Şeyh Abdülsselam Barzani 1869 yılında Barzan'da dünyaya geldi. Kürdistan'da 19. yüzyılın ilk yarısında bir çok ilklere imza atan bir Kürd milli şahsiyeti, reformcu, diplomat, çevreci ve ilk bağımsızlıkçı önderdir. Kürd tarihinde önemli bir figürdür. Barzani aşiretinin önde gelen liderlerinden biri olup, dini ve millî bir önder olarak tanınır.
Özellikle Osmanlı İmparatorluğu'na karşı Kürd milletinin hakları ve özerkliği için mücadel etmiştir. Osmanlı egemenliğine karşı geliştirdiği milli duruş ve haraketin temsili durunda olduğundan millî Kürd manifestosu oluşturucusudur. Dönemin bütün tarihi Kürd millî şahsiyetleri ile diyalog halindedir.
Uluslarası ilişkiler kurmuş, Rusya ve İngiltere ile görüşmelerde bulunmuştur. Kürd millî güçleri ve örgütleri ile sürekli diyalogda bulunmuş ve destekler sunmuştur. İlk millî ordu formu oluşturma düşünce ve pratiği ona aittir.
Şeyh Abdülsselam, 1907 baharında yaşadığı Barzan bölgesinde bir toplantı organize etti ve Osmanlı Sultanı'na milli talepleri içeren bir telgraf gönderdi. Şeyh Nur Muhammed Birifkanî ile birlikte Kürd millî taleplerini hazırdılar. Telgrafla bu taleplerini Osmanlı merkezine, İstanbul'daki siyasi Kürd şahsiyetlere ve Kürd diplomat Şerif Paşa'ya da gönderirler.
19. yüzyılda başlayan önceki Kürd direnişleri ile berebar direniş hazırlığı yapılırken diğer tarafta Osmanlı'ya ve hilafete bağlılık bildirmek, ince bir siyaset kabul ediliyordu. Kürd milleti adına kültürel, idari, siyasi ve ekonomi vb. konularla ilgili bu kadar açık ve net talepler dile getirilmemişti. Şeyh Abdüsselam'ın Osmanlı makamlarına bildirdiği talepleri ise Kürd milletini ve bölgeyi esas alan ilk milliyetçi taleplerdir.
Dersaadet'e ulaştırılması için sırası ile Şuray-ı Devlet Reisi olan Seyit Abdulkadir'e, Kürd Teali Cemiyeti'nin kurucularından Emin Ali Bedirxan'a Kürd diplomat Şerif Paşa'ya da gönderdiler.
Duhok Vesikasında geçen talepler şunlardı:
- Kürdçe Amediye, Akre, Duhok, Zaho ve Sincar'da resmi dil olarak kabul edilsin,
- Kürdçe eğitim dili olsun,
- Bölgeye Kürdçe bilen kaymakam, nahiye müdürü ve memurlar atansın,İslam devlet dini olduğu için, hukuk ve adalet Şer'i hükümlere uygun yürütülsün,
- Kadı ve müftüler Şafii mezhebine mensup kişilerden seçilsin,
- Vergiler Şeriat'a uygun olarak konulsun ve Şer'i hükümlerde bildirilen miktarlarla uyuşmayan veya bu miktarlardan büyük olan bütün vergiler silinsin,
- Toplanan vergiler başta yol yapımı olmak üzere beş Kürd kazasındaki ihtiyaçlara harcansın
Bu taleplere Osmanlı savaş ile karşılık verdi. Aynı yıl 1907 de iki aylık bir savaştan sonra Şeyh ve kuvvetleri Rojhilat sınırına yerleşti. 1908 yılında şeyh Abdüsselam Barzan bölgesine geri döndü ve bir grup Barzani'yi örgütleyerek Osmanlı’ya karşılık verdi. Osmanlı ordusuna büyük kayıplar verdirdi.
Bu büyük operasyondan sonra Osmanlılar Şeyh Abdüsselam ile müzakere talebinde bulundu. Osmanlı esirleri serbest bıraktı ve Barzani'lerinzararlarını tazmin etti.
