بە جوانی خۆویستانە یان بە ناچاری هاوكاری حكومەتەكەیان كرد و بە یەكجاری كۆتاییان بە كارلێكە كۆمەڵایەتییەكانیان هێنا و لە ماڵەكانیان مانەوە و رێنماییەكانی حكومەت و بەرپرسانی تەندروستی كە لە رێگەی راگەیاندنەوە پێیان دەگەیشت، بە جوانی و پڕاوپڕ جێبەجێیان كرد و بە رووحێكی بەرزی نیشتمانی، پشتی یەكتریان گرت و بەوشێوەیە، بووە نموونەیەكی باش بۆ شێوازی بەرەنگاری ئەم پەتایە كوشندەیە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان، دوای ئەوەی كە ڤایرۆسەكە لە رێگەی كارلێكی كۆمەڵایەتی دزەكراو لە وڵاتی ئێرانەوە لە هەرێمی كوردستان تەشەنەی كرد، حكومەت هەر زوو هەستی بە مەترسییەكەی كرد و زانی ئەگەر نەتوانێت لەڕووی تەندروستییەوە شەڕی ڤایرۆسەكە بكات، كە وەكو زۆربەی وڵاتان ناتوانێت، بەڵام خۆ دەتوانێ كارلێكی كۆمەڵایەتیی نێوان خەڵك كۆنترۆڵ بكات، بەڵام ئەو چەند رۆژەی پشووی نەورۆز، دەركەوت كە پێویستە هێز و ترسیش بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم خەڵكە بەكار ببردرێت. خاڵە لاوازەكەی كولتوورەكەی ئێمەی كورد، بەپێچەوانەی كولتووری خەڵكی چین، بەرگەنەگرتنی مانەوەیە لە ماڵ و گوێپێنەدانە بە رێنماییە ئیداری و تەندروستییەكانی حكومەت! ئەگەر لای ئێمە، ئەو بەشە سلبییە لە كولتووری چین، كە هەموو بوونەوەرێك جوڵاو دەخۆن و دەستیان ناشۆن، شتێكی سەیرە، ئەم بەشە لە كولتووری ئێمەش كە سەیران و چوونەدەرەوە لە ماڵ و خواردن لە تەنیشت جادە و شەقام و كۆلان و بەردەرگای ماڵەكان و هاوكارینەكردنی حكومەت بۆ پاراستنی بەرژەوەندی گشتیی وڵات، لای ئەوان سەیرە و بە سلبی لە قەڵەم دەدەن.

 

ساڵی 2018، لە بابەتی (ئەنۆمیی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان)، توێژینەوەیەكی بەرفراوانم ئەنجامدا و بۆم دەركەوت كە 17.5%ی هاووڵاتیانی كوردستان لە وەڵامی ئەو پرسیارەی كە ئاراستەیان كرا (هەرچی دەقەومێ با بقەومێ، بەس گەشت و سەیرانی من لە نەورۆز و كۆتایی هەفتەكاندا تێكنەچێت!) وەڵامی (لەگەڵیدام) و (زۆر لەگەڵیدام)ـیانی داوەتەوە! كەواتە لە هەر سەت كەس، نزیكەی 18 كەس لە دانیشتووانی هەرێمی كوردستان، ئامادە نییە گەشت و سەیران و خۆشگوزەرانییەكەی بكاتە قوربانی بەرژەوەندی گشتیی وڵاتەكەی. 

 

هەر ئەو بەشەن كە لەم رۆژانەدا (پشووی نەورۆز) تاقەتیان نەگرت لە ماڵ دانیشن، چونكە گوایە زك و هەڵپەڕكێ و سەیران و چوونەدەرەوە لە ماڵ، هێڵی سوورە بۆیان! من وەك كۆمەڵناس و توێژەرێك كە چەندین ساڵە لە نزیكەوە چاودێری رەفتاری هاووڵاتیانی خۆمان دەكەم، پێشبینیدەكەم، ئەگەر حكومەت بڕیارێكی بەم شێوەیە دەربكات كە خەڵك هەر 24 كاژێرێك و تەنیا یەك كاژێر بۆیان هەیە بێنە دەرەوە، ئەویش لە كاژێر 3 تاوەكو 4ی بەرەبەیانیان، بەشێكی زۆر لەو رێژەیەی سەرەوە، ئەم دەرفەتە دەقۆزنەوە و تەنانەت كەشوهەواكە بارانیش بێت، هەر دێنە دەرەوە و هەڵپەڕكێی خۆیان دەكەن! چونكە ئەوەیان پێ سەركەوتنە و چێژ لەو سەركێشییە وەردەگرن.

 

ئەم وتارە درێژەی دەبێت.. (ئاكامە دەروونی و كۆمەڵایەتییەكانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا و چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی لە روانگەی دەروونناسی و كۆمەڵناسییەوە باس دەكەین).