رژێمی عێراق لەنێوان دوو ئاراستەی فیدراڵی و ناوەندیدا

 

لەم بابەتەدا دەمەوێت بە کورتییەکی واتادار ئەوە روون بکەمەوە کە بۆچی عێراق سیستمی فەرمانڕەوایی تێیدا بەگوێرەی دەستوور فیدراڵییە، کەچی دیاردەیەکی زۆری ناوەندی و رێگریکردن لە بەرجەستەکردنی قاڵب و ناوەرۆکی فیدراڵییەت دەکرێت.

 

یەکەم: لە پێش رووخانی رژێمی بەعس کە رژێمێکی گشتگیری داپڵۆسێنەر بوو، یاسا بە تایبەت خاوەن رەهەندە سیاسی و چارەنووسسازەکان بە زەوق و عەقڵی تاکە کەسێک بوو، ئەویش بریتی بوو لە سەدام حوسێن. لە پاش هەرەسهێنانی بەعس و گۆڕانکارییەکان لە ساڵی 2003 بەدواوە، عێراقییەکان بە زۆرینە رێککەوتن لەسەر دامەزراندنی عێراقێکی نوێ کە فیدراڵی دەبێت، لە سەرەتادا مشتومڕی زۆری لەسەر دروستبوو، بۆ ئەوەش دەستوورێک نووسرایەوە، دادگای باڵا کە بە دادگای فیدراڵی ناسراوە، کارەکەی سەرپەرشتیکردنی گواستنەوەی عێراقە لە داپڵۆسێنەریی ناوەندییەوە بۆ کراوەیی فرەیی فیدراڵی، تاوەکو وڵات بە سەلامەت بە تونێلی نێوان ئەو دوو رژێمەدا تێبپەڕێت، بەڵام ئێستا ئەو دادگایە بە یاساکانی رژێمی بەعس هەندێک لە بڕیارەکانی دەدات، بەتایبەت ئەوانەیان کە پەیوەندییان بە هەرێمی کوردستانەوە هەیە، واتە هێنانەوەی یاسا ناوەندییەکان بۆ ناو کایەیەکی فرەیی سیاسی و کارگێڕی و سەپاندنیان بە پشتبەستن بە دەسەڵاتێک کە لە بنچینەدا بەو دادگایە دراوە کە بڕیار وایە پارێزەری رژێمی فیدراڵی بێت، بۆ نموونە، لە ساڵی 2023دا کاتێک بڕیاری دا کە دەبێت فرۆشتنی نەوتی عێراق هەمووی لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی بەغدا و تەنها لە رێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بێت و هەرێمی کوردستان دەبێت 100%ی نەوتەکەی رادەست بکات، ئەو بڕیارە پاشماوەی یاساکانی رژێمی بەعس بوو بۆ عێراقی ئێستا، دژ بە مادەی 112ی دەستووری عێراقە کە دەسەڵات دەدات بە هەرێمی کوردستان و ئەو پارێزگایانەی هێشتا نەبوون بە هەرێم – لەگەڵ - حکومەتی فیدراڵ لە بەغدای پایتەخت بەیەکەوە سیاسەتی سەروەتە سرووشتییەکان دادەڕێژن و سەرپەرشتیی دەکەن، بۆیە حکومەتی هەرێمی کوردستان بە هەڵەدا نەچوو کاتێک گوتی ئەو بڕیارەی دادگا دژ بە دەستوورە.

 

دووەم: دادگای فیدراڵی دەسەڵاتی نیمچە رەهای هەیە بۆ راڤەکردنی دەستوور، لەو راڤەکردنەشدا توانای گۆڕینی رەنگ و رۆحی دەستووری هەیە، ئەمەش تایبەت نییە بە عێراقەوە، بەڵکو سرووشتی رژێمە فیدراڵییەکانە، دادگا لە رێگای راڤەکردنی بڕگە و ماددەکانی دەستوورەوە، یان لە رێگای بڕیاردان لەو دۆسیانەی دەڕواتە بەردەستی، توانای لادانی دەستووری هەیە لە روانگەی ئاسایی خۆی و پێچەوانەی مەبەست و ئامانجی یاسادانەر و رژێمی فیدراڵی بە ئاراستەی ناوەندیدا ببات، ئەم حاڵەتە لە عێراق دەرکەوتووە، بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دادگا هەمواری دەستوور دەکاتەوە بێ پابەندبوون بە رێچکە دەستوورییەکە بۆ هەموارکردنەوەی دەستوور وەک گشتپرسی.