Ancak 1913 yılında Musul Valisi Süleyman Nazif Paşa Barzan bölgesine yeni bir saldırı başlattı. Bu olaydan sonra Doğu Kürdistan'ın Urmiye kentinde Seyit Taha Muhammet Sıddık Nehri'nin yanına gitti. Osmanlı, Şeyh'in yakalanması veya öldürülmesi için büyük ödül koydu.
Millî kültürel haklar
Şeyh Abdülsselam'ın düşünce ve sosyal-siyasi reformumcu fikirleri de Osmanlı merkezi otoritesini en az askeri örgütlenme kadar rahatsız ediyordu. Dönemine göre oldukça tartışma yaratan, bugüne göre dahi toplum, sosyal , çevre ve azınlıklar düşüncesi ve uygulamaları oldukça kapsamlıydı.
Toprak reformu, mülkiyetin sınıflar arasında düzenlenmesi, toprakların çiftçilere dağıtılması, zorla evliliklerin yasaklanması, adalet ve eşitlik temelli düzenlemeler, değişim hedefleri içindeydi. Avlanma ve ağaç kesimine yasak getirerek erken bir çevreci hassasiyet ve eylem sergiledi. Barzan bölgesi bugün de bir koruma bölgesi olarak tanınmakta ve yasak-koruma devam ediyor.
Şeyh Abdusselam Barzani'ye göre, geleneksel İslâm hukuku ile zamanın gereksinimlerine uyan modernleşmenin bir arada yürümesi sağlanmalıydı. Gayrimüslimlerin de hak ve hukukunun korunması, Gayrimüslim tebaanın can ve mal güvenliğinin sağlanması ancak böyle mümkün olabilirdi. Hristiyan ve Yahudileri himaye etme, eşit yaklaşım, ibadet özgürlüğü tanıdı. Bu reform istek ve uygulamaları Osmanlı belgelerinde yer alan "Hristiyanların dahi Şeyhi olarak kabul" edildiğine dair ifadelerle yer almıştır.
Abdülhamit'in tahttan indirilmesinden sonra Şeyh Abdüsselam Barzani bağımsızlık meşalesini yakmaya karar verir. Şeyh Abdüsselam Barzani, liderliğinde Kürd milleti ve bölge için öncekilerden farklı olarak açık ve yerinde taleplerle egemen devletin karşısına çıktığı için sürekli merkezi yönetimin hedefi durumundaydı.
19. ve 20. yüzyıl Kürd tarihini ele aldığımızda, Abdüsselam Barzani, Kürdlerin ilk modern milliyetçisidir. Bir başka ifade ile modern talepleri olan ilk geleneksel milliyetçi, demokrat liderdir. Kendi kişisel egemenliğini öne çıkarmadan, milletinin ve bölgenin ihtiyaçlarını egemen merkezden resmi ve açık olarak talep eden ilk liderdir.
Şeyh Abdüsselam, babasının yerini aldıktan sonra ilk işi etkin olduğu bölgede toprak bölüşümü olur. Bu eşit bölüşüm bölgedeki büyük toprak sahiplerini ve şeyhlerin tepsini çeker. Ayrıca Şeyh Abdüsselam, başlık parası ve irade dışı evliliği yasaklar. Camileri eğitim merkezi haline getirir. Dini ve ilmi çalışmalara önem verilen Barzan Medreselerinde İslâm hukuku, medeni hukuk, ekonomi politik konuların yanında Kürdçe başta olmak üzere hem bölge hem de diğer dillerde eğitim verilmesini sağlar.
Modern paylaşımcı, sosyal haklar
Şeyh Abdüsselam, kendi dönemine göre, özellikle de Kürdler arasında benzeri az rastlanır ilerici bir düşünceye sahipti. Yapmak istedikleri o döneme göre oldukça ileri nitelikteydi. Yukarıda değinilen talepler ve uygulama çabaları şu biçimde sıralanabilir:
- Mülkiyetin ortadan kaldırılması
- Toprakların çiftçilere dağıtılması
- Başlık parası ve zorla evliliklere son verilmesi
- Sosyal ilişkilerin adalet ve eşitlik esasına göre düzenlenmesi
- Her köyde bir mescidin kurulması, bu mescitlerin dini farzların yerine getirildiği yerler olmalarının yanı sıra, sosyal merkezler, istişare yerleri ve köylüler arasındaki ihtilafların çözüm mercileri olarak kullanılması
- Köy meselelerini her yönden ele alıp çözümlemek üzere başına sorumlu tayin edilmesi
- Her aşiretten silahlı güçlerin oluşturulması ve bunların başına sorumlu kişilerin tayin edilmesi.
Bahsedilen bu kararlara uygun olarak ortaya çıkan istekler, herhangi silahlı bir direniş olmadığı halde Osmanlı Devleti'ni oldukça kaygılandırır. Osmanlı Devleti, bunun ne kadar "tehlikeli" bir girişim olduğunun farkında olarak, Kürdlerin bu taleplerinin devlete karşı bir isyan, bir ayrılık talebi olarak değerlendirerek bölgeye askeri sevkiyat başlattır. Şeyh Abdüsselam'ın bu taleplerini tehlikeli ve ayrılıkçı talepler olarak kabul eder. Askeri kuvvetler bölgeye sevk edilir.
Şeyh Abdüsselam döneminde Barzan aşireti önemli bir konuma geldi. Her bakımdan yeni bir lider tipini temsil ediyordu bölgede önemli sosyal ıslahatlar gerçekleştirdi. Barzani mücadelesinin 20. yüzyılın başlarına ve özellikle Şeyh Abdüsselam Barzani dönemine dayandığını söylenebilir. Osmanlı baskısının farkındaydı ve Kürdlerin bu baskılara zulme karşı kurtulmanın yollarını aradı.
Kürdistan da milli düşüncesinin yayılmasında büyük bir rolü oldu. O dönem faaliyet gösteren Kürd Teali ve Terakki Cemiyeti, Hevi Cemiyeti ve Kürdistan Bağımsızlık Cemiyeti gibi örgütlerle sağlam ilişkiler kurdu. Aynı şekilde Şeyh Mahmut Berzenci, Abdülkadir Nehri ve Simko Şikaki gibi dönemin önde gelen Kürd liderilele iyi ilişkileri vardı.
1913'te Musul valisi Süleyman Nazif önderliğinde Şeyh Abdülsselam Barzani'ye karşı yeni bir askeri harekât düzenlendi. Şeyh Tiflis'e Rus Çar temsilcileri ile görüşmek için gitti. Tiflis'te döndükten sonra tutuklandı ve Osmanlılara teslim edildi. Osmanlı'da ilk başta Şeyh'i Van'a oradan Musul'a gönderdi. Askeri mahkeme kendisini ve arkadaşlarını idam cezasına çarptırdı.
Şeyh Abdüsselam'ın yaşamının son günlerini Şeyhle aynı cezaevinde bulunan Sadık Damaluci uzun yıllar sonra (1952) 'Emirat Behdinan' kitabından öğreniyoruz. Damaluci'nin Şeyh'i idam edilmeyeceği konusundaki tesellisine karşın "Buna inanmıyorum, Vali bir alçaktır" diye cevaplamıştır.
Birinci Dünya Savaşı başlamasından birkaç gün sonra şey üç arkadaşıyla birlikte 14 Aralık 1914'te idam edildi. Şeyhin şehit edilmesinden sonra 18 yaşındaki kardeşi Şeyh Ahmet, Barzani'lerin liderliğini üstlendi. Şeyh Abdüsselam ve arkadaşları Sultanın imzası ile Musul'un Baş meydanında idam edildiler. 14 yaşındaki kardeşi Molla Mustafa Barzanin gözleri Gözleri önünde idam gerçekleşti.
Oryanyantalist-kolanyalist değil yerli Kürdistani çevrecilik
Şeyh Abdülselam'dan sonra kardeşi, reformlar ve çevreci düşünce derinleşerek sürdüren Şeyh Ahmed Barzani (1896 - 11 Ocak 1969), Şeyh Ahmed Barzani ağabeyi Abdüsselam Barzani'nin idam edildiği 1914 yılında 18 yaşındadır. Proto Kürd milliyetçi düşüncenin mimarı olarak kabul edilir. Barzani ailesinin temelini atmış ve günümüz Kürdistan Bölgesi Hükümeti’nin şekillenmesinde temel etkenlerden biri olmuştur.