 

سێیەم: ساڵانێکە گرووپە شیعە فەرمانڕەواکان لە فیدراڵییەت پەشیمان بوونەتەوە، رێگری لە هەنگاوەکانی بەرجەستەکردنی سیستمی فیدراڵییەت لە عێراقدا دەکەن، وەکو لەباربردنی هەوڵەکانی دامەزراندنی هەرێمی بەسرە لە باشووری وڵات، هێرشکردنە سەر ناوچە سوننە نشینەکان لە ساڵانی رابردوودا لەو ساتانەی دروشمی دامەزراندنی هەرێمێکیان بۆ خۆیان بەرزکردەوە، ناساندن و ناوزەدەکردنی ئەو دەنگانە بە جوداخوازەکان و هەوڵی ناشرینکردن و ئازاردانیان. راوەدونانی کەسایەتی و سەرکردەکانیان و دەرکردنیان بۆ دەرەوەی وڵات بە تۆمەتی جۆراوجۆر.

 

هەندێک جاریش هەرێمی کوردستان بە سێ پارێزگاکە ناو دەبەن و سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش بە پارێزگاری سێ پارێزگا.

 

چوارەم: لە ساڵانی دواییدا، ئاراستەی دادگای فیدراڵی لەگەڵ ئامانجی سیاسیی ئەو لایەنانەدا رۆحێکیان لە دوو جەستەدا پێکهێنابوو، هەردووکیان بەیەکەوە عێراقیان بە ئاراستەی نافیدراڵیبوون دەبرد، تاوەکو هەنوکەش ئەو هەنگاو و ترسانە هەر هەن، بۆیە لێرەدا بپرسین: هەڵەکە لە کوێدایە؟

 

بەدوور لە ئامانجی سیاسی و تایفەگەرایی، بەدوور لە پاشخانی دادوەرەکانی دادگا و بەدوور لە هەژموونی هەرێمایەتی و کاریگەرییەکانی لەسەر داڕشتنی بڕیارەکان، خاڵێکی زۆر گرنگ هەیە دەبێت بزانرێت، ئەویش ئەوەیە کە دەستووری عێراقی فیدراڵییە، دەسەڵاتەکانی لەنێوان پایتەخت و هەرێمەکاندا دیاری کردووە، هەندێک ماددەش هەن فیدراڵین، واتە پەیوەندیدارن بە هەرێمەکانەوە وەک هەرێمی کوردستان، مافی هەرێمەکانی تیادا دانراوە، ئەو بڕگە و ماددە دەستوورییانە دەبێت بە یاسا رێکبخرێن تاوەکو دەوڵەتی عێراق بەرگی تەواوی فیدراڵییەت بپۆشێت، ئەوەش بۆ لەگۆڕنانی رژێمی بەعسی تۆتالیتاری و بونیادنانی دەوڵەتە نوێیەکەی عێراق، بەڵام پاش تێپەڕبوونی 20 ساڵی رەبەق، هێشتا زۆر شت وەک خۆی وایە، بە رێژەیی رۆحی رژێمی پێشوو زاڵە و فەرمانڕەوایی دەکات.

 

لە هەمان کاتدا راستییەکیش هەیە دەبێت بزانرێت: ئەویش ئەوەیە کە سیاسەتی هەرێمی کوردستان لە بەغدا تاوەکو ئێستا نەیتوانیوە ئەوەندە گوشار لەسەر دەسەڵاتداران دروست بکات تاوەکو ئەو یاسایانە دەربچووێندرێن، بۆیە هەموو ئەو قەیران و کێشانە یەک لەدوای یەک یەخەی هەرێمی کوردستان دەگرێت و کەم کەم دەیخنکێنێت.

 

کەواتە: بۆ دەربازبوون لەو قەیرانە بێزارکەرانە، بۆ پاراستنی عێراق و رێگرتن لە گەڕانەوە بۆ سەردەمی رژێمی تاکلایەنەی ستەمکار، دەبێت دەرچوواندنی ئەو یاسایانە، بەتایبەت یاساکانی نەوت و گاز، ئەنجوومەنی فیدراڵی، رێکخستنی کار و پێکهاتەی دادگای فیدراڵی - ببێت بە خاڵی لەپێشینەی کارنامەی هەرێمی کوردستان لە بەغدا، ببنە ویردی سیاسی و یاسایی زمانی نوێنەرانی کوردستان لە بەغدا. سیاسەتی دواخستن – ترحیل–ی دۆسییە هەستیارە چارەنووسسازەکان کوردستان زەرەرمەند بوو تیایدا، بۆیە پاش ئەو هەموو ناڕەحەتی و مەینەتی و ئازارەی تاکەکانی هەرێمی کوردستان چەشتیان، دەبێت لەمەودوا ئەو دۆسیە و یاسایانە نەکرێنە کەرەستەی سازشکردن بۆ دەستخستنی شتی دی، بەڵکو دەبێت سازش لەپێناو دەستخستنی مافەکان لەڕێگەی داڕشتنی ئەو یاسایانەوە بکرێت، نەک ئەوان بۆ سازش بەکاربهێندرێن.