Kürdistan'ın kuzeyinde aktif bulunan Xoybun önderliğindeki Ağrı bağımsızlık savaşına sempati duymaktaydı. Dönemin başbakanı İsmet İnönü bu dönemde Ankara'yı ziyarete gelen Nuri Said'e, Ahmed Barzani'nin Ağrı'da ki ayaklanmayı desteklediğinden dolayı şikayet etmiştir. Şeyh Mahmud Berzenci'nin direnişi döneminde Berzenci kuvvetlerine yardım göndermeye çalışır.
1930 yılında, Ağrı Dağı direnişçileri üzerindeki Türk ordusunun yoğun baskısını azaltmak düşüncesiyle sınır ötesine silahlı güçlerini sevk eder. Oramar bölgesinde çok kalabalık Türk ordu birlikleriyle karşılaşırlar ve geri çekilmek zorunda kalırlar.
Şeyh Ahmet Barzani bilinen ilk Kürd çevreci ve korumacı liderdi. Temiz ve sürdürülebilir bir çevre sağlamak için düzenlemeler yaptı. Barzan bölgesinde çevre hakkında yapılmasını yasakladığı kurallar vardı.
Şeyh Ahmed Barzani, Barzan bölgesi Şeyh Ahmed, Şeyh Abdülselam Barzani'den sonra bölgedeki reformlarına, doğa, çevre ve çevrenin korunmasına ilişkin çok katı yaptırımları olan kurallar koydu. Bu neredeyse Ortadoğu veya bölge medeniyetlerinde ilk çevreci, modernist, reformist bir hareketti.
Ağaç kesmek, mevsim dışı avlanmak, toplu katliamlara neden olan av biçimleri yasaklandı. Yine av tüfekleri yasaklandı ve yasaklara uymayanlar çok ağır biçimde cezalandırdılar. Üreme mevsimi boyunca avcılık kesinlikle yasaklandı.
Ahmed Barzani, aynı aile içinde liderliği sürdürmenin geleneksel yolunu reddetti. Her kim liderlik ederse böyle bir iş için nitelikli olması gerektiğini vurguladı. Ahmed Barzani, Güney Kürdistan'da hareketin büyük çapta Barzani çatısı altın birleşmesini ve günümüz Kürdistan Bölgesi’nin elde edilmesini sağlayan modern Kürd yapılanmasının temel yapı taşlarını oluşturmuş oldu.
Şeyh Ahmed Barzani geleneksel Şeyhlerden ve din adamlarından farklıdır. Şeyh Ahmed Barzani 1969 yılında 73 yaşında hayatını kaybetti. Oldukça saygı duyduğu ağabeyi Şeyh Ahmed'in kayıbı Mele Mustafa Barzani'de büyük bir elem oluşturdu.
Not: Tarihi ve dönemini yazan çok nitelikli ve değerli kaynaklar var. Bunlardan Yaşar Kaplan'ın makalesi eşsiz, derin bilgiler içermekte. Ayrıca artık Kürdistan tarih ve şahsiyetlere oryantalist, dışardan bakan sözde akademik kaygılı metinler yerine, öz Kürdi kaynaklarımız var. Bu kaynakların doğru ve içerden bakarak kullanılması, bu güne kadar milli düşüncede sıkıntı yaratan ideolojik Kürdlük yerine millî Kürdlük ve bakış oluşturacaktır.
Kaynaklar:
Mesud Barzani, Tarihi Davamız.
Mesud Barzani, Barzani ve Kürd Ulusal Özgürlük Hareketi 1. Cilt, 2. Baskı, Doz Yayınları.
Xoşevi Babekr & Pauel Shehtman, Kürdistan Bayrağının Altında Mustafa Barzani: Yaşamı ve Eylemi, Avesta Yayın.
Wigram, W, A. The Cradke of Mankind; Life in Eastern Kurdistan.
Yaşar Kaplan, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Şeyh Abdüsselam Barzani (1908-1914). Osmanlı Devleti ve Kürdler, Kitabı içinde, Kitapyayınevi.
(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)
Yorumlar
Misafir olarak yorum yazın ya da daha etkili bir deneyim için oturum açın
Yorum yazın